Sabhal Mòr Ostaig



Scríbhinní Mháire 3

AG SAOTHRÚ NA GAEILGE

1922-1926

Séamus Ó Grianna

Eagarthóir: Nollaig Mac Congáil

Clár an Leabhair

Réamhrá - Ag Saothrú na Gaeilge

Buíochas

Clár an Ábhair

Litir Mháire

Scéalaíocht

Litir ó Mháire

Gaeilig agus Náisiúntacht

Litir ó Mháire

Litir ó Mháire

Litir ó Mháire

Litir Mháire

Scríbhinní Phádraig Mhic Phiarais

Litir ó Mháire

Litir Mháire

Litir Mháire

Ar Leabaidh an Bháis

Ulster Irish

Litir Mháire

Litir ó Mháire

Culaith Gheimhridh

Litir ó Mháire

Litir ó Mháire

Dálaigh Rann na Feirste

Domhnach Earraigh ar an Bháinsigh

Donnchadh Ghráinne Duibhe

Lay On, MacDuff!

Litir ó Mháire

Ulster Books and Munster Reviewers

Fearg ar Mháire

Caisleáin Óir and the Critics

Oíche Thráigh Chorr

Litir Ó Mháire

Litir Ó Mháire - The Ireland Hidden

An Druma Mór

The Old Flute Band

Seamróg na gCeithre nDuilleog

Aisling Mháire

Faoin tSeanbhord Náisiúnta

Gaeilig Farraige

An Chiall a Bhíos le ‘Fada Ó Shin’

Irish Made Easy

Cianach Corrach

A Vision of Judgment

An Chéad Litir a Scríobh Mé

An Fáinne

Tráthnóna ins na Rosa

Caisleáin Óir – Uimhir a Dó

The Contention of the Bards

Tuairiscí agus Tuairimí – Imirce Chonaill Sheáin Mhóir

An Fáinne

Scríbhneoirí Móra Chúige Uladh

Litir Ó Mháire

Litir Ó Mháire

An Fáinne

Na Canúintí - Litir Ó Mháire

Madaí Scadán agus Míola agus Rudaí Eile

Storm

Oíche Shamhna

Taibhseoireacht

Scríbhinní agus Seanchas

The Hidden Ireland: Ulster and Munster Poets Compared

The Battle of the Dialects

An Fhoghraíocht

An Fhoghraíocht

From a Teacher’s Diary – The Disaster of the Yellow Ford

Scríbhinní agus Seanchas

From a Teacher’s Diary

Scríbhinní agus Seanchas

From a Teacher’s Diary

An Druma Mór

Sulphur and Powder

Foghraidheacht Ghaedhilge an Tuaiscirt

Scríbhinní agus Seanchas

Squeezing the Crow

Gaelic School-books

Connacht & Munster Irish

Scríbhinní agus Seanchas

The Phonetics of Northern Irish

Scríbhinní agus Seanchas

Litreacha – Na Canúintí Arís

Simleoir Mhicheáil Anna Móire

Scríbhinní agus Seanchas

The Carrickmacross Feis

Fíon na Filíochta

Déithe Bréige

Language Notes

Mánas Ó Dónaill

Language Notes

Threascair an Saol agus Shéid an Ghaoth mar Smál

Cé a Rinne Teach Chonaill Óig?

An Oíche Aréir

Aguisín le Scríbhinní 2

Conradh na Gaeilge sna Rosa

Conradh na Gaeilge in Anagaire

Teach na Faire

Lá Aoibhinn ar Fheis i nDún na nGall

Summer Time and School Attendance

For the Old tongue

The Language Problem

Scríbhinní Mháire in Ord a bhFoilsithe 1923 - 26

LITIR MHÁIRE[1]

A Bhríd a bhfuil m’anam ionat,

Creidim gur minic a dúirt tú le bliain go leith gur dhona mo sheanadh nár chuir scríob de pheann chugat. Ach, a thaiscidh, is mé féin nár chaill an dáimh dá mba ar mo mhaith a bheadh. Is iomaí sin oíche fhuar, léanmhar a smaoinigh mé ort agus mé do mo thochas féin ar sráideoig i bpríosún dhubh, dhorcha, chruaidh. (Leoga, seo an níon nach gcanann ach lomchnámh na fírinne, bhí sin ag innilt ar m’easnacha, airnéis agus, a leanbh, chan an ghannchuid). Ach is air a tharraing mé an scéal, is minic a dúirt mé liom féin: ‘Níl a fhios agam cad é mar tá Bríd bhocht? An bhfuil sí faoi ghlas mar mé féin? Nó ar éirigh níos measa di – ar pósadh í?’

A stóirín na gciabhfholt donn, ná haifir orm gan scríobh chugat leis na ciantaí. Níor scríobh mé rómhinic chuig mo chéile leapa (agus, eadar mise agus tusa, ba bheag an chaill), nó chuig leanbh mo chíghe, chan é amháin chuig an té ba choimhthí ná sin.

Ar na mallaibh a fuair mé cead na coise.[2] Agus ar m’anam atá i mo chliabh, ag teacht amach geafta an phríosúin domh, go raibh mearbhlán i mo cheann mar a tífeá gamhain a bheadh ceangailte istigh i rith an gheimhridh agus a ligfí amach teacht an earraigh. Bhí crupán i m’ioscadaí de dhíobháil siúil agus tháinig liaspáin ar mo shúile nuair a chonaic mé an féar glas. Agus, ar theacht go Baile Átha Cliath domh agus culaith orm a rinne mé féin as plaincéad príosúin, bhí achan duine agus a dhá shúil sáite ionam.

Casadh cailín orm agus chuaigh muid chun comhráidh. Eitleog bheag, cheannleathan, chruinnbhallach a bhí inti, scamall tanaidh éadaigh uirthi agus fiacla óir aici. Chuala sí gur mé féin Máire agus chuir sí fáilte romham. D’amharc sí cupla uair faoina súil ar mo dheilbh agus mo dhreach. (Bhí mé do mo thochas féin ar fad.) Sa deireadh, d’fhiafraigh sí díom cad é an gábhadh as ar imigh mé (ach nach sin mar a chuir sise Gaeilig air). ‘Tá,’ arsa mise ag tarraingt orm seanrann filíochta: ‘’Nocht siad mo ghuaille in aimsir fuaicht le mearbhall maoine.’’

Thoisigh muid a chaint ar Ghaeilig. Locht amháin a bhí sí ag rá a bhí ormsa. Bhí mé ‘ró-áitiúil.’ Scríobhainn nn agus ll agus amha in áit ú, agus mórán rudaí eile mar iad nach raibh in áit ar bith eile. Cad é do bharúil de sin, a Bhríd? Ní raibh lá dochair don Athair Peadar Gaeilig a pharóiste féin a scríobh. Ba chuma cé acu a bhí an Ghaeilig sin maith nó olc, cé acu a bhí leath na bhfuaimeann caillte aige nó nach raibh, b’eisean an tAthair Peadar.[3] Ach, a Ultaigh bheadaí, níl ceart ar bith agatsa sin a dhéanamh. Is cuma cé acu a bhí na fuaimeannaí seo ag na filí agus ag na seanchaithe nó nach raibh; is cuma cé acu, tá siad i mbéal na ndaoine go líofa go fóill i dTír Chonaill, caithimse i leataoibh iad cionn is go bhfuil siad caillte ag muintir Chorcaí agus Bhaile Átha Cliath. Thug mise sin le hinse di, a Bhríd. Ach, fan go gcluine tú an freagar a thug sí orm.

‘Neel ain vah gut veh egg caint mar sheen. She an yayling an teanga iofigool. She veg own ar bowl. Do yein Blacklee obair vah ceana ar son na gaylinge, agus caiffir sail vlacklee a nucktoo as gayling. Neel ain vah veh egg cur sees ar an sail athaw i deerconnel.’

Dheamhan gur chuir sí mo chiall ar mo mhuin domh nuair a chuala mé an rud a dúirt sí. Shéid mé uirthi le scoith bharr teanga. Ach dá gcuirinn an taobh dhearg de mo chraiceann amach, bhí a port féin aicise. Sin an port céanna a bheas acu fosta. Seo an cineál gramscair atá ag an dream a bhfuil lámh an uachtair acu. Agus más bean thú a bhíos saolach, tífidh tú an lá, agus gan é i bhfad amuigh, a bhfágfar fearbacha ins na bosa ag cuid páistí Thír Chonaill má bheir siad iarraidh an Ghaeilig a bhí ag na filí a scríobh nó a chanstan i dteach na scoile.

Mar a dúirt mé leat tá cupla bliain ó shin, is minic a dhearc béal na huaighe ar bhéal na truaighe, an rud a d’fhág spunóg agus gogán acu. Má shuíonn tú síos de chois na tineadh agus ceist a chur ort féin cad é atá cearr leis an tír seo leis na céadtaí bliain, is é an rud a chaithfeas tú a rá sa deireadh: ‘Béal na truaighe ag teacht i dtír ar bhéal na huaighe.’ Ar léigh tú riamh a dhath den rud seo ar a dtugann siad ‘Gaeilig Oifigiúil?’ Nach gcuirfeadh sé orla ar mhadadh dá fheabhas an goile a bheadh aige? Ach is cuma. Is í atá ag na slóite. Níl an tSean-Ghaeilig ach ag na scíontacháin. Sin an rud a húradh liom i mBaile Átha Cliath. Ní raibh gar domh a rá gurbh iad na slóite a chéas Críost agus gurbh iad na scíontacháin a thriomaigh an t-allas agus an fhuil De, a chuidigh Leis an chroich a iompar go Cealbhairí, agus a tháinig ag amharc an raibh sé Ina shuí maidin Domhnach Cásca.

An cuimhin leat an seanscéal fán am ar thaispeáin Naomh Pádraig ifreann d’Oisín? Ba é an t-amharc a chonaic sé na Fianna agus na deamhain ag troid le súistí iarainn ar leacacha ifrinn. A fhad is a mhairfeadh súiste Ghoill bhí sé ag cur an teite ar na diabhail. Ach briseadh an iall ins an tsúiste láir (?). Agus a fhad is a bhíodh sé ag cur dóighe air, gheibheadh na diabhail buaidh na bhFiann. ‘Anois,’ arsa Pádraig, ‘nach bocht an dóigh atá ar na Fianna, dá ngríosáil ar leacacha dearga ifrinn… Iarr do rogha achaine anois agus gheobhaidh tú í.’ Thost Oisín. ‘Cad é d’achaine?’ arsa Pádraig. ‘Tá,’ arsa Oisín, ‘iall a chur i súiste Ghoill nach mbriseann choíche.’

Is é a dhálta sin ag gnoithe na Gaeilge an scéal. Níl fágtha sa tír ach an gráinnín beag di atá ag Goll – ag an doirneálach gharbh, ghlas i gcúl na gcnoc. Tá seoiníní na cathrach i gceann súistí air. Go dtí ar na mallaibh, súistí Béarla a bhí acu. Ach anois, is é an rud atá acu súistí de Ghaeilig Oifigiúil. Goll bocht na gorta agus na mbratóg! Nuair a bhriseas an iall ina shúiste, níl aon phingin aige le ceann úr a cheannach. Agus, in áit iall a chur i súiste Ghoill, is é an rud atáthar ag iarraidh Goll bocht a thabhairt go Grafton Street agus ‘crís’ a chur ina bhríste. Ag iarraidh ola a chur ar a ghruaig agus Gaeilig Oifigiúil a fhoghlaim dó! Goll bocht! Mo thrí thruaigh naoi n-uaire é. Tá mo chroí ina ghual dhóite ag smaoineamh air. Caithfidh sé an dá árchoin go mbuaidh a bháitheadh agus pom beag, bán a fháil a mbeidh súile dearga aige, agus soc air mar a bheadh scian mhara, agus é ag sceamhlaigh mar a bheadh luchóg uisce ann. Is é an pom a veg own ar bowl! A Ghoill Mhóir, tabhair leat Cú Cruaidh agus Cread, agus báith iad thiar i mbéal Árann. Bain díot an t-éideadh míofar sin… Seo, seo. Is cuma cad é a bhí ort nó cad é nach raibh an tráthnóna gréine udaí ar Chnoc Teamhrach. Bain díot do chuid féasóige, slíoc do chuid gruaige, agus cuir ‘crís’ i do bhríste. Níl gar duit a rá dá mbínn ann le linn na bhFiann gur thruagh liom iad a bheith marbh. Níl gar duit trácht liom ar thréithre na conairte – gurb í Sceolann a bheir ar an eilit a chuir folach cnoc ar ghadhar bhán an Amadáin Mhóir! Nó gurb í Bran a mharbh Arrachta Bhinn an Ghoib. Níl conairt na Féinne ‘suas chun data.’ Is é an pom a veg own ar bowl!

Tá mé féin agus athair mo chlainne ag caitheamh na tineadh ar a chéile. Dá bhfeicfeá é an oíche a tháinig mé chun an bhaile as an phríosún. Bhí sé ina shuí sa chlúdaigh agus Nóra bheag ar a ghlúin aige. Agus, in áit fáilte a chur romham, is é rud a chuir sé suas drandán ceoil le bruith thoinne orm.

D’imigh tú uaim, a Mháire, (ar seisean)

Gan dealú cléir’ ná papa,

‘Gus d’fhág tú ar an ard mé

Is mo chár orm le fuacht.[4]

Ba mhaith an mhaise domh féin é, chuir mé suas cuaifín á fhreagairt.

Dá mbíodh a fhios ag m’athair gur ar shliomach a pósadh mé

Scríobhfadh sé litir a chuirfeadh thar sáile mé.[5]

B’as sin a tháinig. Stad an ceol agus thoisigh an scalladóireacht. Agus ní raibh a fhios cér leis ba treise.

‘A réice shalaigh, dhrochmheasúil,’ ar seisean, ‘nár lean duine ná daoine! I do luí i bpríosún le corradh mór agus bliain agus mise agus cúigear leanbh agus eallach agus éanlaith a fhágáil sa mhullach ar a chéile. Ag tarraingt mírath agus mallacht sagart ort agus ar a mbaineann duit. Is cosúil gur fuíoll seanmhallacht a thit orm an oíche a thug mé aghaidh mo dhá chos go Ceann Dubhrann ag iarraidh mná.’

‘Cuirim scrios Dé ort, a scamhánaigh scallta,’ arsa mise ar an dara focal. ‘Nach mé a thug cúl ar mo leas agus aghaidh ar m’aimhleas an lá a chuir mé mo mhéar i sealán leat… Marbh ag bleán na bó agus ag fiacháil na gcearc! Sin féin an obair is fearr a fhóireas duit.’

Ach, a Bhríd, is beag sin de. D’ith muid a chéile ó chnámha loma agus chan ag bisiú atáimid. Fuair sé litir cíosa inné agus rinneadh caorthacha mire de nuair a chonaic sé go raibh riaráiste thrí mblian le híoc aige.

‘Sin Home Rule agat,’ arsa mé féin leis. ‘Ba mhór an fear as an Free State thú. Anois tá sí agat agus an méid a bheas dá bharr agat, cuir ar do chuid aráin é.’

Bhí Feilimí ag airneál aréir againn. Tá sé go díreach mar a chonaic tú é. Gan ag cur bhuartha air ach filíocht agus seanchas.

‘Nár chóir,’ arsa Micheál, ‘anois go gcuirfeadh siad oibreacha ar bun sa tír seo.’

Ní thug aon duine freagar air. Lig mé féin orm féin go raibh m’intinn ar lúb ar lár a bhí i mo chuid stocaí. Tharraing Feilimí air ceathrú cheoil:

Óm’ sceol ar árd-mhaigh Fáil ní chodlaim oidhche,

‘S do bhreoidh go bráth mé dála a pobail dílis,

Gidh ró-fhada atáid ‘n-a bhfál re broscar bíodhbhadh,

Fá dheoidh gur fhás a lán do’n chogal tríotha.[6]

SCÉALAÍOCHT[7]

Is mór an truaigh go bhfuil na seanscéalta Gaeilge ag fáil bháis nó, gan trácht ar an Ghaeilig a bhí iontu, bhí Soiscéal Náisiúnta in áit inteacht agus ar dhóigh inteacht i ngach uile cheann riamh acu.

I seanscéalta na Féinne tá cuntas tugtha ar an uair a bhí Goll Mac Móirne[8] i ngéibheann ag fathach mór allúrach agus cuid de bhunadh Ghoill féin ag cuidiú leis an allúrach. Buaileadh Goll agus cuireadh an teitheadh air isteach ar charraig mhara. Luigh sé ar an charraig seacht lá na seachtaine gan greim ná deoch a ligean ar chlasaigh a anála ach an bolgam sáile a thógadh sé ar a bhois as an fharraige. I gceann an seachtú lá tháinig bean thart agus chuir sí ceist air cad é mar a bhí sé.

‘Cad é mar a bheinn ach go dona?’ arsa Goll. ‘Naoi dtráigh fhichead beo gan bhia, ag ól na sáile seirbhe glaise.’

‘Gabh a dh’ithe na gcorp,’ ar sise, ‘agus beidh tú beo tamall eile.’

D’amharc Goll uirthi.

‘Bheirim,’ ar seisean, ‘mo mhallacht d’oide do mhúinte.’

Is minic a smaoinigh mé le dornán bliantach gur sin mar atá gnoithe na hÉireann. Go háirid is amhlaidh mar a bhí le cupla bliain. Bhí Éire lag. Bhí sí lán cneadhach. Bhí sí ag cur fola ó mhullach a cinn go barr a coise. Bhí sí ina luí ar charraig mhara agus gan deor aici le cur ar a béal ba ghile ná an t-uisce. Agus tháinig cuid dá clainn thart agus dúirt léi na coirp a ithe agus go mbeadh sí beo tamall eile.

Dá n-abradh muintir na hÉireann as béal a chéile tá dhá bhliain ó shin nuair a comhairlíodh dóibh a ghabháil a dh’ithe na gcorp, dá n-abradh siad mar a dúirt Goll, bheadh scéal eile againn inniu. An cúigear a chuaigh anonn go Sasain, dhíol siad an tír gan chead gan chomhairle. Agus ansin tháinig siad chun an bhaile agus dúirt le muintir na hÉireann má ba mhian leo a bheith beo tamall eile, go gcaithfeadh siad na coirp a ithe. Nó b’ionann é agus iad a ithe. Bhí cuid mhór de mhuintir na tíre tuirseach, ocrach an t-am seo, agus thoiligh siad cuid fola na laoch a fuair bás a ól agus a gcuid feola a ithe ar acht a bheith beo go sóúil tamall eile. Cad chuige nár dhúirt siad mar a dúirt Goll: ‘Bheirimid ár mallacht d’oide do mhúinte. Bheirimid ár mallacht do Shasain a thug an chomhairle sin daoibh. Agus ní bheidh sé le rá choíche go raibh muid beo ar chuid fola na laoch a d’imigh romhainn.’

Ins an tseanscéal chéanna deirtear go dtáinig fear darbh ainm Mac Smóla, go dtáinig sin ar Gholl ar maidin an lá arna mhárach agus gur chuir ceiliúr air.

