Www.laohamutuk.org



[pic]

Liafuan husi

S.E. Kay Rala Xanana Gusmão

Presidente da República Democrática de Timor-Leste

Seminário kona ba Transparensia no Responsabilidade iha

Governação Sector Minarai nian

Dili, 22 Marsu, 2004

Excelências

Ilustres Palestrantes

Dignissimos Convidados no Participantes

Senhora no Senhor sira

Oras to’o ona atu ita informa ba asuntu interesse nacional nian.

Timor-Leste, agora, iha dalam nebé crítico katak ejije ita atu liu iha processo ida nian, nebé nia sei mai hanesan dinamismu husi saida mak iha circunstâncias ohin loron nian, bele defini nudar política ou políticas Estado nian.

Seminário ida né nia intenção mak atu aborda questão minarai nian. Seminário ida né halao ho sociedade civil. No halao ho Governo nia participação tuir orgãos nébé, directa ou indirectamente, envolvidos iha matéria ida né.

Maluk sira tomak, senhor sira,

Ita haree minarai hanesan ita nia rikusoin nebé boot liu, no he’in katak minarai sei lori Timor-Leste ba hetan progresso no desenvolvimento no hadia povo tomak nia moris.

Ema barak hanoin katak minarai mak sei hamosu milagre mai ita nia rai. Bai-bain doador sira mos temi minarai, atu fó halo ita lembra katak ita labele hanoin beibeik atu depende demais iha generosidade husi liur. Husi ita rasik ita mos temi minarai hodi fo lembra ba doador sira katak bainihra ita seidauk faan ka hetan reseitas ka hetan osan nebe barak husi minarai, sira sei azuda nafatin ita.

Ohin loron, nudar rai ki’ak liu iha SE Ásia no hola parte rai 10 nebé ki’ak liu iha mundo tomak, ita iha esperança katak iha tinan 10 nia laran, ita bele sai ona husi linha pobreza nebé ohin hasusar hela ita nia laran.

Maibé, atu hetan né, ita tenque conhece ita nia potencialidades, atu hetan ida né, mos esperansa ida sociedade civil mos tenque desempenha nia papel lolos hodi debate ideias, desenvolve hanoin científico hodi bele hatene didiak assuntus sira. Sociedade civil dalaruma temi ka hanoin katak ONG sira mak sociedade civil ka imprensa mak sociedade civil. Sociedade Civil mak cidadão ida-idak nébé, livre husi pressões ou compromissos ruma, hakarak atu ko’alia kona-ba ba assunto ida.

Bainhira ita temi cidadão, ita ko’alia kona-ba indivíduos, ho capacidade intelectual ka politika nebé fo idoneidade ba sira nia ko’alia no opinões. Sociedade civil la bele halo papel oposição nian. Sociedade civil nia hahalok tenque hetan natureza nebé pragmática liu, nebé mak, informa sociedade, transmiti conhecimentos ba sociedade, influencia órgão sira nebé foti decisão, bolu atenção instituições poder nian no fó contribuição positiva no los bainhira debate problemas.

Ita sei aborda, durante loron hirak mai né, matéria minarai nian, questão ida nebé ita tenque haree tuir nia implicações científicas, técnicas no legais iha tempo agaora nian, questão ida nebé tenque analisa nia impactos sócio-económicos no políticos ba médio prazo, no mos questão ida nebé tenque estuda nia consequências ba futuro sustentabilidade ita nia país nian.

Nuné, assunto ‘Tasi Timor’ mak sei sai baze ba ita nia discussões técnicas no científicas no karik mos legais. Hau hatene katak iha controvérsia barak kona-ba assunto ida né, nebé haburas dala barak perguntas, hanesan “tansá” no “karik” iha ema nia ulun. Né hatudu katak ema iha preocupação i né buat diak ida. Maibé, ita husu katak ita hotu tenque objectivo, néduni, factor importante mak né: tenke domína matéria ou iha conhecimento kona ba assunto nian.

Senhora no Senhor sira

Hanesan hau temi tiha ona, ita agora too iha cruzamento processo ida nian, nebé participação sociedade civil importante tebetebes, tamba sei hariku ema nia ideias. Ideias hotu-hotu vale, ida ba ida, nudar ideia ida mesak, bainhira la confronta malu. Too ikus ideia ida mak sei vale liu, bainhira no tamba hatan ba realidade concreta ida. Né importante, bainhira trata assuntos boot ba interesses nacionais.