‘An bhfuil tú inleighis?’ arsa Mac Smóla.

‘Níl mise inleighis,’ arsa Goll, ‘agus ní bheidh tusa inscéalaíochta.’

Cad chuige nár dhúirt muintir na hÉireann an rud céanna le Sasain nuair a bhagair sí cogadh orainn? Cad chuige nár chuimhnigh muid ar Gholl agus a rá: ‘Níl sinne inleighis ach ní bheidh sibhse inscéalaíochta. Mura bhfuil gléas beo ar bith i ndán dúinn ach a ghabháil a dh’ithe na gcorp, greadaigí libh agus, nuair a bheas an cath thart agus sinne curtha faoi smacht, ní bheidh mórán dá bharr agaibhse. Níl sinne inleighis ach ní bheidh sibhse inscéalaíochta.’

Ins na scéalta sí, is minic a thig tú trasana ar rud a chuireas i gcuimhne duit cad é ba chiontaí leis an fheill a rinneadh ar Éirinn gach am riamh ar díoladh í. Is cuimhin liom go fóill scéal amháin a bhí ag mo mháthair mhóir nuair a bhí mé ‘mo ghirsigh. Fá chailín a bhí sé a bhí ina suí ag buachailleacht tráthnóna samhraidh ar bhruach an chladaigh. Chuala sí an ceol ba bhinne a canadh riamh agus chonaic sí chuici aniar ó luí na gréine long gheal, bhán agus cailíní feiceálacha agus buachaillí lúfara ag damhsa ar bord. Bhí an long ag druidim léi. Ba ghairid go mbeadh sí ag taoibh an chladaigh agus thiocfadh léi a ghabháil de léim ar bord. Ach smaoinigh sí ar a cuid eallaigh, thóg sí a súil den loing agus d’amharc sí thart go bhfeiceadh sí cad é mar a bhí siad. Nuair a d’amharc sí ar ais bealach na farraige, ní raibh long ná cuid de loing le feiceáil.

Is minic leis na céadta bliain a chonaic muintir na hÉireann long na Saoirse ag teacht amach as cúl na néalta agus ag seoladh chun an chladaigh. Ach i gcónaí d’éirigh dálta chailín na mbó don mhórchuid acu. Nuair a bhí an soitheach chóir a bheith ag a dtaoibh, thóg siad a súil di agus d’amharc siad ar a gcuid eallaigh. Tá dhá bhliain ó shin bhí an long ag seoladh chugainn. Bhí a cuid seoltach stróctha gan bhréig agus bhí a taobhanna brúite. Bhí cuid den fhoirinn cloíte agus cuid marbh. Ach mar sin féin bhí sí ag treabhadh na dtonn go cróga agus ba ghairid go mbuailfeadh sí an cladach. Ach, na slóite a bhí ar an talamh ag fanacht léi! Bhí siad tuirseach ag amharc ar bhun na spéire. Smaoinigh siad ar mhaoin an tsaoil, ar bhólacht agus ar airgead agus ar ór. Smaoinigh siad ar shaoltacht agus ar shaint, agus thóg siad a súile den loing.

Rinneadh dearmad den méid den fhoirinn a cailleadh ar an bhealach. Rinneadh dearmad den méid a thit sa ghleo leis na blianta. Rinneadh dearmad den méid a chaith a saol i bpríosún dhubh, dhorcha ‘nó gur chríonaigh an t-éag a gcnámha.’ Rinneadh dearmad de na hoícheanna fada, fuara geimhridh a chaith Éamann a’ Chnoic fríd shneachta agus fríd shioc agus gan sciathdhídean ar bith ag Róisín Dubh le cur air ach beannóg a gúna. Rinneadh dearmad de seo agus d’oiread eile nuair a tógadh na súile de long na saoirse agus hamharcadh i ndiaidh mhaoin an tsaoil.

Dá gcuirfí ceist anois ar Róisín Dubh cad chuige a bhfuil a cuid éadaigh stróctha agus gaoth an gheimhridh ag gabháil go dtí an croí inti, bhéarfadh sí an freagar céanna ort a thug sí ar an fhile na céadta bliain ó shin:

Nocht siad mo ghuailne in aimsir fuaicht le mearbhall maoine.

LITIR Ó MHAIRE[9]

A chúilfhionn thais, mhúinte na n-órfholt,

Sonas agus suáilce na Nollag agus rath agus bláth na Bliana Úire go raibh ort! Tá an tseanbhliain caite. Agus, má tá féin, is iomaí croí cráite a d’fhág sí ina diaidh. Ár dtubaiste go raibh léi, a thaiscidh, b’ise féin an bhliain bhradach, urchóideach.

Tá saol fuar, fliuch, anróiteach anseo anois. Ní fheictear domh go bhfaca mé Tír Chonaill riamh chomh dúlaí, diolba agus atá sí. Dá bhfeicfeá an dath tinn, tláith atá ar an Eargal.[10] Ní fuar féin atá sé i gcosúlacht ach breoite. Agus an fharraige! Fada ó shin is é rud a bhíodh sí confach mar fharraige laetha na Nollag. Ach anois tá dreach uirthi mar a bheadh sí i ndiaidh fiabhras a chur di féin. Agus dá gcluinfeá an éagaoin léanmhar a bhíos aici achan oíche thíos ar thráigh Oileán na Marbh. D’éist mé léi an oíche fá dheireadh agus mé ‘mo sheasamh amuigh ag giall an bhóithí go raibh mo chár ag greadadh ar a chéile leis an fhuacht. Chonacthas domh go raibh sí ag caint fríd an chaoineadh agus gurbh é an rud a bhí sí a rá:

Deor níor fágadh i gclár do bhrollaigh mhínghil

Nár dheolsad ál gach crána coigcríche.[11]

‘Tá an leanbh marbh ag caoineadh, cá bith áit a raibh tú,’ arsa Micheál ar theacht chun tí domh.

‘Dhiúl,’ arsa mise, ‘ál gach cránach coigríche a brollach míngheal leis na céadtaí bliain. Ach chuidigh a clann féin a diúl. Iadsan i gcónaí a chlimir í. Bhí dhá namhaid aici riamh. An tAllúrach a shantaigh í agus cuid dá clainn féin a bhraith í.’

‘C’air a bhfuil tú ag caint?’ arsa Micheál.

Ní thug mé féin lá airde air ach leanstan liom de mo rabhán.

‘Chuidigh siad leis na Lochlannaigh. Chuidigh siad leis na Normannaigh. Anuas go dtí an lá a bhfuil inniu ann dhiúl siad a brollach míngheal i gcuideachta ál na cránach coigríche.’[12]

‘Tá tú ar shiúl glan anocht leis,’ arsa Micheál. ‘Dá olcas a raibh tú, is é rud a chuir an príosún chun diabhail ar fad thú. Cha raibh agam ach a bheith ag déanamh go dtiocfá ar ais chugam ‘do chailín mhúinte.’

Ní thug mé freagar ar bith air ach an leanbh a thógáil as an chliabhán agus a chur i m’ucht agus suí ar shúgán sa chlúdaigh. Thoisigh mé á chealgadh agus níorbh fhada gur thit sé thart ina chodladh. Shuigh mé ansin ag amharc isteach sa tinidh. Bhí an ghaoth ag éagaoin go léanmhar taobh amuigh. Amannaí thostadh sí mar a bheadh an tocht á tachtadh. Amannaí bhíodh sí ag smeacharnaigh agus ag snagarsaigh, agus ansin chuireadh sí uaill bhrónach, ghéibheannach aisti féin. Dar liom go gcuala mé go soiléir í ag rá:

Deor níor fágadh i gclár do bhrollaigh mhínghil

Nár dheólsad ál gach cránach coigríche.

Níorbh fhada gur buaileadh an doras. D’éirigh Micheál agus d’oscail sé é. Agus, leis sin, tím féin ag umhlú isteach faoin fhardoras creatlach d’fhear chrom, chríon, chasta, gruag gheal, liath á síobadh fána chluasa, fideal faoina ascaill leis, dara achan bhall dá chraiceann ar fhis, agus dath dubh, gorm san aghaidh air leis an fhuacht. Cé a bhí ann ach an Fidleoir Bán. Tháinig sé aníos agus shín sé a chuid méar críon isteach os comhair na tineadh, agus é ar aon bharr amháin creatha leis an fhuacht.

‘Tá oíche léanmhar ann,’ arsa mise nuair a bhí a ghoradh déanta aige agus an tae ólta aige.

‘Tá,’ ar seisean, ‘oíche ann chomh bocht agus a raibh mé amuigh riamh. Agus is iomaí sin oíche anróiteach a chonaic mise le ceithre scór bliain. Tá flichneadh nimhneach ag teacht anuas ón Eargal agus ní léir liom gur mhothaigh mé riamh an ghaoth chomh polltach colgach agus atá sí… Is bocht an oíche í ag créatúr ar bith nach bhfuil dídean na hoíche le fáil aige… Éamann a’ Chnoic bocht! Is fuar aige é anocht.’

Leis sin, tharraing sé air an fhideal, theann suas a chuid téadaí agus thoisigh sé a sheinm uirthi agus a ghabháil ceoil san am chéanna.

Cé siúd amuigh a bhfuil faobhar ar a ghuth

Ag réabadh mo dhoras dúnta?

Mise Éamann a’ Chnoic atá báite fuar fliuch

Ag síorshiúl coillte agus gleannta.[13]

Bhal, a thaiscidh na gcarad, dá gcluinfeá thusa an ceol sin! Eadar chaoineadh na doininne taobh amuigh agus ceol an fhidleora, chonacthas domh go bhfaca mé le mo shúile cinn Éamann a’ Chnoic ar shiúl ar a sheachnadh - amuigh fríd shneachta agus fríd shioc, agus an fuacht á pholladh go dtí an croí. Chonacthas domh fosta go bhfaca mé cró beag, suarach tí ar uaigneas an tsléibhe, agus seanbhean liath ina suí ag mairgnigh sa chlúdaigh os cionn beochán beag tineadh. Buaileadh an doras. Cé a bhí ann ach Éamann agus ál na cránach sa tóir air. Agus, in áit é a ligean isteach agus dídean na hoíche a thabhairt dó, is é rud a labhair sí amach leis:

A chroí ‘gus a chuid, cad é dhéanfainnse duit

Mur’ gcuirinn ort beannóg mo ghúna

Is go mbeadh púdar dubh dá scaoileadh linn go tiubh,

Is go mb’fhéidir go ndéanfadh sé ár bplúchadh.[14]

Sean-Róise bhocht, chloíte, chaite. Cá chóir a bheith ina suí i gCúirt Teamhrach, brat síoda fána huachtar agus coróin óir ar a ceann! A rá is de go bhfuil sí ina suí anois go huaigneach, bocht, bratógach, ocrach, anróiteach, agus gan sciathdhídean aici le cur eadar a cuid leanbh agus an ‘púdar dubh’ ach beannóg a gúna. A chroí agus a chuid, cad é a thig liomsa a dhéanamh duit? Níl bia ná deoch, arm ná éadach agam fá do choinne. Má théid tú agus cuidiú le hál na cránach coigríche an deor dheireanach a dhiúl as clár mo bhrollaigh, gheobhaidh tú earradh agus éadach, gheobhaidh tú culaith ghlas agus bróga buí, agus beidh tú i do sháith den tsaol!

Ach is ar an fhidleoir bhán a tharraing mé an scéal, tharraing sé air amhrán eile:

‘Sé sin m’uaigneas fada

Scáth mo chluas dá ghearradh,

An ghaoth ó thuaidh do mo fleachadh

‘Gus a’ bás ins an spéir.

Mo ghaidhrín suairc dá cheangal

Gan cead lúith nó astair

A thógfadh gruaim den leanbh

I meáin ghil an lae.[15]

Dar leat go raibh ciall agus céadfaí daonna ag an tseanfhidil. Corruair ag screadaigh go léanmhar, amanna ag éagaoin agus ag osnaíl; amanna ag ísliú a glóir mar a bheadh a croí á briseadh le tréan buartha agus bróin; amanna mar a bheadh sí ag cailleadh na hanála agus ag titim i laige; agus, amach as lár an iomláin, uaill ard, fhada, chroíbhrúite. Chonacthas domh go bhfaca mé Róisín Dubh ina luí marbh fúm. Shíl mé go raibh a súile agus a béal druidte, agus a gruag a bhí chomh dubh le cleite an fhéich le linn a hóige, go raibh sí anois chomh geal le sneachta na haon oíche ag brón agus ag buaireamh an tsaoil. Bhí cneacha dearga ar chlár a brollaigh mhínghil. Agus níorbh é ál na cránach coigríche a tharraing a cuid fola an iarraidh seo ach cuid dá clainn féin.

Is mairg di a bhí mar mháthair acu!

‘Ní bhfaighidh ál na cránach coigríche a buaidh choíche,’ arsa mise, ‘murab é an méid dá clainn féin a ghlac na deich bpíosa agus fiche airgid.’

‘Ní bhfaighidh ná iadsan, ná an dá chuid le chéile,’ arsa an fidleoir bán. ‘Is mairg a níos an t-olc agus a bíos bocht ina dhiaidh. Tá na deich bpíosa agus fiche caite anois. Tiocfaidh an bhoichtineacht i ndiaidh an oilc agus,’ ar seisean, ag tarraingt stróic eile ar an fhidil, ‘beidh Éire beo ina ndiaidh féin agus i ndiaidh ál na cránach coigríche.’

Beidh an Éirne ina tonna tréana agus réabfar cnoic

Beidh an fharraige ina tonna dearga agus doirtfear fuil,

Beidh gach gleann sléibhe ar fud Éireann agus na móinte ar crith

Lá éigin sula n-éagaidh mo Róisín Dubh.[16]

Sin mar a chuir an fidleoir bán isteach an oíche.

Cad é an cineál saoil atá agaibh i mBaile Átha Cliath?

Suáilce na bliana go raibh agat, a chara mo chléibh!

Beir bua agus beannacht.

GAEILIG AGUS NÁISIÚNTACHT[17]

Is mór an truaigh gur ligeadh bás na Gaeilge ar fud an chuid is mó den tír. Dá mbíodh muintir na hÉireann uilig ó Chorcaigh go Málainn agus ó Bhinn Éadair go Gaillimh, dá mbíodh siad oilte ar léann agus ar fhilíocht Ghaeilge, níorbh fhéidir leo a ghabháil ar seachrán mar a chuaigh nuair a tugadh iarraidh anam na tíre a dhíol tá dhá bhliain ó shin ar dheich bpíosa agus fiche airgid. Tá mé fíorchinnte go bhfuil daoine go leor nach dtig liom air seo. Is minic nuair a bhí mé ag caint le daoine ar ghnoithe na teanga a cuireadh an cheist seo orm: ‘Cad chuige, má tá an Ghaeilig chomh míorúilteach is a deir tú, a bhfuil mórán daoine ar thaoibh na Poblachta nach bhfuil suim ar bith acu sa teangaidh, agus daoine in aghaidh na Poblachta a bhfuil meas mór acu uirthi. An bhfeiceann [tú] Conradh na Gaeilge?’

Is é a deirim leo seo go bhfuil suim mhór ins an Ghaeilig ag an mhórchuid díobh seo atá i gceannas na Poblachta, rud nach bhfuil le rá ag an dream atá ar an taoibh eile. I dtaca le Conradh na Gaeilge de, is deacair an Conradh céanna a thuigbheáil. Bheir sé i mo cheann duine a dhíolfadh a anam leis an diabhal ar luach Conrach Muire. Cad é an mhaith a dhéanfadh an Chonóir Mhuire dó nuair a shéan sé agus a thréig sé an creideamh dar chomhartha an Chonóir Mhuire? Nó dá mbeadh oileán ag fear i lár na farraige, nárbh olc an margadh dó agus nár dhaor an conradh, an t-oileán a dhíol ar luach báid a bhéarfadh chun an oileáin é? Cad é an mhaith an bád dó nuair a thug sé uaidh an t-oileán?

Mar sin atá gnoithe na teanga agus na tíre. Cad é an mhaith teangaidh an náisiúin a thabhairt ar ais má thréigtear agus má dhíoltar an náisiún féin? Cad chuige go bhfuilimid i bhfách leis an Ghaeilig a shábháil? Tá, ar an ábhar gurb í an teangaidh í a bhí ag ár sinseara romhainn, nuair a bhí Éire ceannard agus coróin ríoga ar a ceann. Ar an ábhar gurb í an teangaidh í a bhí ag Ridirí na Craoibhe Ruaidhe agus ag Laochra na Féinne, ag ríte agus ag prionsaí, ag filí agus lucht léinn. An teangaidh a bhí ag Brian na Banban, ag Clann Uí Néill agus ag na Dálaigh. Sin an fáth go bhfuilimid i bhfách leis an Ghaeilig a thabhairt ar ais. Ar an ábhar gurb í an comhartha is láidre í gur náisiún ar leith Éire. Níl fáth ar bith eile dúinn a bheith ag smaoineamh ar an teangaidh a athbheochadh ach amháin gurb í teangaidh an náisiúin í. An té atá sásta bás an náisiúin a ligean, ná bíodh sé ag bodhrú ár gcluas ag caint ar Ghaeilig. An té atá sásta mionnú go bhfuil an náisiún sin marbh agus curtha sa chill, cad é an mhaith dó a bheith ag caint ar theangaidh an náisiúin? Cad é a déarfaí le duine a mbeadh leabhar urnaí agus Conóir Mhuire agus an chuid eile de chomharthaí an chreidimh ar iompar leis agus é i ndiaidh mionna an leabhair a thabhairt nach raibh ach amaidí i gcreideamh na Críostúlachta? Sin mo fhreagar ar an té a deir gur cheart an Saorstát a ghlacadh mar gheall ar an Ghaeilig a shábháil.

Ba cheart agus ba chóir an Ghaeilig a shábháil. Ach ba cheart a thuigbheáil chomh maith nach bhfuil inti mar Ghaeilig ach bád le ár dtabhairt go hoileán na saoirse agus go mb’olc an margadh an t-oileán a thabhairt ina mhalairt ar an bhád.

Ba chóir do gach Poblachtánach nach bhfuil an Ghaeilig aige í a fhoghlaim chomh luath géar agus a thig leis. Go háirid ba chóir scéalaíocht agus filíocht na Gaeilge a fhoghlaim agus a scabadh ar fud na tíre. Gach cumann Sinn Féin dá bhfuil sa Ghaeltacht nó sa Bhreac-Ghaeltacht, ba cheart dóibh a gcuid oibre a chur chun cinn i nGaeilig gach am ar féidir é. Ba cheart rangannaí a chur ar bun agus stair agus teangaidh na tíre a mhúineadh ins na rangannaí seo. Os cionn gach uile ní, ba cheart aire a thabhairt don Ghaeltacht agus filíocht na Gaeilge a theagasc don taos óg.