Rikusoin nacional, hanesan minarai, nebé bele hasai ita nia povo husi ki’ak nebé aat liu, òbviamente né assunto interesse nacional nian, nebé tenque mobiliza cidadão sira atu la’ós de’it hetan preocupação, maibé tenque mos participa didiak bainhira defende política Estado Timor nian.

Sa política? Ida né mak ita sei buka contribui iha Seminário ida né.

Senhora no Senhor sira

Bainhira hau komesa hau dehan ‘politica’ ou ‘políticas’. Hau sei temi políticas, nebé hau hanoin fundamental, para que, iha tinan 30 nia laran, ita nia geração abanbainrua nian sei bele senti orgulho tamba ita independente no lembra ita ho gratidão.

Ita nia Constituição mak garantia Estado Direito democrático, nebé ita estabelece ona iha Timor-Leste. Maibé ita labele haluha katak iha tiha-ona constituições democráticas barak iha mundo laran, nebé la resisti assalto ba poder husi ambicioso sira , néduni, ita, nação nebé jovem liu, primeiro país independente iha Milénio, sei rona no haré nafatin funu, sei assiste conflitos armados hanesan dalan hodi resolve problemas políticos iha rai barak, nebé ukun an ona liu meio século.

Democracia processo ida nebé lori tempo atu hametin didiak. Ho de’it democracia ida nebé buras diak ona iha população nia moris loronloron, mak bele permite participação consciente no integral cidadão hotu-hotu iha processo desenvolvimento rai nian, mak bele sai nudar garantia ikus liu ita nia Constituição nian. Cultura democracia tenque liu husi cultura cidadania, nebé ita tenque iha consciência kona-ba direitos bainhira assimila ho responsábilidade ita nia deveres.

Ita conhece ema hotu nia cometimento ba democracia. No mos conhece katak iha tendência geral ida nebé hanoin katak democracia atu reclama direitos de’it, no democracia serve para foti questões ou aponta lima fuan ba malu. No mos ita haree tendência ida iha ita nia sociedade laran, katak direito monu ba sira nébée reclama, i kona-ba dever né pertence ema seluk. Nudar indivíduo, ida-idak hanoin katak nia iha direito atu dehan katak buat ida sala, maibé nia nunca hanoin katak nia mos iha dever atu fó sai nia opinião kona-ba oinsa devia halo.

Ita só moris iha democracia, bainhira democracia né participativa. Participação para bele hetan solução ba problemas. Husi leten instituições Estado nian too bases, mak hanesan comunidades iha aldeias, iha sucos, iha sub-distritos no distritos. Ita he’in katak eleições oin-mai hodi hili chefes comunitários bele kria ambiente ho responsabilidade boot liu iha comunidade sira nia laran.

Democracia bele sai realidade, bainhira timoroan moris iha harmonia no bainhira sociedade timor la lembra ona, ho laran kanik, conflito uluk nian. Democracia mos bele sai realidade de’it bainhira instituições do Estado, la abusa sira nia poder. No mos democracia sei sai realidade ida, nebé diak ba ita nia povo, bainhira partidos políticos la haree malu hanesan ‘inimigos’ nebé tenque hasoru malu ou rejeita malu automáticamente, maibé sira tenque haree malu nudar componentes integrantes no fundamentais processo ida nian, nebé presiza iha diferenças maibé ho objectivo comum atu construi.

La bele hanoin katak democracia consolida tiha ona iha ita nia rai, democracia presiza ita atu honremos honra beibeik no hametin ho ita nia hahalok. Ema democrata la’ós ida nebé halo discursos de’it. Ema ida democrata bainhira nia respeita ema seluk nia opinião.

La’ós tamba hatudu de’it valores democracia mak Estado ida bele considera-an Um Estado democrático, maibé Estado nebé fó é democrata aquelehonra ba lei, nebé nia rasik mak halo, Estado nebé esforça atu honra justiça, tamba lei no justiça mak factores fundamentais ba Estado de Direito.

Iha esforço sira né nia laran, envolvimento Instituições Estado nian, partidos políticos no sociedade civil, tenque sai beibeik nudar exemplo ida ba população sira.

Senhora no Senhor sira

Política nacional seluk mak prevenção no combate sério ba corrupção. Né sei bele halo de’it bainhira iha mecanismos nebé bele garanta transparência no assegura responsabilizição kona ba actos, indivíduos ou órgão sira nian, bele público bele privado.

Importante ba ema hotu-hotu atu fó sira nia cometimento. Importante tebetebes atu haburas no hametin cultura transparência ba ita nia hahalok, iha sociedade nia laran no liuliu iha instituições Estado nian. Husi falhas ki’ikaon mak loke dalan beibeik ba sala boot.