An té a léifeas agus a thuigfeas Eoghan Ruadh agus Seán Clárach agus Mac Cumhaigh agus Mac Cuarta, ní féidir leis gan a thuigbheáil fosta cad is náisiúntacht ann - gur ní é nach féidir a dhíol ná a cheannach mar earradh margaidh, gur ní é nach bhfuil cumhacht ag líne ar bith a rogha rud a dhéanamh leis; gur ní é a bhfuil baint de ag na línte a d’imigh romhainn agus acu seo atá le a theacht ‘ár ndiaidh. Tá dhá bhliain ó shin, bhí cuid de mhuintir na hÉireann a shíl nárbh fhéidir go dtiocfadh an lá choíche a dtroidfeadh cuid de chuid saighdiúir na hÉireann - le gunnaí Sasanach - in éadan na Poblachta dá dtug siad mionna agus ar throid siad ar a son ar feadh tamaill. Ach an té a mbeadh eolas aige ar an fhilíocht, chuimhneochadh sé ar bhriathra an Chéitinnigh:

Gidh ro-fhada táid ‘na bhfál re broscar bíodhbhadh

Fa dheoidh gur fhás a lán den chogall tríothu.[18]

Tá bliain ó shin ceangladh cleamhnas eadar Róisín Dubh agus Seán Buí. Agus níor labhair an mhórchuid de chlainn Róisín. Lig siad an cleamhnas a dhéanamh ar siocair deich bpíosa agus fiche airgid a bheith ag Seán. Dá mbeadh filíocht na Gaeilge acu agus fios a ainm acu ar gach céile ríogúil dá raibh pósta ag a máthair, ní ligfeadh siad a méar i sealán choíche le Seán Buí. Nár mhór an truaigh a cur le Seán dá hainneoin agus í ag rá:

Bhí Niall Frasach agam mar chéile,

Niall Glún-dubh, ‘s Niall Caille, ‘s Niall na Naoi nGialla,

Cairbre a cailleadh i gcogadh na Féinne,

Cormac Ulchfada an mac sin Airt Aoinfhir,

Conn a bhí ar each i ndeabhaidh Mhagh-léana,

Féidhlimidh Reachtmhar, is Tuathal Teachtmhar na mbéimeann.

Plúr Shliocht Eoghain cródha, céillidhe,

Is Eochaidh Muigh-mheadhóin na n-órlann gléasta,

Fiacha Sraibh-thine, rí a bhí i nÉirinn,

Is Muircheartach shíolraigh d’fhíor-shliocht Fénus;

Ní rabh prionnsa díobhtha nach bhfuair mé mar chéile,

Go Cobhthaigh Caol Breagh - ceap na fréimhe.[19]

Is leor an beagán seo le a thabhairt le fios cad é mar atá fíorshoiscéal na náisiúntachta le fáil i bhfilíocht na Gaeilge. Mar sin de ba chóir an Ghaeilig a chur á labhairt agus á scríobh agus á léamh fríd na cumainn ar fud na tíre. Má níthear sin, tuigfidh an dream óg atá ag éirí chugainn gur náisiún ársa, uasal í mar Éirinn. Gheobhaidh siad aithne agus eolas uirthi mar a bhí sí nuair a bhí scéimh na hóige ina gnaoi agus fuil na saoirse ina cuisleanna. Agus ní thoileochaidh siad choíche a thabhairt do Sheán Bhuí mar chéile nuair a chuirfear in aithne dóibh i gcuid filíochta Eoghain Ruaidh:

Ba thrilseach tiugh buidhe casta ar ór-dhath

A dlaoi-fholt go bróig leis an mbé,

A braoithe gan teimheal mar an ómra,

A claoin-ruisc do bheo-ghuin gach laoch;

Ba bhinn blasta fíor-mhilis ceolmhar,

Mar shíodh-chruit gach nóta ó n-a béal,

As ba mhín cailce a cíoch chruinne i gcóir chirt

Dar linne nár leonadh le haon.[20]

LITIR Ó MHÁIRE[21]

A Bhríd, a chroí,

Rath agus bláth na bliana úire ort! Tá an tseanbhliain caite agus, [chan] dá éileamh é, nó is iomaí sin croí cráite a d’fhág sí ar fud na tíre.

An é do bharúil nach raibh Simidín ag airneál agam an oíche fá dheireadh. D’fhan sé againn go raibh am luí domhain ann agus go raibh na súile ag drod orm féin. Agus mura dtearn sé oíche chomhráidh, ní lá go fóill é. Mo dhálta féin, tá sé i ndiaidh a theacht amach as an phríosún agus tá teangaidh aige a bhainfeadh an craiceann den dearnaid. Is é a bhí Micheál a rá gur mhór an truagh dhá theach a chur amú liom féin agus le Simidín nó gur mhaith a tharlaigh ar a chéile sinn.

‘Is cosúil go bhfuil an chinniúint ann,’ arsa mise, ‘nuair atá mé agatsa in áit a bheith aigesean.’

‘Sea, ‘ arsa Micheál, ‘go mbeadh sibh bhur mbeirt sa phríosún agus na páistí i dteach na mbocht.’

(Ná cluineadh clocha an talaimh an méid seo, a leanbh!)

Ach is ar Shimidín a tharraing mé an scéal, an é do bharúil nach raibh sé ag caint ar pháipéar Gaeilge a chur amach anseo i gCeann Dubhrann, agus chuir sé ceiliúr ormsa fiacháil an dtabharfainn lámh chuidithe dó.

‘Tá muintir Dhún Dealgáin,’ arsa mé féin, ag iarraidh a bheith ag cur ó dhoras, ‘tá siad ag cur amach páipéir míosa i nGaeilig Chúige Uladh. Is leor sin go fóill beag.’[22]

‘Tá sin uilig maith go leor,’ arsa Simidín, ‘ach bheadh an dá cheann de dhíobháil. Ní bheidh ag cur bhuartha ar pháipéar Dhún Dealgáin ach Gaeilig agus obair na Gaeilge. Dálta an Chonraidh, cuirfidh siad ordóg ar an sceadamán agat má labhrann tú ar an tír nó ar ghnoithe na tíre, nó ar a hanam nó ar a cuid fola, nó ar rud ar bith ach craobhacha agus coistí, ranganna agus rúnannaí. Ní thigimse leis sin dubh, bán ná riabhach.’

‘Agus, a Shimidín,’ arsa mise, ‘cad é an cineál páipéir ba mhaith leatsa a chur ar bun?’

‘Tá,’ ar seisean, ‘tá sé baiste agam sular rugadh é ar chor ar bith agus beidh barúil agat nuair a chluinfeas tú an t-ainm cad é atá i mo cheann agam. An Scalladóir an t-ainm a bhéarfainn air. Tuigeann tú anois. Tá tusa maith ag scalladóireacht. Agus, má bhíonn tú i mo leith, is fearrde domh é. Páipéar lom a bheas ann, a chanfas an fhírinne is cuma cad é chomh searbh agus a bheas sí. Páipéar a lomfas agus a fheannfas ar gach taoibh de. Páipéar nach ligeann thairis choíche an sionnach i gcraiceann na caorach gan sclamhóg den deimheas a bhaint as.’

‘’Ag brath bail na madadh a thabhairt ar an tsaol mhór?’ arsa mise.

‘Ní hé sin go hiomlán é,’ ar seisean, ‘ach dornán de scalladóireacht fholláin a dhéanamh nuair a bheadh féim léi. Agus anois, a Mháire, má tá fuil na nDálach i do mhuineál, beir ar do pheann agus cuidigh liom. Agus ní ag caint ar Ghaeilig a bheimid ach ag caint inti. Inseochaimid cad é an dóigh ar shéan cuid d’easpaig na hÉireann a dtír dhúchais leis na céadtaí bliain mar a shéanfadh an diabhal a bhaisteadh. Fiafróchaimid dár gcuid léitheoirí cé acu is deise do Thuras na Croiche, an té a throisc dhá fhichid lá i bpríosún fhuar, dhorcha, bhréan, shalach, nó na heaspaig atá go dtína súile i saibhreas agus i sócmhall agus in ollmhaitheas an tsaoil. Inseochaimid i nGaeilig do bhunadh na Gaeltachta cé a bhraith Róisín Dubh, cé a thug póg bhradach Iúdais dona béilín meala gan ghruaim. Inseochaimid ar oidí scoile na Sé gContae gur phóg siad í ar na deich bpíosa agus fiche airgid. Agus ar oidí na Sé gContae agus Fiche, nár chuir a dhath buaireamh orthusan ach na deich bpíosa agus fiche a ghearradh anuas go dtí seacht gcinn fhichead. Agus, a Mháire, a bhfuil m’anam ionat, áit ar bith a gcasfar lustan orainn, áit ar bith a gcasfar ‘Gaeilig Oifigiúil’ orainn - Cló Rómhánach nó Litriú Simplí nó Gaeilig choise maide - caithfimid na pinn orthu go cuid ár ndoirn. Chuirfinn amach é i gceann achan mhíosa agus dhíolfainn é ar shé pingne. Agus rachainn i mbannaí go mbeadh luach a shé bpingin de scalladóireacht ag an té a cheannóchadh é.’

‘Chluin Dia féin sin,’ arsa Micheál. ‘An bhfuil sibh ag brath a ghabháil chun an phríosúin bliain eile? Chan fhuair sibh bhur sáith den scalladóireacht?’

Tháinig aigneadh ar leith chugam féin nuair a chuala mé an ceiliúr chun scalladóireachta a chuir Simidín orm agus thoisigh an bheirt againn a leagan amach na hoibre. Sa deireadh, arsa mise: ‘Cad é fán airgead? An bhfuil aon phingin agat?’

‘Dheamhan cianóg dá gcuirfeadh sí geal chun na bhFlaitheas mé,’ ar seisean. ‘Caitheadh taobh amuigh de gheafta an phríosúin mé breoite, bratógach, agus gan eadar mé féin agus mála an bhacaigh ach mo chuid de chuid sceallán m’athara.’

Bhí mé anuraidh in arm is in éadach

Is tá mé i mbliana ag iarraidh déirce

Is óch óchón.

Chuir sin deireadh leis An Scalladóir.

A Bhríd, an bhfaca tú an leabhar beag ráití atá scríofa ag Seán Mac Maoláin - An Bealach chun na Gaedhealtachta?[23] Níor scríobhadh a leithéid go fóill. Is fada mé ag feitheamh lena macasamhail. Mar a deirtear sna Rosa: ‘Is fearr greim de choinín ná dhá ghreim de chat.’ Agus ansin tá an coinín chomh furast a chognadh leis an chat. Is fearr ráite as an leabhar seo ná dhá ráite as leabhar ráití ar bith eile dá bhfuil le fáil. Agus ansin tá sé chomh furast Gaeilig mhaith a fhoghlaim ar do theangaidh le droch-Ghaeilig. Agus an dóigh a bhfuil an leabhar leagtha amach. Ní thiocfadh leis an té a gheobhadh an Ghaeilig ón chliabhán leabhar den chineál seo a scríobh de bhrí de nach dtuigfeadh sé an deacracht a bhí ins na rudaí beaga. Agus ní thiocfadh le duine ar bith an cineál Gaeilge atá inti a chur i ndiaidh a chéile, ná an chreata agus an craiceann a chur ar an obair ach an té a d’fháisc é féin isteach sa chliabhán agus a d’fhulaing pian agus piolóid nó gur fhoghlaim sé gach focal agus fuaim agus ráite dá raibh le fáil sa chliabhán. Ní thiocfadh le duine ar bith eile a scríobh ach Seán. Ach, a Bhríd, cad é a chuala mé ach nach gcuirfeadh Aireacht Oideachais na Sé gContae is Fiche ar liosta na leabhar scoile í. Ní chuirfeadh. Scríobhadh í ar an taoibh chontráilte den Bhóinn. An bealach chun na Gaeltachta. Cén Ghaeltacht? Lig dúinn le Tír Chonaill. Lig dúinn le do cheithre fichead scoltach dátheangach. Lig dúinn le do cheantar mór Gaelach ó Inis Eoghain go Tóin Ghlinne. Is cuma cé acu atá Gaeilig mar ghléas labhartha ann ag aosta agus ag óg nó nach bhfuil. Tá tú ar an taoibh thuaidh den Bhóinn. Is í an yayling an tanga offigool. Is í an Standard í agus is í veg own ar bowl…! Is cruaidh a bheidh Scalladóir Shimidín de dhíth orainn.

Creidim nach dtig tú anuas fá Nollaig. Agus ní fearr duit a theacht, chan a chur comhartha doichill suas romhat é. Nó an chuil fhuar atá ar Rosa Thír Chonaill i mbliana, ní léir liom go bhfaca mé riamh roimhe í. Tá na cnoic mar a bheadh siad i ndiaidh fiabhras nó straic ocrais a chur díobh féin. Agus dá bhfeicfeá an fharraige ag cladach Cheann Dubhrann! Tá sí ar crith agus dreach fuar, ocrach uirthi. I nduibheagán na hoíche tógann sí uallán de chaoineadh léanmhar, ghéibheannach mar a bheadh bean ann a bhfaigheadh cuid dá clainn bás agus a gheobhadh easurraim ón chuid a bhí beo acu.

Tá mé féin agus Micheál, más fiúntach le rá, táimid ag clamhairt a chéile mar a bheadh dhá mhadadh ann. Tá an t-olc déanta aige agus tá sé bocht ina dhiaidh. Thréig sé Róisín Dubh agus Róisín Donn. Agus is doiligh domhsa sin a ligean ar dearmad. Is mairg domh a chuir mo mhéar i sealán riamh leis an tsreamaide gan chasadh. Is mairg nár casadh Simidín orm ní ba luaithe sa tsaol… Ina dhiaidh sin is deacair a rá. Mura mbínn féin agus Simidín ag imirt ár gcleasa a dh’aontaoibh agus an scalladóireacht toiseacht, bheadh teach bocht againn.

Bhí Liam Beag ag cuartaíocht againn tamall tráthnóna inné. Ag caint leis ar a chuid eallaigh mar a chonaic tú é. D’fhág mé féin ag comhrá le Micheál é agus thoisigh mé a léamh filíochta do na páistí.

Deor níor fágadh i gclár do bhrollaigh mhínghil

Ná dheolsad ál gach cránach coigríche.

‘Ag léamh fá chráin mhuice atá tú, a Mháire?’ arsa Liam. ‘M’anam gur breá an phingin airgid a fuair Paidí Chailitín ar ál banbhán a dhíol sé an lá fá dheireadh ar aonach Ghort a’ Choirce. Mo choinsiasa go bhfuil cráin mhuice anois chomh maith le banc an Chlocháin Léith.’

Sin an Dia atá ag democracy. Cráin mhuice… Ach grásta Dé, imeochaidh mé le Simidín.

Mise do chara,

Máire.

LITIR Ó MHÁIRE[24]

A Ógánaigh an Chúil Cheangailte,

Fuair mé do litir agus ní raibh oiread lúcháire dhá uair riamh orm agus a bhí orm roimpi. Fad saoil duit agus crann do shláinte leat!

Cha dtomhaisfeá cé a bhí ag airneál againn aréir. Bhí, Séamas Fheilimí. Ní fhaca mé é ó tháinig sé as an phríosún go dtí sin. Bhí lúcháir mhór orm roimhe. Chroith mé dhá láimh leis nuair a tháinig sé chun tí agus chuir mé ina shuí sa chlúdaigh é.

‘Anois,’ arsa mise leis, ‘toisigh agus inis dúinn cad é an cineál saoil a bhí agaibh sa phríosún.’

Thoisigh sé agus rinne sé sin, oíche mhór chomhráidh ar an tsaol a bhí aige sa phríosún. Agus bíodh a fhios agat go dtig leis an fhear chéanna scéal a inse go soiléireach, craicneach. Bhéarfainn mionna go raibh mé ag amharc le mo dhá shúil ar an iomlán de.

‘I Leitir Ceanainn a beireadh orm,’ ar seisean.[25] ‘Cuireadh deichniúr againn isteach i seomra bheag, chúng, phlúchtach agus coinníodh an glas orainn ansin ar feadh seachtaine. Ní raibh de ghléas luí orainn ach sop cocháin caite ar an urlár agus cupla ciumhas seanphlainceáid a bhí ar snámh le míola. Tháinig gearba ar fhear amháin i gcuideachta na cuideachta. Cuireadh scéala chuig an dochtúir ach ní tháinig sé ár gcóir. Coinníodh an deichniúr againn ar an tsráideoig gur thóg achan fhear na gearba.

Ansin tugadh síos go Bun Cranach sinn agus cuireadh ar bord loinge sinn. Tráthnóna beag, cáidheach a bhí ann nuair a cuireadh ar bord sinn. B’éigean dúinn seasamh ar an chéidh go raibh muid fliuch go craiceann. Agus ansin cuireadh ar bord sinn, baineadh dínn ár gcuid tobaca, agus cuireadh síos sinn san áit ar ghnách leis an eallach a bheith. Seachtain ón lá sin a leag muid ár gcos ar talamh.’

‘Tí Dia sinn,’ arsa mo mháthair, ‘agus ar coinníodh ar bord loinge sibh i rith na seachtaine?’

‘Maise, is beag sin de,’ arsa Séamas, ‘ach cluinfidh tú. Bhí muid ansin seacht lá na seachtaine, corradh agus dhá chéad againn, gan síneadh ar leabaidh, gan súil a dhrod, agus gan a fháil ach cúig thráth bídh i rith an ama. Nuair nach bhfaca tusa an radharc a bhí ansin! An boladh a bhí amach as an áit ag deireadh na seachtaine, ní fhágfaidh sé mo ghaosáin go síntear san uaigh mé. Bhí cuid de na fir a thit as a seasamh le laige agus le hocras agus le díth na dóighe, agus ní raibh oiread agus lán spunóige uisce fuair le fáil a fhliuchfadh a mbéal. I gceann na seachtaine nuair a tugadh den tsoitheach sinn agus cuireadh go Droichead Nua sinn, bheadh obair ag ár gcuid máithreach féin ár n-aithne, bhí muid chomh reaite, croite sin – ag tarraingt na gcos ‘ár ndiaidh agus dreach ar achan fhear againn mar a bheadh corp a bheadh trí lá marbh.’

‘I nDroichead Nua a bhí sibh an chuid eile de d’am?’ arsa mé féin. ‘Bhíthear ag rá go raibh dóigh mhaith go leor ansin oraibh i dtaca le holc.’

‘I dtaca le holc,’ ar seisean, ‘b’fhéidir go raibh. Ach chonaic Dia an dóigh a bhí orainn. Bhí cuid de na daoine ag rá gurbh é Droichead Nua an príosún ab fhearr a bhí in Éirinn. Má ba é, d’fhág sin den chuid eile é. Bhíthear ag meas go raibh sé maith ar siocair gur tógadh é fá choinne lucht na Croise Deirge as Geneva cuairt a thabhairt air. Ach is fearr duit ceist a chur ar an té a bhí ann san am mar a bhí mise cad é an seort cuairte agus an seort scrúdaithe a rinne siad ar an áit.

‘Ní mó ná gur chuir siad a gcinn isteach thar an gheafta agus gur amharc siad uathu ar pháirc a mbíthí ag imirt báire inti. Níor labhair siad le duine ar bith de na príosúnaigh agus ceist a chur orthu cad é an gléas beo a bhí orthu. Níor chuntais siad an méid fear a bhí ag gabháil thart an compal costarnocht, ná an méid nach raibh aon snáithe éadaigh orthu ach an t-éadach a rinne siad féin as na plaincéid. Ní theachaigh siad isteach agus amharc ar an méid de na leapacha nach raibh leath éadaigh orthu de bhrí de go mb’éigean dúinn na plaincéid a chaitheamh oíche agus lá. Ní tháinig siad isteach chun otharlann??an áit a raibh na daoine breoite – cuid a raibh créachta iontu, cuid a gonadh sa troid, agus cuid a chuaigh ar mire le pianaigh, le díth na haire agus le buaireamh intinne. Ní tháinig lucht na Croise Deirge agus amharc ar na leapacha salacha a raibh siad seo ina luí orthu. Níor hinseadh dóibh go gcaithfeadh na fir bhreoite seo éirí as a gcuid leapach agus an áit a ghlanadh nuair nach mbeadh siad in innimh an boladh a fhuilstin ní b’fhaide. Níor hinseadh dóibh nach raibh cógaisí dochtúra ar bith le fáil leath an ama, nó go minic nach raibh chomh beag le progóid le fáil ag an té a raibh sí de dhíth air ar feadh seachtaine. Níor hinseadh dóibh – nó má hinseadh, níor inis siadsan don tsaol é mar ba cheart dóibh gur baineadh trí unsa aráin dínn dhá cheann an lae, agus gur gannadh an fheoil agus an mhin agus an chuid eile den bhia dá réir sin. Ní theachaigh siad isteach ins na stáblaí agus a fheiceáil go raibh na leapacha fite fuaite dá chéile, agus gan gléas agat a theacht thart iontu, go raibh beirt fhear ag an tSaorstát san áit nach mbíodh ach capall amháin ag Sasain. Sin Droichead Nua agat agus an Chros Dhearg! Agus ansin bhí daoine go leor a shíl nach raibh olc ach na príosúin eile agus gur ceann togha (?) Droichead Nua.’

‘Beidh an geimhreadh seo cruaidh orthu,’ arsa mé féin.

‘An geimhreadh seo!’ ar seisean. ‘’Sé féin a bheas. Bhí an geimhreadh anuraidh dona go leor ach is míle is measa an ceann seo. Tá na fir níos laige i mbliana. Eadar an t-am fada atá caite istigh acu agus stailc an ocrais, goillfidh an geimhreadh seo níos mó orthu. Agus ansin an fuacht! Níl doras ná fuinneog ó cheann go ceann na beirice. Tá na créatúir ina luí ansin fuar, ocrach, gan tinidh gan teas, gaoth na hoíche ag séideadh isteach fríd an bhallóig sin, agus an fhearthainn ag baint na súl astu. Agus ansin an buaireamh intinne atá ar na créatúir, is measa é ná an t-iomlán. Cuid acu a bhfuil mná agus teaghlaigh acu ina ndiaidh sa bhaile agus gan fhios cad é mar a gheobhaidh siad tráth bídh nó foscadh na hoíche. Cuid atá anonn i mblianta agus atá ag gabháil chun easláinte. Cuid atá úr, bog, óg agus nach bhfuil ag bun a méid go fóill. Tá siad ansin agus gan fhios cá huair a ligfear a gcinn leo.

‘Sin an cineál beatha atá ag na príosúnaigh, a Aodh. Agus ansin deirtear linn go bhfuil Éire saor. Toil na ndaoine! Is fada ó cluineadh oiread iomráidh ar thoil na ndaoine go dtí seo. Ní bhíonn toil ar bith acu ach nuair is toil leo iad féin a náiriú agus an tír agus na mairbh agus cuid fola na marbh a dhíol ar dheich bpíosa agus fiche airgid. Ansin is iad na páistí maithe iad! Gheobhaidh siad beannacht na cléire, croithfear uisce coisreactha ar a mbratach – an bhratach a thiontóchadh liath le náire dá mba dual di é. Bhí mé ag an Aifreann mar ba ghnách Dé Domhnaigh seo a chuaigh thart. Ba é an tseanmóir a rinne an sagart a rá go raibh lúcháir mhór air go raibh an tír socair agus an Phoblacht buailte.

‘An Phoblacht buailte! Sin an rud ba mhaith leis. Ach an t-uascán bocht – i gcead dá chóta – níl a fhios aige c’air a bhfuil sé ag caint. Níor chuala sé an seanscéal a d’inseadh mo mháthair mhór dúinn nuair a bhí muid ‘ár bpáistí. Bhí fear ann aon uair amháin agus tháinig sé a chónaí i dteach nár leis féin. Bhí pisín beag cait sa teach – clibíneach beag, meaite, dóite a bhíodh i gcónaí á ghríosadh (?) féin ar an tinidh. Agus ar an ábhar sin tugadh Cam Teallaigh na Luath’ mar ainm air. Oíche amháin bhí fear an tí ag teacht fríd choillidh uaignigh go hantráthach agus cad é a tí sé roimhe sa chasán ach cat a raibh méid moilt ann, dhá shúil aige mar a bheadh dhá choinnil ann, an fionnadh ina sheasamh air agus é ag cnúdán agus ag caitheamh amach sileog. Chuir sé troid ar an fhear.

‘Chuir tú mise as m’fháras,’ ar seisean, ‘agus ghlac tú seilbh ar mo theach.’

Chuaigh siad le chéile. Bhí tuagh ag an fhear. Bhuail sé an cat leis an tuaigh agus mharbh é. Nuair a bhí an cat ag fáil bháis, labhair sé.

‘Inis,’ ar seisean, ‘do Cham Teallaigh na Luath’ gur mharbh tú Ríchat Buile le tuaigh.’

Tháinig an fear chun an bhaile agus d’inis sé an scéal dá mhnaoi.

‘Agus,’ ar seisean, ‘níor chuir a dhath oiread iontais orm le é a iarraidh orm a inse do Cham Teallaigh na Luath’ gur mharbh mé Ríchat Buile le tuaigh.’

Nuair a chuala an pisín an chaint seo, d’éirigh sé de léim ina sheasamh, d’fhás sé chomh mór le madadh, fuair greim sceadamáin ar an fhear agus mharbh é.

Ba é sin an scéal le seanmóir a dhéanamh air. Tháinig siad agus ghlac siad seilbh ar theach nár leo féin – ar tír nár leo féin. Mharbh siad Ríchat Buile le tuaigh agus ansin shíl siad go raibh siad réidh leis. Ach d’éirigh Cam Teallaigh na Luath’ nuair a chuala sé cad é an bhail a tugadh ar an Ríchat. Mharbh cuid dá clainn féin an Ríchat an iarraidh seo… Ach tá Cam Teallaigh ansin.

Beannacht chugat,

Mise do chara,

Máire

LITIR Ó MHÁIRE[26]

A Éamainn a’ Chnoic,

Mo mhíle beannacht chugat. Aréir féin a bhí mé ag smaoineamh ort agus mé ‘mo shuí liom féin os cionn na gríosadh i ndiaidh an saol a ghabháil fá chónaí. Dar liom go bhfaca mé do phioctúir istigh sa tinidh – do cheann dubh, catach gruaige, do shúile glinne, gorma, do ghnúis aoibhiúil agus do gháire rachtúil. Smaoinigh mé ar an oíche shamhraidh a chaith mé féin agus tú féin amuigh ar Loch Bheatha. An cuimhin leat an oíche udaí, a Éamainn, a stór? An cuimhin leat an dreach a bhí ar an ghealaigh nuair a d’éirigh sí chugainn as cúl na gcnoc agus chaith sí dealramh geal ar bhrollach mhín an locha? An cuimhin leat an dóigh a raibh an caisleán ina sheasamh ar imeall an uisce, agus an chuma uaigneach, chiúin, shuaimhneach a bhí air? Títhear domh go gcluinim go fóill an t-amhrán a cheol tú an oíche sin. Ní fhágfaidh sé mo chluasa go bhfuara an bás mo bhéal. Tá cuimhne ar leith agam ar cheathrú amháin de do chuid ar siocair an dóigh a bhfóireann sí duit féin:

Mharbh tú mé, a bhrídeog, agus nárbh fhearrde duit

Is go bhfuil m’anam istigh i ngeall ort, is chan inné ná inniu

D’fhág tú lag anbhann mé i ngné is i gcruth –

Ná feall orm agus mé i ngean ort, a Róisín Dubh.[27]

Mharbh sí thú go díreach, a leanbh. D’fhág sí lag, anbhann thú. D’fhág sí amuigh anocht thú faoi sneachta an gheimhridh. D’fhág sí thú fuar, ocrach, bratógach, briste, brúite, agus gan sciathdhídean aici le cur ort ach beannóg a gúna. D’fhág sí cuid de do bhunadh á gcloí is á gcaitheamh i bpríosún, agus d’fhág sí cuid eile acu faoi na fóide. D’fhág sí lag, anbhann cuid dá clainn cionn is nach gcuideochadh siad le hál na cránach coigríche sú a chroí a dhiúl as clár a brollaigh mhínghil.

Tá sé canta go raibh duine aosta ann aon uair amháin agus go dtug sé an chomhairle seo dá mhac:

Ná bí cruaidh agus ná bí bog,

Agus ná tréig do charaid ar do chuid.

A mhic ó, ná déan troid,

Agus ná loic í más éigean duit.[28]

Sin an chomhairle a rinne lucht na Poblachta a chomhlíonadh nuair a díoladh Éire go deireanach. Níor thréig siad a gcaraid ar a gcuid. Níor chuir siad tús ar an troid. Ní raibh siad i bhfách léi mar throid. Ach níor loic siad í nuair ab éigean dóibh a dhéanamh. Níorbh é sin don dream eile é. Thréig siadsan a gcaraid ar a gcuid. Thréig siad beo agus marbh iad ar mhaithe le maoin shaolta. Mar a deir an seanscéal Fiannaíochta, d’ith siad na coirp ar eagla go bhfaigheadh siad féin bás. Ach, a Éamainn, is tusa nach dtréigfeadh na fir a bhí ar thaobhanna na gcnoc i do chuideachta mar mhaithe le culaith ghlas agus dornán airgid. Ní thréigfeá! Ní dhéanfá malairt anocht le Tim Healy[29] atá go dtína shúile i saibhreas an tsaoil. Thréig seisean agus na céadtaí dá chineál, thréig siad a gcaraid ar a gcuid. Shéan siad a dtír dúchais. Nocht siad a guailne in aimsir fuaicht le mearbhall maoine. Ach ní nochtfá thusa a guailne. Agus d’fhág sin codladh corrach agat féin le fada. Ach is cuma leat. Tá an creideamh náisiúnta ar fad go daingean i do chroí. Agus, nuair atá, tá a fhios gur

Fearr bheith i mbarraibh fuair-bheann

I bhfeitheamh shuain-ghearr ghrinnmhear

Ag seilg troda ar fhéinn eachtrann

Ag a bhfuil fearann bhur sinsear.[30]

Seo an ceathrú a tháinig leat oíche an tsneachta udaí tá cúig bliana ó shin nuair a bhain tú díot do bhearád – agus an chlochshneachta ag titim ar do cheann dubh dílis – agus mhionnaigh tú go mbeifeá dílis don Phoblacht. Sin an rud a dúirt tú go minic ó shin. Agus sin an mionna nár bhris tú. Is iomaí sin oíche léanmhar ó shin a chaith tú i mbarra fuairbheann ar bheagán codlata. Dá dtréigfeá do charaid ar do chuid, gheofá bia agus deoch, earradh agus éadach. Bheifeá seascair, sócúlach anocht dá nglacfá comhairle na n-easpag agus do mhionna a bhriseadh. Ach ní ghlacfá. Chreid tú i nDia. Chreid tú in aitheanta Dé. Chreid tú go bhfuair Mac Dé bás ar chrann chruaidh na croiche ar son cirt agus fírinne. Chreid tú go raibh an fhírinne ceart agus an bhréag cearr. D’amharc tú siar fríd stair na tíre agus chonaic tú gur thréig na heaspaig a dtír gach uair riamh a raibh sí i ngéibheann. Bhí a fhios agat nach raibh ins an challán seo a bhíthear a thógáil fá ‘thoil na ndaoine’ ach bealadh taobh amuigh de ghob. Bhí a fhios agat go rabhthar ag mallachtaigh ar na hÓglaigh agus á gcur go hifreann ar feadh na mblianta a chaith siad ag troid in éadan na Sasana. Bhí a fhios agat nár tugadh urraim riamh do na daoine gur thoiligh siad anam an náisiúin a dhíol. Ach chomh luath agus a thréig siad a gcaraid ar a gcuid, ba iad na daoine breátha iad. Sa bhomaite cuireadh ina suí iad ar dheisláimh Dé.

Tá ceart na ndaoine cosnaithe anois, a Éamainn. A fhad agus a fhágfas na daoine fearann ár sinsear i seilbh féinne eachtrainne go socair, suaimhneach, is ionann toil na ndaoine agus toil Dé. Ach má thig an lá choíche – agus cé a deir nach dtig – a bhfaighidh na daoine misneach agus uchtach a rá mar a dúirt siad i 1918 gur leo féin an tír ó chladach go cladach, tífimid ansin an aidmheofar go bhfuil siad ag gabháil de réir thola Dé. Toil na Sasana, toil Dé! Sin mar a bhí an scéal riamh sa tír seo. Má bheir tú leat gunna Sasanach agus troid ar son na Sasana, beidh aingle na glóire gile i d’airicis ag geaftaí na bhflaitheas. Ach má gheibh tú bás ar son do thíre féin, beifear ag do loscadh ar feadh na síoraíochta ar leacacha dearga ifrinn. Sin an soiscéal atá sa tír seo. Sin an soiscéal a bhí inti ón chéad uair a tháinig conairt allúrach chun ár dtíre agus a thréig na heaspaig a gcaraid ar a gcuid.

Bhí mé ar uaigh Néill Uí Bhaoill (Pluincéad) tá seachtain ó shin.[31] Tá sé ina luí ar an uaigneas ar bhruach na trá thíos i reilig Cheann Caslach. Ina luí ina chodladh go socair, suaimhneach agus tonna na mara ag teacht isteach go bun an bhalla. Niall bocht. Is iomaí oíche airneáil a rinne sé agam. Is minic a chuala mé é ag rá go mb’fhearr leis titim sa ghleo ná a bheith beo agus díomuaidh na bruíne aige. Fuair sé a rogha. Marbhadh é ar chuid bántaí Chill Dara agus tugadh a chorp anuas go Rosa Thír Chonaill, agus fágadh sínte é faoi na fóide glasa ar bhruach na toinne. D’fhan mé ar a uaigh an oíche fá dheireadh nó gur tháinig an ré dorcha. Tháinig siorradh gaoithe anoir tráigh na Cruite agus dar liom gur thoisigh sí a chaoineadh fríd na crosa agus na tuambaí, mar a bheadh máthair ag caoineadh a linbh.

Ach, a Éamainn, níl ach amaidí sa chaoineadh. Mar a dúirt an Piarsach, ní bhíonn aon bhás gan aiséirí ina dhiaidh. Agus tiocfaidh an aiséirí in Éirinn fosta. Tiocfaidh an lá agus gan é i bhfad amuigh a bhfeicfidh muintir na hÉireann cé a bhí ceart agus cé a bhí éigeart.

Mo sheacht mbeannacht agat.

Mise do chara,

Máire.

LITIR MHÁIRE[32]

Dheamhan gur chointinneach a d’ionsaigh tú mé fá Oidí na Sé gContae agus fán mhionna.[33] Bhal anois, nuair a bhí mé féin ag scríobh, bhí mé ar aon intinn leatsa ar chuid mhóir pointí cé go mb’fhéidir go sílfeá nach raibh. Bhí a fhios agam go raibh an scaifte beag sin ann a chuir iad féin eadar bás is beatha ó tháinig ann dóibh ag obair ar son tíre agus teanga. Agus níor shamhail mé go gcuirfeadh siad bróg orthu féin murar fhóir sé dóibh. Tá a fhios agam go maith cad é an obair a rinne siad ar son na Gaeilge. Tá a fhios agam dá mbeadh caithreachaí aeracha ceannard (????) eile, dá mbeadh siad ag obair mar atá an scaifte beag atá i mBéal Feirste, go mbeadh scéal eile inniu ann ag an Ghaeilig. Tá a fhios agam cad é an obair a rinneadh i Rann na Feirste agus cad é an díolaíocht a fuarthas ar a son. Tá a fhios agam gur chuir sé cruaidh ar chuid de na hoidí rogha a dhéanamh eadar an mionna a thabhairt agus an scoil a fhágáil. Tá a fhios agam go dtug cuid acu an mionna agus iad ag sílstin go raibh siad ar mhaithe leis an tír agus leis an teangaidh.

Rud iontach pianmhar a bheith eadar dhá thinidh Bhealtaine. Tá paidir ag Feilimí ar dheireadh an phaidrín ‘le gach áit a bhfeicfidh tú sinn eadar dhá chomhairle, ár seoladh ar chasán ár leasa agus ár seachnadh ar chasán ár n-aimhlis.’ Bíonn amannaí ann agus is doiligh a dhéanamh amach cén taobh a bhfuil an leas agus cén taobh a bhfuil an t-aimhleas. Tá aithne agam féin ar chuid de na hoidí agus tá a fhios agam go raibh codladh corrach acu ar feadh tamaill eadar an dá bhealach. Mar a dúirt tú féin, an méid acu a rinne mar a rinne siad ar mhaithe leis an tír, go dtuga Dia a luach dóibh.

Thug sin i mo cheann leabhar de chuid an tsagairt Ó Síocháin Luke Delmege.[34] Dá mbeadh an mionna le tabhairt agamsa léifinn í. Agus léifinn a dhá nór trí de chuarta an chaibidil ina ‘gcastar an Gréagach ar an Ghréagach.’ Agus is é mo bharúil nuair a bheadh sí léite agam, dá gcuirfeadh duine ceist orm cad é a shábhálfadh an Náisiún dá ndiúltadh na hoidí an mionna a thabhairt agus iad na scoltacha a fhágáil ag seoiníní, go dtabharfainn an freagar air a thug an seansagart ar an tsagart óg. Cé a shábhálfadh é ach Dia Abrahaim agus Isaic agus Iacóib - an Dia céanna a thug beo sinn fríd fhuil agus thinidh le seacht gcéad bliain. Sílim gur sin an bharúil a bheadh agam féin nuair a bheadh an phaidir ráite agam le mo sheoladh ar chasán mo leasa agus mo sheachnadh ar chasán m’aimhlis. Tá a chiall féin ag achan duine agus a chiall féin ag an fhear mire. Ach bímse ceart nó éigeart, is é mo bharúil nach bhfuil teach leath bealaigh ar bith eadar fírinne agus bréag. Cam díreach an ród, is é an bealach mór an aichearra. Dá mbínnse i mo mhúinteoir scoile, ní shílim go bhfágfainn an bealach mór agus fiacháil le clochán a dhéanamh den ???? a bhéarfadh fríd na seascainn agus na heabracha mé. Tá dúil agam nach mbíonn fearg ar aon duine de mo chairde liom as a inse cad é a dhéanfainn féin dá mbeadh de shonas nó de dhonas orm mo chastáil eadar dhá thinidh Bhealtaine.