Ohin loron, iha tendência negativa atu hetan lalais saida ita hakarak, ho lia fuan seluk ita bele dehan, buka hetan moris diak lalais de’it. Ho né ita coloca interesses nacionais, ka interesses povo nian, iha interesses pessoais nia okos.

Servidores Estado nian, dala barak, haluha katak sira atu serve Estado, sira la bele buka fali hetan beneficio husi Estado ba sira nia an rasik. Iha ita nia sociedade, mos mosu de-vez-em quando polémicas kona-ba falta transparência. Iha sector privado, iha tiha ona cultura comissões no dala barak, ita rona kona ba suborno ba autoridades policiais ou alfandegárias, né hahalok nebé ita lori husi sistema uluk nian.

Iha necessidade boot tebe-tebes ida, ba ita hotu compromete-an atu muda ou ajuda corrigi mentalidades, atu muda mentalidade ida nebé hakarak hetan ita nia objectivo lalais de’it, ou desejos atu hariko, ba mentalidade transparência no responsabilização.

Senhora no Senhor sira

Política nacional seluk mak oinsa atu uza osan husi ita nia minarai. Né fundamental ba sustentabilidade Nação nian, iha tempo ikus mai.

Hau ko’alia tiha ona kona-ba política nebé atu hametin democracia no transparência, nebé ita hotu comprometidos, em princípio, tamba se ita la hametin aspecto importante rua né iha ita nia vida política, ita sei lakon controle kona-ba osan minarai nian no ita sei sai kia’k liu tan.

Ita bele hetan exemplos barak, husi rai seluk, kona-ba uza sala osan minarai nian, kona-ba falta transparência bainhira utiliza riqueza nacional ka rikusoin nação nian.

Dala ruma, ita comete sala hodi hanoin katak tamba ita conhece casos corrupção iha rai seluk, ita sente ona katak moras sociais no políticas sira né sei la kona ita. No bainhira ema husi rai seluk mai atu ajuda ita hanoin hikas para la bele comete sala sira né, ita sente incomodados oitoan, hanesan fali sira tolok fali ita.

Né reacção típica (katak foti an) nian ou, se ko’alia lolós, falta humildade no franqueza, tamba ita la reconhece katak ita nudar ema ka ser humano ita bele monu ba tentações atu hetan buat nebé ita hakarak ka preciza no ‘fácil liu, cómodo liu no lalais liu’.

Tamba né, mak hau apela ba ita hotu atu aprende husi sucessos no erros husi rai seluk. Infelizmente, haki’ak cultura transparência no responsabilização, bele iha instituições Estado ka privado, sei lori tempo barak liu do que harii plataformas exploração minarai no gas no pipa minarai ka gas nian, nebé ita bolu ‘pipelines’.

Importante tebetebes ba sociedade civil atu involve-an iha debate kona-ba transparência no responsabilização iha desenvolvimento Tasi Timor nian, la’ós de’it tamba receitas mai hela husi Elang Kakatua no Bayu-Undan, maibé liu-liu tamba receitas boot liutan sei mai, no ita tenque hatene uza no rai ba geração aban-bainrua nian.

Política atu rai osan né tenque claro. Se ita hotu compreende ‘tansa’ tenque rai entaun pergunta nebé mosu kedas mak ‘se mak rai?’. Rai oinsa no aplica oinsa? Hatan ba se? – mak hanesan pergunta seluk, nebé presiza respostas claras.

Oinsa sociedade bele acompanha processo receitas no mecanismo aplicação osan nian. Transparência no responsabilização la limita de’it ba informação kona-ba saida mak halo ona no saida mak sei halo, maibé inclui mos acompanhamento nebé tenque tuir, no saida mak sei hakarak halo, iha fase ida-idak desenvolvimento nian. Buat sira né exigido liu tan, tamba ko’alia koan ba questão minarai no gás, nebé ita la iha dúvida katak né assunto interesse nacional nian.

Senhora no Senhor sira

Atu remata, hau husu ba participantes sira hotu inclui imprensa, atu simu katak ita hotu iha né atu buak hatene diak liu tan ita nia fragilidade iha quadro interesses ita nian no simu katak povo nia interesses mak superiore liu.

Ita haka’as an took lai, atu tau controversias políticas ba sorin, para ita bele honesto ho ita nia an rasik no buka hetan conhecimento diak ba matéria ida né. Ho conhecimento sira né, ita bele defende diak liu tan interesso superiores Nação nian.

Hau deseja ba imi hotu debate diak no participação maka’as!

###

................
................

In order to avoid copyright disputes, this page is only a partial summary.

Google Online Preview   Download