Aidmhím gur lig na Sé Chontae agus Fiche ar lár sibh nuair a tháinig an cruatan. Agus charbh é a gcomaoin é. Nó ba mhaith sibhse nuair a bhí an racán ar cois. Sibhse féin a fuair an feannadh agus an loscadh agus an íde léanmhar. Ach cad é a d’fhág ar lár sibh? Cad é ba chiontaí leis an partition? Cad é an leagan amach a bhí ag an dream a ghlac é? Nach é gnoithe an bhealaigh mhóir agus na haichearra go fíor é? Fágadh an bealach mór agus cuireadh an Treaty mar chloch coise ins an tseascann. Sin an rud a d’fhág sa scraith loinge sibh agus sinne le bhur gcois.

Rachainn ar cuairt chugaibh ar bharra mo chos dá mba ar mo mhaith a bheadh. Ba mhaith liom sibh a fheiceáil faoi bhur gcuid airm agus éididh. Tá a fhios agam an méid a rinneadh riamh i gCúige Uladh ar son na Gaeilge gur fiú bheith ag trácht air, gur sibh a rinne é. Agus charbh fhearr liom ag gabháil chun bainise ná ag gabháil ar cuairt chugaibh. Ach, a leanbh, tá a fhios agat féin cé Micheál. Chóirigh mise mo leabaidh oíche amháin gheimhridh tá deich mbliana ó shin agus caithfidh mé luí uirthi go dtugtar ar shiúl di mé ar na maidí. Bhí mé gan chéill san am agus shíl mé go raibh mé réidh dá liginn an Inid orm féin. Mo chreach nár lig mé gach Inid dá dtáinig ó shin orm. Mo chreach nár shiúil an ród liom féin agus gan cloch choise a dhéanamh de Mhicheál le mo thabhairt fríd eabracha an tsaoil. Húradh liom go mb’fhearr suí ar an scáth ná suí ar an bhlár fholamh… A Bhríd, bhí aislingí agamsa fosta.

A Phaidí an chúil daite agus an bhéilín bhinn

Go dtéid mé i dtalamh beidh cuimhne ar do chomhrá liom.

Ach, ‘thug mé mo chúl ar an aisling a chumas’ agus m’aghaidh ar na deich bpíosa agus fiche airgid. Chuaigh mé le Micheál mar bhí cupla bó mar spré aige. Go maithe Dia domh é, rinne mé an rud a bhfuil mé ag éileamh ar oidí na Sé gContae as. Shíl mé:

Dá mbíodh agam bólacht, airgead ná ór

Gur chuma ar an domhan cá ngéabhfainn.

Shíl mé gurb iad na pingneacha dúshraith an tsaoil. Thug mé m’aghaidh ar Mhicheál. D’fhág mé Paidí an chúil daite ar an bhlár fholamh agus cead aige imeacht i mbéal a chinn. Dhíol mé é ar na deich bpíosa agus fiche. Agus d’fhág sin mé féin i mbun an bhacáin anois. Amannaí bím ag brionglóidigh air mar Phaidí. Cluinim a ghlór amuigh faoin fhuinneoig i nduibheagán na hoíche mar a bheadh caoineadh na mná sí ann agus é ag rá:

Ní bhainfidh mé an fhéasóg seo díom

Go raibh sí seacht míle ar fad;

Agus beidh mé mar seo go dtí an díle

Ag imeacht mar chaoirigh ghlais.[35]

Sheacht mh’anam do shliseog! Ba deas a chuaigh tú chun spairne le ‘Cloch Labhrais!’[36] Nár dhamanta an mhaise dó aghaidh a chraois a thabhairt orm agus gan le caitheamh suas aige liom ach gur dhíol óigfhear an dolaidh ar mo shon i gcaife i Sráid Ghrafton. Iago bradach, cílíonta! ‘Déanamh go dtabhóchadh sé achasán domh nuair a chluinfeadh Micheál é. Ach, grásta Dé, cuirfidh ‘Cloch Labhrais’ iaróg ar bun. Ach, a Bhríd, má chluin tú go bhfuarthas Máire marbh mar Desdemona maidin inteacht, beidh a fhios agat cé is ciontaí. Agus, a leanbh, bhain tusa cúiteamh as ‘Cloch Labhrais.’

Bhí Simidín tamall agam tráthnóna inné. Deir sé go n-abair ‘An Scalladóir’:

Nach bhfuil gaol ar bith ag Conradh na Gaeilge de theangaidh na Gaeilge;

Go bhfuil eagla air go bhfaighidh An tUltach[37] bás ins an chliabhán mura gcuire Tír Chonaill ar a cígh é;

Gur fada bliocht Dheisceart Uladh ólta;

Nach bhfuil le fáil ag an leanbh ach condensed milk;

Go bhfuil na Hibernians ag tógáil a gcinn arís i gCeann Dubhrann - gur cosúil nach mbíonn aon bhás gan aiséirí ina dhiaidh.[38]

Ach, leoga, is iomaí rud a deir an Simidín céanna nach bhfuil sa phaidir.

Mo sheacht mbeannacht chugat,

Máire.

SCRÍBHINNÍ PHÁDRAIG MHIC PHIARAIS[39]

Tá filíocht na Gaeilge inmholta mar gheall ar bhinneas na cainte, gan trácht ar chor ar bith ar na smaointe a bhíos inti. An té a bhfuil cluas aige fá choinne Eoghain Ruaidh Uí Shúilleabháin, gheobhaidh sé ceol bog, binn ins na focla iad féin, ceol a chuirfeas aoibhneas ar chroí duine, cé b’acu atá a intinn ar na smaointe nó nach bhfuil. Tá cuid mhór d’fhilíocht na Gaeilge agus ní féidir smaoineamh ar a haistriú de bhrí go gcaillfeadh sí an binneas agus an mhíne, agus is cuma cad é chomh soiléir agus a bheadh an smaoineamh ins an dara teangaidh, bheadh sé tarnochta, gan mhaise gan ghnaoi.

Níor léigh mé filíocht Ghaeilge ar bith riamh a thaitin go mór liom nach raibh mar seo, ach amháin cuid filíochta Phádraig Mhic Phiarais. Is féidir a chuidsean a aistriú agus, nuair a bheas siad aistrithe agat, caithfidh tú a rá leat féin go bhfuil na smaointe álainne ansin i rith an ama. Tá daoine ann agus deir siad gurb é an rud nach raibh an Ghaeilig dúchasach ag an Phiarsach, gur ins an Bhéarla a smaoinigh sé, gur aistrigh sé é ina intinn,[40] agus gur seo an rud is ciontaí le spéis a bheith ag daoine ann nach dtiocfadh leo na seanfhilí a thuigbheáil. Ní hamhlaidh go hiomlán atá. Is fíor nach raibh creata na seanfhilíochta ar chuid cainte an Phiarsaigh, ach filíocht a bhí inti i ndiaidh an iomláin. Tá na smaointe ansin. Tá siad le fáil is cuma cá mhéad aistriú a dhéanfar ar an teangaidh. Is cuma cé acu atá cluas agat fá choinne Dán Díreach nó Deibhidhe nó Rannaíocht Mhór nó Bheag, níl agat le déanamh ach cuid filíochta an Phiarsaigh a léamh agus casfar smaointe ort a bhogfas do chroí. Sin an cruthú is fearr gur litríocht í: í a ghabháil go dtí an croí ins an té a léifeas nó a chluinfeas í.

Spéirbhean óg, álainn, uasal a thigeadh chuig na seanfhilí ins an Aisling i gcónaí – bruinneall a mbeadh

Scáil na gcaor ar lasadh

Tré báine an líl ‘na leacain

Mánlacht, míne is maise

Táithte ‘na scéimh.

Maighdean a dtabharfadh fear searc agus síorghrá dá foilt chraobhchasta den ór mhéarlasta; ainnir a gcuirfeadh a brollach geal, mín na céadtaí laoch in éadan na bpiléar. Ach seanbhean a tháinig chuig an Phiarsach agus, ar sise:

Mise Éire:

Sine mé ioná an Chailleach Béarra.

Mór mo ghlóir:

Mé do rug Cú Chulainn cródha.

Mór mo náir:

Mo chlann féin do dhíol a máthair.

Mise Éire:

Uaignighe mé ioná an Chailleach Béarra.[41]

B’fhéidir nach gcuirfeadh na línte seo an croí a phreabadaigh ag gasúr amaideach mar a chuirfeadh ‘ainnir na n-órfholt’ atá ins an tseanfhilíocht. Ach an bhfuil an méid céanna cainte áit ar bith eile i litríocht na Gaeilge a chuireas romhainn an scéal mar a bhí sé agus mar atá sé – a chuireas romhainn gur náisiún uasal, ársa í mar Éirinn; gur bhain an saol míle cor aisti; go bhfuair sí ábhar áthais agus gáire, ábhar bróin agus náire. Sine mé ioná an Chailleach Béarra! Tá mé ann ó thús an tsaoil. Chomh sean leis an cheo! Ní inniu ná inné a rugadh mé. Ní hé Grattan a bhog mo chliabhán!

Mór mo ghlóir. Is mé a bhí mar mháthair ag Cú Chulainn. I ndiaidh na glóire tháinig an náire. Mo chlann féin a dhíol a máthair. An mháthair a d’oil iad le sú a croí, dhíol siad í ar mhaoin shaolta. Is neamhiontach uaigneas dorcha a bheith ina croí. Is uaigní í ná an Chailleach Béarra!

Bíonn truaigh ag an fhile do rud ar bith a fhulangas pian. Is cuma cad é an rud é. Éanacha beaga an aeir nó blátha na mbántaí.

A éin bhig!

Fuar liom do luighe ar an lig:

A éin nár smuain riamh olc,

Truagh triall an bháis ort![42]

Dá mbeadh neach ann a dhéanfadh an t-olc agus a thuillfeadh an bás, ba lúide de chás é. Ach an gealbhán beag, bocht, soineanta nach dtearn riamh chomh beag le drochsmaoineamh! Nach mór an truaigh go dtáinig an bás air. Cad chuige go bhfuil oiread bróin agus oiread pianach ar an tsaol?

B’iontach an méid a scríobh an Piarsach fá bhuaireamh mná. Cad é an dóigh ar thuig sé méin mná? Cad é mar a bhí a fhios aige fán uaigneas a bhí i gcroí na mná a bhí gan aon chlann, agus fán bhrón a bhí ar an bhean tsléibhe i ndiaidh a mic?

Ag gabháil an tsléibhe dhom tráthnóna

Do labhair an éanlaith liom go brónach,

Do labhair an naosg binn ‘s an crotach glórach

Ag faisnéis dom gur éag mo stórach.[43]

Nuair a léas tú na línte seo tí tú an sliabh, agus an dreach a bhíos air go mall tráthnóna. Agus an té riamh a chuala de ghnás an crotach agus an naoscán ag screadaigh le coim na hoíche, tuigfidh sé an brón agus an géibheann a bhíos ina nglór amannaí. De réir mar a bhíos intinn an duine féin is amhlaidh a bhíos an saol fá dtaobh de. Bíonn smúid ar na spéarthaí; bíonn dreach tinn ar an fharraige. Agus gan fiú éanlaith an aeir nach mbíonn ag caoineadh. Ag faisnéis domh gur éag mo stóirín!

Dálta gach file thuig sé cad is nádúir dhaonna ann. Thuig sé an troid atá againn le déanamh in éadan miana cealgacha na colla ó thiocfaimid go haois ‘céille’ go huair ár mbáis. An cholainn ar thaoibh agus an t-anam ar an taoibh eile. Lochtaíl ar thaoibh agus ionraiceas ar an taoibh eile. Neart in aghaidh cirt. Agus gan faoiseamh le fáil.

Cad chuige dhíbh dom’ chiapadh, a mhiana mo chroí?

Dom’ chiapadh is dom’ phianadh de ló is d’oidhch’,

Dom’ fhiadhach mar do fiadhóchaidhe fiadh bocht ar shliabh,

Fiadh bocht fad-tuirseach ‘s an chonairt ina dhiaidh?

Níl suaimhneas dom’ phianas i n-uaigneas na gcnoc,

Acht uall-gháir na bhfiadhaidhe go huathmhar le clos,

Uall-gháir mo mhian-sa dom’ fhiadhach gan spás –

Is a chona craos-fhiaclacha, is fada bhur rás!

Níl sásamh i ndán dom’ mhianaibh lem’ ré,

Óir ní sásamh an sásamh do mhianas indé,

‘S is cíocraighe an chonairt de’n tsásamh do fuair –

‘S go síorraidhe ní chodlóchad go gcodluighead san uaigh.[44]

II

Níl mórán grá i gcuid filíochta an Phiarsaigh. Ar chaoi ar bith níl mórán de ghrá daonna inti. Dán nó amhrán ar bith ar labhair sé ar ghrá ann, thig an brón amach fríd. Tá sé mar a bheadh sé i gcónaí ag cuimhneamh nach bhfuil i ngrá saolta ach ábhar bróin, nach maireann sé.

A chinn álainn na mná do ghrádhas (ar seisean)

I lár na hoidhche cuimhnighim ort:

Acht filleann léargus le gile gréine –

Mo léan an chnumh chaol dod’ chnaoi anocht.

A ghlóir ionmhuin dob’ íseal aoibhinn,

An fíor go gcualas trém’ shuanaibh thu?

Nó an fíor an t-eolas atá dom’ bheo-ghoin?

Mo bhrón, sa tuamba níl fuaim ná guth![45]

Níl dán ar bith dá chuid dántaí is fearr, de réir mo bharúlasa, ná ‘Fornocht do Chonac Thú.’ Cuirfidh mé síos anseo as iomláine é.

Fornocht do chonnac thu,

A áille na háille,

Is do dhallas mo shúil

Ar eagla go stánfainn.

Do chualas do cheol,

A bhinne na binne,

Is do dhúnas mo chluas

Ar eagla go gclisfinn.

Do bhlaiseas do bhéal,

A mhilse na milse,

Is do chruadhas mo chroidhe

Ar eagla mo mhillte.

Do thugas mo chúl

Ar an aisling do chumas,

‘S ar an ród so romham

M’aghaidh do thugas.

Do thugas mo ghnúis

Ar an ród so romham,

Ar an ngníomh do-chím

‘S ar an mbás do-gheobhad.[46]

Castar an smaoineamh seo ort go minic i gcuid scríbhneoireachta an Phiarsaigh. An aisling do chumas! Chonaic sé í agus dealramh na háille ina gnaoi. Ach dhall sé a shúile ar eagla go stánfadh sé uirthi. Chuala sé a glórthaí binne, ceolmhara, ach dhruid sé a chluasa ina n-éadan. Bhlais sé a béilín meala gan ghruaim ach chruaigh sé a chroí. Chonaic sé bóthar réidh, fairsing ar thaoibh de agus bóthar cam, clochach, pianmhar ar an taoibh eile. Chonaic sé saol socair, suaimhneach, seascair ar thaoibh de. Chonaic sé gnúis aoibhiúil mná agus chuala sé gáirí beaga geala na bpáistí. Ar an taoibh eile chonaic sé an tseanbhean. Labhair sí leis mar a bheadh sí i ngéibheann.

Mise Éire (ar sise)

Uaignighe mé ná an Chailleach Béarra.

Nuair a chuala sé seo, thug sé a chúl leis an aisling a chum sé agus a aghaidh ar an ród a bhí roimhe. Chonaic sé an gníomh a bhí aige le déanamh agus an bás a bhí aige le fuilstin. Dhruid sé a shúile agus a chluasa ar eagla go bhfeicfeadh sé nó go gcluinfeadh sé an aisling a chum sé, agus d’imigh sé leis go huaigneach ag tarraingt ar an pháis a bhí le cur de aige. Chreid sé go raibh náisiún mar a bheadh duine ann – go gcaithfeadh sé aithreachas a dhéanamh ar son an pheacaidh; go gcaithfí pian a fhuilstin le híoc ar son an phléisiúir sula bhfaighfí maithiúnas. Bhí a fhios aige go dtearnadh an peacadh. Bhí a fhios aige gur briseadh míle uair Aitheanta na hÉireann. Agus ba é a chreideamh nach raibh slánú le fáil go ndéantaí aithreachas ins an pheacadh. An tseanchailleach a bhí mar mháthair ag Cú Chulainn, fuair sí náire shaolta. Dhíol a clann féin í. Bhí sí ar shéala a bheith damnaithe ar feadh na síoraíochta mura mbaistí arís í. Ach ní bhaistfeadh uisce í. Ní bhaistfeadh a dhath í ach fuil. Chaithfeadh duine éigin a chuid fola a dhoirteadh ar a ceann geal, liath agus a baisteadh arís. Chonaic an Piarsach an riachtanas a bhí leis seo. Chonaic sé bóthar pianmhar na haithrí roimhe. Chonaic sé an bheatha agus an bás a bhí i ndán don té a bhaistfeadh an tseanchailleach. Chaithfeadh sé a chúl a thiontó le caraid agus le cairde, le só agus le grá daonna. Chaithfeadh sé a chúl a thabhairt ar an aisling a chum sé. Slánaitheoir é chomh maith le file.

Is annamh a chastar dán den tseort ar dhuine i dteangaidh ar bith. Is annamh a chastar an cineál céanna ort ins an tseanfhilíocht. Ní thugadh an seanfhile cúl leis an aisling a chumfadh sé. Déarfadh Art Mac Cubhthaigh gurbh é ‘íocshláinte an domhain a bheith ag amharc ar an ríoghain óig’; bhí grá daonna ag Eoghan Rua ar na hógmhná a thigeadh chuige sna haislingí.

Gan spás do smaoineadh chugam (ar seisean)

Fásgadh cuinn do thabhairt

Láithreach boill do’n aindir

Mhánla ar a léighim.[47]

Ba é an Céitinneach a ba deise a tháinig don Phiarsach ar an dóigh seo. Ach níorbh ionann an dearcadh ná an leagan amach a bhí ag an bheirt. D’inis an Céitinneach di nach raibh ‘acht cré ina céibh chasta an duailín óir.’ D’iarr sé uirthi a béal a dhruidim óna bhéal. Ach, má dúirt, eagla a bhí air roimh mhian na colla. Níorbh é sin an dearcadh a bhí ag an Phiarsach. Thaitin a béilín meala leis ach ní raibh cead aige amharc air an dara huair. Bhí bóthar eile roimhe. Bhí bean eile ag scairtigh air. Seanbhean chríon, chasta. Seanbhean ársa, uasal. Seanbhean a fuair glóir agus a fuair náire nuair a dhíol a clann í. An tseanbhean a d’iompair Cú Chulainn. D’amharc sé uirthi ina héan bhocht, scoite. Chuala sé an t-uaigneas ina glór. D’imigh sé a thabhairt tarrthála uirthi agus thug sé cúl ar an aisling a bhí cumtha aige.

III

Níor scríobh duine ar bith ar na saoltaí deireanacha seo litríocht i nGaeilig ach an Piarsach. Ní ar fheabhas a chuid Gaeilge sin. Nó bhí blas an Bhéarla uirthi go minic[48] agus ní raibh na cora cainte inti a bheadh ag an té a mbeadh an Ghaeilig aige ón chliabhán. Ach is cuma, scríobh sé litríocht. A chuid scéaltach atá i mo cheann anois. Is é an chéad duine é – agus an duine deireanach – ins an aois a bhfuilimid ann a scríobh litríocht Ghaeilge a mhairfeas a fhad agus a mhairfeas an Ghaeilig í féin.

Scríobhadh a lán de leabharthaí beaga Gaeilge le fiche bliain anuas. Ach níl iontu ach leabharthaí scoile fá choinne lucht foghlama teanga. An chuid ba mhó a raibh iomrá leo, mar a bhí cuid an Athair Peadar, sin a dtig a rá fá dtaobh díobh. Níor scríobh an tAthair Peadar a dhath ar bith riamh ar fiú litríocht a thabhairt air. Níor scríobh sé a dhath a mhairfeas. Léifear a chuid leabharthach a fhad agus a bheifear ag foghlaim gramadaí agus cora cainte. Ach sin an taobh amuigh de. Ní léifear iad choíche mar gheall ar an scéal.[49] Mar nach bhfuil rud ar bith iontu a théid go dtí an croí. Is minic a chuir mé an Piarsach agus an tAthair Peadar i gcomórtas le chéile i m’intinn féin. Thug an tAthair Peadar riamh i mo cheann fear bhainte cloch. Agus an Piarsach – saor cloiche. Thiocfadh leis an Athair Peadar neart cloch a bhaint – clocha deasa, míne, agus achan cheann acu cóirithe le suí istigh i mballa. Ach sin a dtiocfadh leis a dhéanamh. D’fhág sé na clocha caite ansin ina moll gan chuma gan déanamh. Níor shaor cloiche ar bith é. Ar an taoibh eile de, saor a bhí ins an Phiarsach. Fear ceirde a bhí ann. Thiocfadh leis teach a dhéanamh. Is minic nach raibh creata ró-Ghaelach ar a chuid oibre. Ach scríbhneoir a bhí ann, scéalaí agus file.

Nuair atá tú ag léamh scéil de chuid an Phiarsaigh, tí tú an rud uilig chóir a bheith chomh glinn agus dá mbeifeá ag amharc air le do shúile cinn. Ins An Mháthair, tí tú teach Bhairbre an Droichid, an t-urlár scuabtha, an tinidh ar an teallach. Cluin tú comhrá na mban agus crónán na dtuirní. Cluin tú an leanbh ag caoineadh as a chodladh. Tí tú Máire ag ísliú anuas os cionn an chliabháin, agus tí tú an brón ina súile glasa nuair a d’amharc sí anuas ar an leanbh i ndiaidh í a chealgadh chun suain le ‘crónán na banaltra.’ Tí tú í ina dhiaidh seo ina baile féin, agus an croí á dhóigheadh ina cliabh le huaigneas cionn is a bheith gan clann. Agus ansin Oíche Nollag agus í ag éirí in uaigneas agus i nduibheagán na hoíche. An ciúnas agus an suaimhneas atá ins an teach, gan oiread agus luchóg ag bogadh, agus an tinidh ina gríosaigh dheirg. Ansin tímid an Mhaighdean Mhuire ag teacht agus an leanbh léi. An ceiliúr a chuir Máire uirthi agus an buíochas a thug sí di. Dhéanfadh bean déirce deilín beannacht chomh fada le lá samhraidh nuair a gheobhadh sí déirce mhine. Ach níor dhúirt Máire mórán. Bhí a croí rólán lúcháire agus buíochais. Ní thiocfadh an chaint léi. Níor dhúirt sí ach: ‘Maith an bhean thú, a Mhuire, agus is maith do mhac.’

Bliain ina dhiaidh sin gheibhimid amharc eile ar Mháire agus a hachaine coimhlíonta – í ag oiliúin linbh ina hucht. Agus an t-aoibhneas mór atá ag Dia fá choinne na mban ar siocair gurb iad is mó a gheibh brón fosta.

B’uafásach an méid bróin a bhí in anam an Phiarsaigh. Bhí sé mar a bheadh a chroí á dhóigheadh ag amharc ar an dóigh a raibh an náisiún ag fáil bháis. Castar an brón seo ort go minic ina chuid scéaltach. An bhean chaointe ag mairgnigh fána mac, an cailín beag fána bábóig, Eoinín ag imeacht leis na fáinleogaí agus an chumhaidh a d’fhág sé ar a mháthair. Gan fiú deiseacht agus aoibhneas an tsaoil nár chuir cumhaidh agus uaigneas air.

Dá maireadh sé chuirfeadh sé dúshraith litríochta Gaeilge ar bun. Ó fuair na seanscríbhneoirí bás cupla céad bliain roimhe sin, níor scríobhadh litríocht ar bith i nGaeilig go dtí gur thoisigh an Piarsach. Níl litríocht ar bith á scríobh ó d’éag sé. Níl mórán de Ghaeilig mhaith féin á scríobh. Mar sin de ba chóir do gach duine a bhfuil suim aige ins an teangaidh agus ins an náisiún cuid scríbhinní an Phiarsaigh a léamh. Ní bhfaighidh duine an ceol ina chuid filíochta atá i gcuid Eoghain Ruaidh, ná na cora cainte ina chuid scéaltach atá i gcuid an Athair Peadar. Ach gheofar smaointe iontu a bhogfas an croí.

LITIR Ó MHÁIRE[50]

A ainnir na gciabh-fholt donn,

Crann do shláinte leat teacht an tsamhraidh! Tá súil agam go bhfuil tú ar do sháimhín suilt.

Tá aimsir dheas againn anseo anois. Chuirfeadh cuid cladach na Rosann aoibhneas ar do chroí agus maise ar do shúile ar maidin inniu. An chéad éirí amach a rinne mé ar maidin, rann de sheandán Fiannaíochta an chéad rud a tháinig liom:

B’aoibhinn teacht féir agus fonn

Agus tormán na dtonn le lios na sidhe.[51]

Tá an féar ag éirí glas ar na laftáin agus ar na fargáin os cionn na mara. Tá sabharcáin bheaga, bhuí agus neoiníní beaga, bána ag tógáil a gcinn i gcúl na gclaítheach - na créatúir chugainn ar ais i ndiaidh an gheimhridh. Tá na huain óga, fhadchosacha ag meadhar fríd na cuibhrinn. An geimhreadh agus an fuacht agus an doineann thart, agus bláth na hóige ag teacht ar an tsaol ar ais!

Tá sé go díreach ag líonadh aníos anois agus mé i mo shuí amuigh faoin tseanchrann úll ag scríobh chugat. Maidin deas chiúin. An lán mara ag éaló chugat go malltriallach agus gnúis shochmaí air. An fharraige mhór chomh gorm le smál amach go bun na spéire. Agus an dreach atá ar na cnoic! Trom, gorm agus ceo thart fána mbun. An chuma aosta atá ar an Eargal! Chuirfeadh sé cumhaidh ort. Dar leat go bhfuil sé faoi ghruaim cionn is nach bhfuil a chroí chomh hóg éadrom leis na huain bheaga atá ag meadhar fríd an fhraoch thart fá Loch Dhún Lúiche.

Mo dhearmad, ar chuala tú riamh an seanscéal sin ar thrácht mé air i dtús mo litreach? Seanscéal deas é. Lá earraigh fada ó shin a bhí ann. An féar glas ag gobadh aníos. Fuaim tholl na dtonn ag Lios na Sí. An eilit mhaol ag sciordadh as beanna borba agus an gadhar caol, sleamhain, cluasleathan, donn ag tafann go géar ar a lorg. An tAmadán Mór ag coinneáil garda ar bhean an Ghruagaigh. An Gruagach ag teacht thart, as aithne, agus ag baint póige di.[52] Ansin thug sé iarraidh imeacht. Ach chuaigh an tAmadán Mór eadar é agus an doras.

‘Bhéarfaidh mé trí chéad each agus trí chéad cú duit ach lig mé ins an ród amach.’

‘Beidh tú ansin go fóill,’ arsa an tAmadán Mór, ‘cés maith fós a bhfuil tú a rá, go dtara Gruagach Dhún an Óir agus go n-íocfaidh tú póg a mhná.’

‘Bhéarfaidh mé naoi ndabhcha d’ór loiscthe duit.’

Beidh tú annsin go fóill

Cé’s maith fós a bhfuil tú ‘rádh,

Go dtaraidh Gruagach Dhún an Óir

Agus go n-íocfaidh tú póg a mhná.

Nár bhreá an fear an tAmadán Mór! Ní cheannóchadh airgead ná ór é. Nach mór an truaigh na seanscéaltaí seo a bheith ag imeacht. An dream óg atá ag éirí aníos anois, níl a fhios acu a dhath fá na Fianna ná fá chreideamh na Féinne. Dá mbeadh a fhios, bheadh soiscéal na Féinne fite fuaite istigh ina n-intinn, agus nuair a bheadh siad ag coinneáil garda ar Róisín Dubh, ní bheadh maith ar bith do dhuine a theacht thart agus póg bhradach a thabhairt dona béilín meala agus ansin a shílstin go ligfí cead na coise leis ar ór nó ar airgead. Ach, faraor, d’imigh aimsir na bhFiann. D’imigh teangaidh na Féinne, litríocht na Féinne, aigneadh agus leagan amach na Féinne. Ar na mallaibh fágadh fir ag gardáil Róisín. Tháinig an Sasanach thart agus d’iarr sé orthu a n-áit a fhágáil, a mionna a bhriseadh. Thug sé naoi ndabhcha d’ór loiscthe dóibh agus ghlac siad é. Chan iad a déarfadh:

Beidh tú annsin go fóill

Cé’s maith fós a bhfuil tú ‘rádh

Bhí lán an tí ó chúl go doras, bhí sin ag airneál agam an oíche fá dheireadh. Simidín, Liam Beag, Nábla Rua agus Eibhlín Bhán, Pádraig Chonaill agus Séamas Airt Óig. Bhí oíche againn mar a bheadh fada ó shin. Thug sí an seansaol breá, Gaelach i mo cheann. Bhí na mná ag sníomhachán agus na fir ag cóiriú eangach. Agus dá gcluinfeá an comhrá agus an scéalaíocht agus an fhilíocht. Simidín a d’inis an chéad scéal. Seo é.

Bhí bean ann aon uair amháin agus bhí sí ina leasmháthair ar dhílleachta agus í ag caitheamh droch-cheann leis. Fiche uair thug an dílleachta bocht iarraidh imeacht uaithi agus ní ligfeadh sí ar shiúl é, agus í ag rá leis an tsaol gur ar mhaithe leis an leanbh é féin a bhí sí á choinneáil. Lá amháin thug sí prugóid aiseag dó. Rinne an phrugóid tinn é agus tháinig tonntaoscach air. Thug an leasmháthair an diabhal le hithe dó cionn is a bheith ag orla - ag salú an tí.

‘Nuair a léigh mé cuid litreach na nEaspag i dtús an Charghais,’ arsa Simidín, ‘sin an scéal a tháinig i mo cheann. Le corradh agus seacht gcéad bliain tá Sasain ina leasmháthair os cionn na hÉireann. Greim muineáil aici ar Cháit Ní Dhuibhir agus í ag cur a cuid drochbhéasaí agus drochnósaí síos ina goile. Agus na heaspaig ag cuidiú leis an leasmháthair. Anois tonntaoscach ar Éirinn i ndiaidh an méid de cháilíocht an tSasanaigh a thug na heaspaig uirthi a shlogan agus tá na heaspaig ag tógáil calláin cionn is go bhfuiltear ag aiseag na prugóide a chuidigh siad féin a mheascadh. ‘The connection with England,’ arsa Tone, ‘is the never-failing source of our political evils.’ B’fhíor dó. Ach ní sin amháin é, ach is n ??nasc atá orainn le Sasain is ciontaí le gach olc eile. As Sasain a thig drochleabharthaí, drochpháipéir, damhsaí gránna, éideadh míofar, nósaí agus béasaí madrúla. Agus níl, agus ní raibh, cúl cinn ar bith ag Sasain ins an tír seo chomh láidir leis an heaspaig. Nach cosúil iad le duine a bheadh ag tarraingt orainn as an talamh agus ag caitheamh uisce ar na duilleogaí aige i dtús an Charghais ag iarraidh a choinneáil glas.’

Sin caint Shimidín agat.

Níor dhúirt Liam Beag mórán. Is é an rud is mó a bhí ag cur bhuartha air gan an cogadh a bheith ann i mbliana arís. Bhí a mhac ins na saighdiúirí anuraidh ‘agus m’anam go raibh an ceathair agus punta aige, agus bia agus éadach.’

Rinne Pádraig Chonaill oíche mhór scéalaíochta agus filíochta de. Mo chreach nach bhfaca tú na súile a bhí ag na páistí agus an chluas a thug siad dó nuair a bhí sé ag inse scéal Mhaighdean na Coilleadh Glaise. Agus b’éigean dúinn uilig cluas a thabhairt dó. Thit na snáthadáin ar an urlár ó lucht chóirithe na n-eangach. Stad gliogar na gcardaí agus crónán na dtuirní. Thit ár gcuid lámh uilig le ár dtaobhannaí. Dar linn go gcuala muid an bád sí fána cuid seoltach airgid ag tarraingt orainn aniar as faoin ghealaigh. Chonaic muid Maighdean na Coilleadh Glaise ina su ??? stiir. Agus chuirfeadh sí maise ar do shúile cinn. Tá mé ag déanamh, a Eibhlín, go gcaithfidh sé go bhfuil Simidín i ngrá. Tháinig solas glinn ina shúile agus imir (?) dhearg i gclár a éadain nuair a thoisigh an seanchaí a thabhairt cuntais ar scéimh na hógmhná. Is é mo ???bharúil gur thuig sé an scéal níos fearr ná ?na fir eile. D’aithin mé ar an osna thromchroíoch a rinne sé go raibh a fhios aige cad é an chumhacht a bhí ag na foilt chraobhchasta den ór mhéarlasta agus ag na súile ciúine, domhaine, dúghorma, agus ag an ghuth bhinn, cheolmhar, íseal, uaigneach mar chrónán abhann i bhfad uait, agus ag an aoibh ghealgháireach, agus ag an ghnúis tharrantach. Simidín bocht!

Caitheadh an chuid eile den oíche ag caint ar tharngaireacht agus ag gabháil cheoil.

Inseochaidh mé an chuid eile duit an tseachtain seo chugainn.

Mo sheacht mbeannacht chugat.

Do chara,

Máire.

LITIR MHÁIRE[53]

Ceann Dubhrann, Laetha na Riabhaí.

A Bhríd, a leanbh na gcarad,

D’fheannfadh an aimsir atá againn anseo seacht Riabhach. An siorradh nimhneach atá ag teacht trasna na Trá Báine inniu, chonálfadh sé na corra.[54] Níl ann ach go bhfuil mé beo i ndiaidh an Mhárta a chur isteach. Leoga, níor fhág sí mórán ina diaidh díom. Tá mé i mo chroithleán bhocht, choinbhreoite eadar an tinidh is an leabaidh. Deir Nábla Mhór gurb iad na Brown Katies atá orm agus gur slánlus an leigheas is fearr ar m’aicíd. Deir Méabha Bheag gur aicíd na scamhán atá orm agus gur sú fothannáin a leigheasfas mé. Deir Simidín gur galraí a thóg an príosún orm a chuaigh i bhfeadántacht ionam. Tá achan duine agus a chuid leigheasraí féin aige fá mo choinne. Cuid ag iarraidh orm lus na macnaí a chaitheamh. Cuid ag rá gur fearr bachrán. Cuid ag moladh biolair. Cuid ag iarraidh orm úir Ghartáin a thógáil. Cuid ag rá gur cheart domh turas Thobar an Dúin a dhéanamh. I measc an iomláin, Micheál ag rá liom gurb é an rud is fearr a rachadh ar sochar domh mo ghnoithe a dhéanamh domh féin.

A Bhríd, a thaiscidh, tá Éire ar shiúl leis. Eadar damhsaí gránna, gallda agus éideadh gann, gortach, bhuail siad amach troid choileach. Tá an tseanGhaeltacht ag imeacht mar a imíos an sneachta den chnoc nuair a thig an ghrian air. Tá na nósaí agus na béasaí agus na cluichí ag imeacht. Is gairid an t-am go raibh iomlán ar shiúl agus gan tabhairt ar ais air. Thóg na heaspaig callán mór i dtús an Charghais fá dhrochdhamhsa agus fá éideadh ban. Níl a fhios agam an smaoiníonn siad gurbh iad féin an claíomh cosanta is láidre atá ag na nósaí agus ag na béasaí a bhfuil siad ag cur ina n-éadan chomh callánach agus atá siad. Dá mbeimis scartha ó Shasain d’fhéadfaimis iarraidh a thabhairt ár dteangaidh féin agus ár n-éideadh agus ár gcuid nósaí féin a chur ar aghaidh. Ach is doiligh seo a dhéanamh a fhad is atáimid ceangailte de Shasain.

A Bhríd, cad é an bharúil a bheadh agat den té a chuirfeadh leanbh folláin, glanchraicneach ar oiliúin ag mnaoi a mbeadh tochas agus gearba uirthi? Cad é an bharúil a bheadh agat den té a dhéanfadh a dhícheall bliain i ndiaidh na bliana eile leis an leanbh a choinneáil ar bhrollach na mná seo a bhí lán breoiteachta agus aicídeach agus galraí, agus a d’iarrfadh ar an leanbh i dtús an Charghais gan na haicídeacha a thógáil. Is é a dhálta seo ag na heaspaig é. Tá corradh agus seacht gcéad bliain ó shin, bhí siad ina gcuidiú le Róisín Dubh a chur in ascaill na Sasana. Gach uair ó shin ar tugadh iarraidh an leanbh a scoitheadh, b’ard glór na n-easpag ag cur ina éadan sin. Choinnigh sí an leanbh ag diúl ar chígh lochtaigh ó shin. Thug siad uirthi codladh ar bhrollach banaltra a bhí lán aicídeach agus breoiteachta. An té a bhéarfadh iarraidh a scoitheadh, ní raibh ifreann te go leor ná an tsíoraíocht fada go leor aige. Anois tá siad ag iarraidh ar Róisín gan na haicídeacha a thógáil!

Anois tá an fómhar acu dár chuir siad féin na síol. B’iadsan féin a bhí dian, dícheallach ag treabhadh agus ag fuirseadh agus ag croitheadh an tsíl. Anois tá siad ag cur tharstu cionn is go bhfuil an fómhar acu.

Bhí Simidín agam tamall tráthnóna inné. Mo dhálta féin, d’imigh an cat mara air. Tá dath na ndaol air agus níl lán deilg beo de. Tháinig Liam Beag isteach.

‘M’anam,’ ar seisean, ‘go bhfaca mé mac na Caillí Móire a bhí ar shiúl ag cruinniú a chodach lena mháthair fada ó shin, go bhfaca mé ar an aonach inniu é agus culaith shaighdiúra air. M’anam go dtearnadh scafaire fir de agus gur deas a thig an t-éideadh glas dó. Char shíl mé uair amháin i mo shaol nuair a bhí sé ar shiúl ó dhoras go doras, go dtiocfadh sé i gcrann choíche.’

‘Sin,’ arsa Simidín, ‘an cineál ba mhinicí a chasfaí ort in arm an tSaorstáit. Lucht shiúlta na tíre. Bhí mé lá amháin thíos ar Churrach Chill Dara i mo phríosúnach agus chonaic mé amharc nach bhfágann mo shúile go bhfuara an bás mo bhéal. Maidin Lae Nollag Beag a bhí ann. Bhí flichneadh fuar sneachta dá chur aige agus bhí siorradh nimhneach gaoithe ag teacht anoir bántaí Chill Dara a rachadh fríd chloich ghlais. Bhí mé féin i mo luí le giorranála agus mé go holc i gceart an lá seo. Bhíothas do mo phlúchadh agus an fuacht ag gabháil go heasna ionam agus mé cuachta ar sráideoig eadar dhá dhoras gaoithe agus cupla seanphlaincéad caite os mo chionn. Chuala mé na fir eile ag rá go raibh scaifte príosúnach ag teacht chugainn as Mountjoy. Ach lig mé sin isteach ar chluais agus amach ar an chluais eile. Sa deireadh, cé a thig isteach ach Dónall s’againn féin.

‘’Dtig leat éirí, a Shimidín?’ ar seisean liom féin.

Dúirt mé nach dtiocfadh.

‘Fan ort go fóill,’ ar seisean, ag breith orm eadar chorp is chleiteacha agus ag mo thógáil go dtí an fhuinneoig. D’amharc mé amach. Bhí aithne agam ar na príosúnaigh agus ar an gharda a bhí leo, cuid fear Sheachtain na Cásca agus garda tincleoir agus bacach as Tír Chonaill á dtiomáint roimh a gcuid baigneaid. Sin radharc a chonaic mise agus ní fhágfaidh sé mo shúile go dtéid ordóg an bháis orthu.

‘Mo choinsiasa go dtug an cogadh an tsúil aniar ag cuid de na daoine,’ arsa Liam Beag. ‘Bhí an saothrú maith. Ceathair agus punta sa tseachtain agus bia agus éadach. M’anam go bhfuil saibhreas i dteach ar bith a raibh a dhó nór trí cloigne acu san arm.’

Níor labhair Simidín ach tháinig cuil crochadóra air agus d’amharc sé isteach sa tinidh.

An é do bharúil nach dtug Micheál gairt den teangaidh domh an lá fá dheireadh, ‘ déanamh go raibh mé ag baint an chraicinn de ins na litreacha a bhí mé a chur chugatsa. ‘Ach,’ a deir sé, ‘is maith an chéad scéal go dtara an dara ceann. Tá mise mé féin ag gabháil a scríobh chuig Bríd. Ní raibh ann go dtí seo ach ‘Litir ó Mháire.’ Tá an t-am ‘Litir ó Mhicheál’ a bheith ann.’

Deir Simidín go scríobhfaidh sé féin. Mar sin de is gairid uait mleathach litreach.

Mo sheacht mbeannacht chugat.

Mise do chara,

Máire.

LITIR MHÁIRE[55]

A Bhríd, a leanbh,

Chuir mé cupla litir chugat ar na mallaibh ach cuireadh cos i bpoll leo. Is dóigh liom go raibh barraíocht de chonairt na Féinne iontu. Níl mórán iarraidh in áit ar bith ar Bhran ná ar Sceolann. Is é an pom a veg own ar bowl. Tá dálta gach aicíd ar an phom: tá sé tógálach. Is é an eagla atá orm féin fá Bhran agus fá Sceolann nach bhfuil siad inleighis. Ach, mar a dúirt Goll le Mac Smóla, ní bheidh an pom inscéalaíochta. Gheobhaidh sé bás go gearr i ndiaidh na seanchonairte.

A Bhríd, is iontach an breathnú agus an leagan amach atá ag daoine i dtaoibh Gaeilge. Má tá léann ag fear agus eolas beag dá laghad aige ar Ghaeilig, scríobhann sé an gramscar beag atá aige seachtain i ndiaidh na seachtaine eile. B’fhéidir gur sagart é agus go bhfuil sé lán go dtí an béal de dhiagacht. Agus má tá cupla duisín focal Gaeilge aige, dhéanfaidh sé easair chosáin de Fáinne an Lae lena chuid diagachta. Agus dar le cuid de na daoine go bhfuil sé ar fheabhas. Cad é an fáth go mbeadh duine ar bith ag scríobh Gaeilge ach an té a mbeadh Gaeilig aige? Má tá gabha ansin agus lámh aige ar ord agus ar chasúr agus ar theanchair, fanadh sé ina cheárta, séideadh sé a chuid boilg agus buaileadh sé amach a chuid iarainn. Ach cad é an gnoithe atá aige ag tabhairt iarraidh ar ghréasaíocht? Cad é an t-eolas atá aige ar obair gréasaí? Cad é atá a fhios aige fá cheap ná fá mheanaí? Thig leis goradh (?) a thógáil ar an iarann agus a chumadh agus a lúbadh agus a shíneadh agus a ghreamú. Ach ní dhéan sin maith ar bith dó má chuirtear ina shuí ar stól gréasaí é. Ní thiocfadh leis snáithe a chasadh ná lasaidh a fhuigheal ná leathbhonn a chur suas. Is é a dhálta sin é ag cuid mhóir acu seo a bhíos in ainm a bheith ag scríobh Gaeilge. Féadfaidh siad eolas a bheith acu ar rudaí eile ach níl Gaeilig ar bith acu. Féadfaidh sé gur chaith siad a saol i gceárta ‘Cumannachta’ nó ‘Polaitíochta’ nó ‘-achta’ ar bith eile. Ach cad é a bheir ag sílstin iad go gcuideochaidh seo le gréasaíocht Ghaeilge a dhéanamh?

Tá daoine eile ann agus ní fiú salann lena gcuid iad i gceann pinn. Dá scríobhadh siad a gcuid smaointe i mBéarla ní chuirfeadh páipéar ar bith cló orthu. Nó dá gcuirfeadh, ní léifeadh aon duine iad. Agus síleann siad seo gur cuma dóibh ach Gaeilig a chur air. Is í an Ghaeilig sopóg na dtrí n-urchar acu.

An bhfuil a fhios agat rud eile a thug mé fá dear? Tá, go bhfuil mórán daoine ann a ligeas orthu féin suim a bheith acu sa Ghaeilig agus, nuair nach dtig leo do thuigbheáil, tiontóchaidh siad uait agus déarfaidh siad: ‘Sin Gaeilig Thír Chonaill.’ Is cuimhin liom uair amháin a bhí mé ag scrúdú daoine fá choinne an Fháinne. Bhí fear amháin ann agus ní raibh oiread Gaeilge aige agus a chuirfeadh madadh amach. Chuir mé féin cupla ceist air. D’amharc sé orm. ‘Sin Gaeilig Chúige Uladh,’ ar seisean. ‘Ní hea,’ arsa mise, ‘ach sin Gaeilig an chliabháin.’ Tá cuid mhór daoine agus síleann siad nach bhfuil oibleagáid ar bith orthu an Ghaeilig cheart a fhoghlaim - nach bhfuil inti ach canúint Cúigidh. Tá siad ar shiúl agus an pom ar ghreim éille leo agus, nuair a chastar Bran orthu, síleann siad gur as Rosa Thír Chonaill í agus nach fiú smaoineamh uirthi. Mar an gcéanna, síleann siad gur as Ciarraí Cú Cruaidh agus as Iar-Chonnachta Cnead. Agus imíonn siad leo ag giolamas leis an phom, ag déanamh gurb é an Standard é.

Bhí Simidín ag airneál agam aréir. Bhí muid ag caint ar dhamhsaí gránna agus ar éideadh ban agus ar litreacha an Charghais. Deir Simidín gur choinnigh na heaspaig Éire ar gheim muineáil le seacht gcéad bliain gur chuir Sasain prugóid aiseag ina goile. Anois tá tonnthaoscach ar Éirinn agus cuireann na heaspaig an taobh dhearg dá gcraiceann amach cionn is go bhfuil Róisín Dubh ag tligean na prugóide a thug siad féin di le hól.

Duine greannmhar Simidín. Tháinig Nóra bheag s’againne ón scoil agus leabhar úr Gaeilge léi - Greann na Gaedhilge.[56] ‘Cá bhfuil tú?’ arsa Simidín, ag breith ar an leabhar as láimh na girsí. ‘Bhail,’ ar seisean nuair a bhí scéal nó dhó léite aige, ‘más é sin greann na Gaeilge, níor mhaith liom an míghreann a chastáil díom.’

A Bhríd, a thaiscidh, b’fhíor don té a dúirt gur mí d’accráithe samhlú (????). Tá aimsir an-deas ann anseo anois agus gné agus maise agus aoibh an tsamhraidh ag teacht ar chladach Cheann Dubhrann. Tá an fharraige mhór chomh gorm le smál. Tá na héanacha ag cruinniú ábhar a gcuid neadrach. Agus na neoiníní beaga, bána ag gobadh aníos ar bhruach na mbeann os cionn na mara. Deir Simidín go bhfuil lúcháir as cuimse air roimh bhlátha na mbánta i mbliana ar siocair gan é iad a fheiceáil ar chor ar bith anuraidh.

Nár chóir go rachadh agat a theacht anuas chugainn seal tamaill ar cuairt?

Mise do chara,

Máire.

AR LEABAIDH AN BHÁIS[57]

Tá an Ghaeilig ar leabaidh an bháis. Agus an té a deir nach bhfuil, ní thuigeann sé cad is Gaeilig ann. Tá sí ina luí go híseal. Tá dreach snoite ar a haghaidh. Tá scíon an bháis ina súile. Is gairid an t-am go dtarraingí sí an tsrann dheireanach, go mbrise rosc na súl aici agus go síothlaí sí síos ins an tsuan nach dual di muscladh as go deo na díleann.

‘Agus, ar ndóigh, chan díobháil dochtúirí atá uirthi?’ arsa tusa.

Dochtúirí go leor den chineál atá ann! Tá an teach lán acu ó chúl go doras agus achan duine agus a chuid leigheasraí féin aige. Is neamhiontach a goile a bheith as ordú acu agus an cineál cógaisí atá acu a thabhairt di. Conraidh agus Coistí agus fochoistí; rúin agus miontuairiscí; foghraíocht agus gramadach; litriú simplí agus ‘Nua-Ghaeilig!’ Sin an cineál bídh atáthar a thabhairt di maidin agus tráthnóna. Is neamhiontach í a bheith i ndeireadh na péice.

Is minic a bheir gnoithe na Gaeilge i mo cheann scéal a chuala mé ag mo mháthair mhóir nuair a bhí mé i mo ghirsigh. Scéal darbh ainm ‚Groig Mhic Stoilc.’ Bhuail breoiteacht Groig. Tháinig dochtúir i ndiaidh an dochtúra eile, tháinig sin ag brath a leigheas. Fear mórsháitheach a bhí ann a raibh acmhainn mhaith aige ar a chuid. D’iarr na dochtúirí air a leithéid siúd agus a leithéid seo de bhia bheag, éadrom a chaitheamh agus gur ghairid go mbeadh sé ar a sheanléim. Ar feadh tamaill ghlac sé a gcomhairle agus is é rud a bhí an t-éag ag gabháil ina chnámha achan lá dá raibh ag teacht. Sa deireadh, oíche amháin, cé a thig chun tí chuige le clapsholas ach lia na bhFionn - sin an lia a bhí ag na Feara Fionna a bhí ina gcónaí i mBruín Fhíodhgann. Chuir sé ceist ar Ghroig cad é mar a bhí an tsláinte. Dúirt Groig go raibh go dona. ‘Tá mo bhás ar shéala a bheith tugtha,’ ar seisean, ‘ag marlacháin dochtúirí agus ag an chineál bídh atá siad a thabhairt domh,’ ag toiseacht is ag inse dó.

‘Is neamhiontach tú a bheith mar atá tú,’ arsa an lia. ‘Ní raibh a fhios ag na dochtúirí sin cad é d’éileamh. Ach ba náir leo sin a aidmheáil. Tá barraíocht bróid iontu le rá: ‘A Ghroig, ní thig linne do leigheas. Cuir scéala chuig lia na bhFionn.’

‘Agus cad é do chomhairlese domhsa, a lia na bhFionn?’ arsa Groig.

‘Tá,’ arsa an lia:

‘Ná gearr léim agus ná caith cloch,

Agus ná héirigh amach ar féar go moch.

Ith préataí ina lána glaic,

Sailim uicht de mhín tsíl,

Bainne gamhnaí brice fríd,

Ith do sháith de bhia ghoirt

Agus ní bheidh tú i bhfad tinn.’

Bhí bean an tí ar an taoibh eile den tinidh agus a ceann ina camas aici; agus, i lár báire, bhí neach i gcruthaíocht duine ag titim ina chodladh os cionn na gríosadh.

‘Cad é rud sin?’ arsa an lia.

‘Tá,’ arsa Groig, ‘sin duine clainne a bhí againn tá tamall ó shin a bhfuil áit a dhá shúl in áit a dhá chluas, agus áit a dhá chluas in áit a dhá shúl. Agus de réir na mbaistíoch a bhí ann san am, is é an t-ainm a tugadh air ‘Maol gan chuma a cuireadh fá dhaoirse.’’

Is é a dhálta sin ag an Ghaeilig é. Tá sí sa smeach dheireanaigh ag an chineál bídh atá sí a fháil agus an chineál dochtúireachta atáthar a dhéanamh uirthi. Teangaidh láidir, bhíomhar, neartmhar, líofa na Féinne, a raibh binneas ina glór agus lúfaireacht ina cnámha, a raibh cleachtadh aici ar chothú mhaith, tá sí anois ag fáil bháis den ocras. An mhuintir atá ag iarraidh a bheith ag dochtúireacht uirthi, deir siad linn go bhfuil grá agus meas acu uirthi. Má tá, cad chuige nach gcuireann siad a gcuid bróid faoina gcois? Cad chuige nach n-aidmhíonn siad go fírinneach, ionraice nach dtig leo a leigheas? Cad chuige nach gcuireann siad scéala chun na Gaeltachta fá choinne lia na bhFionn?

Sin an rud a shábhálas an Ghaeilig. Itheadh sí préataí ina lána glaic! Caithfidh sí an bia a fháil a d’fhás ins an Ghaeltacht. Caithfidh sí a ithe ina lána glaic. Caithfidh sí a sáith de bhia ghoirt a fháil, an teangaidh mar atá sí i mbéala na ndaoine: ráití, cora cainte, dántaí, amhráin, scéaltaí atá saillte leis na mílte bliain. Má gheibh sí seo, ní bheidh sí i bhfad tinn. Ach ní bhfuair sí é go fóill agus níor smaoineadh ar a thabhairt di; dá bhrí de, an dream a bhíos ag dochtúireacht uirthi, níl an croí mór go leor acu le rá: ‘Ní thig linne do shábháil ar an bhás; cuir scéala chun na Gaeltachta agus chuig lia na bhFionn.’ Tá a shliocht sin ar an Ghaeilig, agus ar an chineál clainne atá aici. Siúladh duine as an Ghaeltacht cuid sráideann Bhaile Átha Cliath; amharcadh sé ar na hainmneacha atá in airde ar na coirneáil; éisteadh sé leis an chineál Gaeilge atá dá canstan; agus caithfidh sé a rá leis féin gur gramscar beag, bocht, coinbhreoite, ciothramach atá inti, ar leag Dia lámh uirthi, a bhfuil áit a dhá shúl in áit a dá chluas agus áit a dhá chluas in áit a dá shúl. Más fiú an tonn bhaiste a chur ar chor ar bith ar an chineál Gaeilge atá ag teacht chugainn anois, ní fheicim ainm ar bith leath féin chomh fóirstineach fána choinne le ‘Maol gan chuma a cuireadh fá dhaoirse.’ Is í an mhaol gan chuma í. An miollda maide bocht gan bhéal gan teangaidh.

Le cupla bliain táthar ag caitheamh mórán airgid ar Ghaeilig agus tá a fhios ag an tsaol gur airgead amú é. Ach fan ort go fóill. Nach bhfuil cúrsa leagtha amach ag Aireacht an Oideachais a shásóchadh duine ar bith? Ar pháipéar tá sé maith go leor i dtaca le holc. Ach cad é atá cearr leis nuair a théithear á chur i ngníomh? Tá, nach bhfuil duine as an chéad de na ‘hollúin’ in innimh an cúrsa a mhúineadh. Sin an rud atá cearr leis an scéal. Agus dá mbeadh Éire saor ar béal maidine, agus airgead agus ór ag éirí thuas orainn, cad é a thiocfadh linn a dhéanamh leis an Ghaeilig? Seasamh agus amharc uirthi ar an ábhar nach bhfuil múinteoirí againn. Bhíthear i gcónaí ag obair ar an cheann chontráilte de na gnoithe, ag iarraidh cainteoirí a dhéanamh de na múinteoirí in áit múinteoirí a dhéanamh de na cainteoirí.

Le toiseacht mar ba cheart ar na scoltacha, ba chóir d’Aireacht Oideachais a bheadh ar mhaithe leis an Ghaeilig dlíodh a chur i bhfeidhm nach ligfeadh do dhuine ar bith a ghabháil isteach ar son múinteoireachta ó seo amach ach cainteoirí dúchais. Dá ndéantaí seo, roimh dheich mbliana bheadh cainteoirí dúchais i ngach scoil in Éirinn. Chuala mé daoine ag rá go minic nach mbeadh sé ceart ná cóir gan cead a thabhairt do dhaoine nach bhfuil an Ghaeilig acu ón chliabhán ach a d’fhoghlaim í go ‘raibh siad chomh maith le cainteoirí dúchais’ - nach mbeadh sé ceart gan cead a bheith acu seo a ghabháil isteach fá choinne a bheith ina múinteoirí scoile. Anois, cad is cainteoir dúchais ann? An é an duine é a thiocfas chun na Gaeltachta ar feadh míosa nó bliana nó dheich mbliain? Níl ach aon chiall amháin le cainteoir dúchais. Is é sin an té a gcuirfidh an bhean ghlúin an chéad chídeog air agus í ag blandar leis i nGaeilig. An té a chealgfas a mháthair chun suain le ceol Gaeilge. An té nach gcluineann ach Gaeilge ina óige. An té a bhfásfaidh a sceadamán agus an chuid eile dá ghléasraí cainte ag cur le fuaimeannaí na Gaeilge. Sin agat an cainteoir dúchais. Sin agat lia na bhFionn! Nuair a bheas Éire saor, an mbeimid mór go leor sa chroí le ár gcuid bróid a chur inár bpócaí agus a rá go fíreannach, ionraice: ‘Ní thig linne a leigheas. Caithfear scéala a chur chun na Gaeltachta fá choinne lia na bhFionn.’

Tá mórán scoltacha dátheangacha ar fud na Gaeltachta ar an uair de lá a bhfuilimid ann agus cad é mar atá an scéal acu? Tá, go bhfuil Gaeilig níos beaichte agus níos binne agus níos fairsinge agus níos flúirsí ag na páistí ná mar atá ag na múinteoirí. Seo mar a bheas choíche go dtugtar iarraidh ar an obair mar is ceart - go ndéantar múinteoirí de na páistí cliste atá sa Ghaeltacht a bhfuil Gaeilig ina srutháin acu.

Cad é mar a thig le duine na hábhair léinn a theagasc i dteangaidh nach bhfuil ar a mhian aige? Má tá rud ar bith de dhíobháil ar mhúinteoir níos mó ná rud eile, is é an rud é gan an teangaidh a bhfuil sé ag teagasc inti a bheith ar bharr a mhéara aige. Mura bhfuil, cad é mar a thig leis a chuid smaointe a nochtadh go soiléir do na páistí?

Amannaí cluinimid daoine ag rá nach fiú dadaí an cainteoir dúchais, nach dtearn sé a dhath riamh ar son na Gaeilge, ach gurb iad na cainteoirí neamhdhúchasacha a rinne an obair ins an am a chuaigh thart - gurb iad a threabhaigh an t-iomaire. Níl mé ag séanadh nach iad a rinne cé bith treabhadh a rinneadh le dornán bliantach. Ach cad é a bheir ina seasamh sa bhealach anois iad ag lucht chroite an tsíl? Cad chuige nach scaoileann (?) na beathaigh agus a gcur chun na Gaeltachta fá choinne lódaí síl?

Is rómhór m’eagla go bhfuil an Ghaeilig i gcontúirt agus go mbeidh, ar an ábhar an mhuintir atá os cionn oideachais nach léir dóibh míghnaoi ar bith ar ‘Mhaol gan chuma.’ Síleann siad gur páiste dóighiúil, gealchraicneach, cumtha atá inti, nach bhfuil locht ar bith ar a cuid súl ná ar a cuid cluas.

O wad some Pow’r the giftie gie us[58]

Ach is mó míorúiltí Dé. B’fhéidir go dtiocfadh an lá orainn a bhfeicfí dúinn ár locht.

ULSTER IRISH[59]

A language, like everything that has life, obeys the laws of nature. Once it is allowed to die from the lips of the native speakers, it is futile to attempt to bring it back. Only the bones of a language can be put on paper. Its flesh and blood and life can never be written.

The Irish language is a very important national asset to us in this country, important because it differentiates us from all other nations and peoples. It is different from all the spoken languages, particularly different from the language whose influence we wish to overcome, namely, English. Irish is different in sounds, in phrasing, in grammatical construction, and in idiom. Its sounds are soft and musical, its grammatical construction is highly inflectional. Its idiom is literary and ancient, and gives it a classical polish. And finally, grammatical accuracy is an essential part of it. An illiterate native speaker can, as a rule, aspirate and eclipse, can use the correct gender for nouns which represent lifeless things (and are neuter in English), in short can speak with a grammatical accuracy that very few university graduates attain in English.

This is one quality which can never be learned from books nor even at classes, nor by spending a month or a year or twenty years in the Gaeltacht. There is only one definition of a native speaker, one who is greeted in Irish by the midwife as soon as he crosses the threshold of life, one whose cradle is rocked by a Gaelic-speaking mother, one who is lulled to sleep by Gaelic lullabies, one whose vocal organs grow in conformity with the native sounds of the language. The vocal organs develop according to the sounds which strike the ear and which the tongue utters. A language produces a fit medium for its own expression by developing the vocal organs of those that practise it. But these organs must be developed along that particular line before they are allowed to take a set in a contrary direction. It would be as futile to attempt to get a non-native adult to reproduce Gaelic sounds as it would be to attempt to play one of Beethoven’s sonatas on a tin whistle.

These impressions were given to me last week at the Gaelic League Ard-Fheis. With the exception of the few native speakers who spoke, the sounds that fell on the listeners’ ears were English sounds. In fact, the way in which Irish is spoken at revival meetings is so outrageous that one often wonders what is the equivalent, in canonical penance, of sitting through a Gaelic League Ard-Fheis. I have a conviction, almost amounting to an article of faith, that when I shall appear before the judgment seat on the last day, if I am sentenced to a term in Purgatory, the Judge will say: ‘But from that period twenty-one years will be remitted because you went three times to the Gaelic League Ard-Fheis.’

The Irish language is in grave danger, and the main reason for this is because those in whose hands lies its salvation (at least in the twenty-six counties) do not understand that portion of the language that is of national importance, and hence worth reviving. The Free State method of saving Irish is a glaring example of this ignorance. Year after year hundreds of thousands of pounds are spent on summer courses – the blind leading the blind – while the Gaeltacht is decaying fast. This is largely the result of the headline which the Gaelic League has set. At all times the League was hopelessly provincial and narrow in its outlook. It had its eyes fixed on Cork, although the language was almost dead there. It never was big enough to admit the superiority of the language in which the Four Masters wrote their Annals, or Bishop O’Gallagher preached his sermons. We have the result of that mentality operating on a large scale today.

It has evidently never occurred to those responsible for the language that the thing to do is not to make a native speaker of the teacher, but to make a teacher of the native speaker. Donegal has the largest Gaeltacht in Ireland. How many of its native speakers ever make their way into the teaching profession? What is being done to keep the Gaelic speakers at home? Is there any attempt being made to show the people of the Gaeltacht that they are the last remnants of the Ireland that went down at Kinsale? What do they see around them? The real Irish dying in proportion as summer courses and certificates and bilingual fees are increasing. Bean Mhánais Mhóir was a native Irish speaker.[60] She died of hunger within a stone’s throw of a summer school. Her six children spoke nothing but Irish. They are in the County Home in Stranorlar. The Gweedore fishermen speak only Irish. They are going off to Scotland because they cannot make a living at home. The boys and girls of Rannafast speak nothing but Irish. They are tripping one another in their mad rush for the emigrant ship.

While the pure native language is thus going we have an artificial jargon taking its place. Let any one examine the books used in Donegal schools, let him read the Irish School Weekly, let him look through the documents, instructions, correspondence etc. issued to teachers, and what will he find? There is one thing he will not find, a sentence of native Irish from beginning to end. He will find instead an insolent conglomeration of simplified spelling, and Dublin or Cork-manufactured phrases. He will find nothing to remind him that we had a language and a literature in Ulster when Dublin and Cork were only in swaddling clothes. He will find nothing reminiscent of Cú na gCleas, Conall Cearnach, the Sons of Usna, Fearghus Mac Roigh, the O’Neills and the O’Donnells, Wolfe Tone, John Mitchel, or James Connolly.

Perhaps the Ultonians themselves are to blame. Has the curse of Macha fallen on us again, and are we slumbering like the Red Branch Knights of old while ‘official Irish’ is marching on our frontiers?

LITIR MHÁIRE[61]

A Bhríd a bhfuil m’anam ionat,

Bhí mé i gCorcaigh ag an Oireachtas agus is iomaí rud ar smaoinigh mé air i rith na seachtaine. Ní raibh maith liom mo bhéal a fhoscladh nó ní raibh ansin a thuigfeadh mé ach lán doirn. Ach, mar a dúirt an file: ‘Cé nach labharaim, bím ag meabhrú go mór fá mo chroí.’ Chaith mé an mhórchuid de m’am ag smaoineamh ar an chruth a bhfuil teangaidh na Gaeilge ann ar an uair seo de lá.

A Bhríd, ba é Conradh na Gaeilge an dochtúir a bhí ag iarraidh an Ghaeilig a leigheas le corradh agus deich mbliana fichead. Níor thuig an dochtúir sin riamh cad é an galar a bhí ag caitheamh ar an té a bhí breoite. Tá nathán ins an Ghaeltacht a ndéantar úsáid de nuair a títhear duine ag toiseacht ar an cheann chontráilte dá chuid oibre. Is fada ón chneidh an ceirín. Is é a dhálta sin ag an Ghaeilig é. Tá cneadh mhór, dhomhain, leathan ar chlár a brollaigh mhínghil agus ál na cránach coigríche ag diúl cuid fola a croí. Agus cad é atá na dochtúirí a dhéanamh? Ag cur ceirín bheag de Ghaeilig bhriste, bhearnach de bharr a méir bhig. Ní mhairfidh sí i bhfad leis an aicíd atá uirthi mura ndéantar leigheas di go gasta. Nuair a bheas sí marbh, sínte sa chré, cruinneochfar thart ar an uaigh ag iarraidh an t-anam a thabhairt ar ais le rúin agus le leasrúin agus le craobhacha. Tógfar uallán brónach caointe ina diaidh. Ach ní bheidh gar ann. Bíonn súil le muir ach ní bhíonn súil le huaigh.

I ndiaidh mé a theacht chun an bhaile casadh bean orm agus bhuail muid chun comhráidh.

‘Cad é do bharúil den Ard-Fheis?’ ar sise.

‘Tá,’ arsa mise, ‘gur millteanach an breithiúnas aithrí ar chainteoir dúchais a chur chuig an Ard-Fheis.’

Agus is millteanach. Deirim seo amach ó mo chroí. Deirim é ar mhaithe leis an méid atá fágtha den Éirinn sin a buaileadh ag Cionn tSáile. Agus deirim é ar neamhchead don té le arb olc. Is pianmhar an breithiúnas aithrí é gan bhréig. Is é mo bharúil nuair a rachas mé roimh chathaoir an bhreithiúnais an lá deireanach, más go tinidh Phurgadóir a thligfear mé, go ndéarfaidh an breitheamh: ‘An oiread seo bliantach, a Mháire; ach tá bliain is fiche den méid sin maiteach agat ar siocair go raibh tú trí huaire ag Ard-Fheis Chonradh na Gaeilge.’

Tá cuid de na daoine agus deir siad gur aigneadh gruama atá agam is ciontaí leis an leagan amach seo a bheith agam. Aigneadh gruama, an ea? An aigneadh gruama a rá go bhfuil na Gaeil ag imeacht anois go díreach mar a bhí siad i ndiaidh samhradh na gorta? Is ea, ach, a Mháire, tá an fhírinne searbh. An seirbhe a rá go bhfuil páistí beaga i dTír Chonaill, agus i gConamara, agus i gCiarraí, ag srangbhás leis an ampla agus leis an anró? Pásití a cealgadh ins an chliabhán le glórthaí binne Gaeilge. Páistí cliste, géarchúiseacha. An seirbhe a rá go bhfuil na slóite ag imeacht ar sáile as na háiteacha a d’ainmnigh mé? An seirbhe a rá go bhfuil na tithe á ndrod de chois farraige? Go bhfuil na tinte ag gabháil as? Go bhfuil caileannógach glas ag teacht ar na ballaí? Go bhfuil uaigneas is brón i mbliana ins an áit a raibh croí agus aigneadh anuraidh? An seirbhe an t-iomlán de seo a rá?

B’fhéidir go ndéarfadh daoine nach é an Conradh is ciontaí nó gur sin an obair a ba cheart don dream a dhéanamh atá in ainm a bheith ag stiúradh na sé gcontae is fiche. Níl mise ag rá go dtiocfadh leis an Chonradh an Ghaeilig a shábháil. Ach tá mé ag rá an méid seo. Ba cheart go dtuigfeadh an Conradh an dóigh leis an obair a dhéanamh agus an méid a bhí ar a gcumas a dhéanamh go ndéanfadh siad ins an áit cheart agus ar an dóigh cheart é, agus go gcuirfeadh siad sampla mar ba cheart roimh an dream a raibh sábháil na Gaeilge ar a láimh. Rinneadh neamhshuim riamh den Ghaeltacht. Níor smaoiníodh go raibh a leithéid ann. Táthar ag déanamh neamhshuime di anois. Tá muintir an tSaorstáit ag caitheamh na mílte punta bliain i ndiaidh na bliana eile ar chúrsaí Gaeilge agus an Ghaeilig ag sleamhnú ar shiúl i rith an ama. Ní raibh ag bean Mhánais Mhóir ar a thor (???) ach Gaeilig: fuair sí bás den ocras. Ní raibh ag a seisear páistí ach Gaeilig: tá na créatúir i dteach na mbocht i Srath an Urláir.[62] Níl ag cuid buachaillí Rann na Feirste ach Gaeilig. Tá na créatúir ag fanacht le cead imeachta go Meiriceá a bheith acu. Agus ansin tá cúrsaí Gaeilge ar fud na tíre. An daille ag treorú na daille. Ó ardollúin go bunrangannaí agus gan fhios agat cé acu is fearr nó is measa. Iad uilig bliotach manntach agus ar bheagán Gaeilge.

Níl iomrá ar bith páistí a thabhairt as na scoltacha ins an Ghaeltacht agus a gcur chun coláiste agus oidí scoile a dhéanamh díobh.[63] Níl. Ní bheadh ciall ar bith leis seo! Sin an t-aigneadh agus an breathnú atá ag an mhórchuid de na daoine taobh amuigh den Ghaeltacht. Sin an leagan amach a bhí ag Conradh na Gaeilge riamh. Níor smaoinigh siad a n-aghaidh a thabhairt ar an Ghaeltacht. Níor smaoinigh siad an ceirín beag a bhí acu a chur ar an chneidh a bhí in aice an chroí. Ní raibh ann ach rúin agus leasrúin agus díospóireacht bhriste, bhearnach, mhantach nach raibh agus nach mbíonn bláth ná toradh air.

Ní Gaeilig coise maide atá de dhíth orainn. Ní fuaimeanna cruaidhe an Bhéarla atá de dhíth orainn. Ní gramscar bacach is mian linn, gramscar atá mar fhear coise maide ann. Más mian linn an náisiún a shábháil, caithfimid meon agus aigneadh an náisiúin a shábháil. Caithfimid litríocht an Ghaeil a shábháil. Caithfimid an teangaidh a scabadh ar fud na tíre ina glórthaí boga, binne, ceolmhara, a focail deismire agus a ráití filiúnta a theagasc do na páistí agus a leathnú amach ar fud na tíre. Tá an Nua-Ghaeilig mar a bheadh fear coise maide ann. Tá sí ag tarraingt na coise maide ina diaidh go hanacair fríd an tír. An trup cruaidh, géar a níos sí, cuireann sé deann frínn. Tá teangaidh na Féinne ins an Ghaeltacht. Tá lúth na gcnámh léi go fóill. Tá sí ina rith trasna na gcnoc mar an eilit mhaol. Tá a coiscéim chomh héadrom is nach mbrúfadh sí caiseogach an tsléibhe. Agus nach bocht an scéal é go bhfuil lucht na coise maide chomh cúng sa chroí agus gur mian leo na cosa a bhaint di agus a fágáil chomh creapalta leo féin!

An léann tú An tUltach,[64] a Bhríd? Crann a sláinte leis an mhuintir a chuir ar bun é. Léigh mé ceann na Féile Eoin ó thús go deireadh agus thaitin sé as cuimse liom. Is deas an scéal atá Iolann Fionn a scríobh fá Cheallaigh Mór Bhaile an Teampaill.[65] Agus is fíormhaith an aiste a scríobh Donn Piatt[66] fá oidhríocht na nGael. Níl san fhear seo ach glas-stócach beag ins na déaga go fóill ach tá cuma air go dtuigeann sé ceist na Gaeilge giota maith níos fearr ná an dream a bhfuil leath a saoil caite acu le rúin agus le coistí agus le scéimeannaí. Seo an rud a deir mo ghasúr cliste:

Is iad muintir na Gaeltachta na fíorGhaeil - Gaeil sinne fosta (muintir Bhaile Átha Cliath agus na Galltachta) agus is iomaí buille a bhuail muintir Bhaile Átha Cliath ar son na saoirse - ach ná bímis ár ndalladh féin, pé saoirse a bhainfear amach i mBaile Átha Cliath, nó cibé cineál Rialtais a chuirfear ar bun ann, ní bheidh baint aige leis an náisiún a d’oil Cú na gCleas má ligimid don Ghaeltacht bás a fháil - má ligimid do mhuintir na Gaeltachta a ghabháil go Meiriceá. Caithfear cothrom na Féinne a thabhairt do mhuintir na Gaeltachta. Caithfear obair a thabhairt dóibh agus iad a athchur ar bhántaí saibhre na tíre - an talamh a baineadh díobh fadó a thabhairt ar ais. Caithfear oideachas meánach agus ardoideachas saor a thabhairt do chuid páistí na Gaeltachta, ní féidir an Ghaeilig a shábháil gan iad… Ar an native speaker atá ár seasamh. Is é an fear a bhfuil an Ghaeilig aige ón chliabhán a shábhálfas an Ghaeilig. Ní shábhálfar an Ghaeilig gan é ach caithfidh sé cabhair a fháil uainne.

A Bhríd, dá mbíodh an chuid eile de mhuintir na hÉireann ar aon aigneadh leis an ghasúr sin, ní bheadh an Ghaeilig ins an chruth a bhfuil sí.

Mo sheacht mbeannacht chugat,

Máire.

LITIR Ó MHÁIRE[67]

I mBaile Átha Cliath,

Lá Léabóige (?)

A Shimidín, a thaiscidh,

Nach mithid domh smaoineamh ort! Ní bhíonn meas ar an uisce go dtráigheann an tobar. Ní bhíonn meas ar Cheann Dubhrann agus ar a chuid e?abracha agus greallóg go raibh tú tamall i do chónaí sa chathair.

A Shimidín, is iontach an áit cathair ag an té ar bogadh a chliabhán de chois cladaigh na Rosann, an té a cealgadh chun suain oícheannaí ciúine samhraidh le crónán ceolmhar na toinne i mbéal na Trá Báine. An trup atá anseo, an toit agus an tútán, cuireann sé ceo ar mo chluasa agus ar mo shúile.

Cha dtomhaisfeá choíche cad é atá éirithe domh. Cuirfidh sé lán do chraicinn d’iontas ort. Ach breithiúnas Dé ar m’anam má tá mé ag déanamh focal bréige; cluinim mé féin corruair ag déanamh úsáide de chorrfhocal den ‘nua-Ghaeilig.’ Sílim gur ródhoiligh seal a chaitheamh sa chathair agus an Ghaeilig a choinneáil mar a dhiúl tú í ó chích? do mháthara. Gheibh aigneadh na cathrach greim ort do d’ainneoin. Ní tú dearmad de shaol na ndaoine ins an Ghaeltacht. Ní tú dearmad de na cnoic agus de na gleanntáin. Ní tú dearmad de theach an airneáil, de na mná thart fán tinidh ag cleiteáil nó ag sníomhachán. Ní tú dearmad d’aigneadh na ndaoine agus de chaint na ndaoine. Imíonn na seandaoine as do shúile - na seandaoine agus a gcuid bataí draighin faoina n-ucht acu agus iad ag inse scéaltach fá na Fianna nó fá Ridirí na Craoibhe Ruaidhe. Imíonn na seanmhná spéiriúla a bhíodh ina suí ar súgán sa chlúdaigh ag cealgadh an linbh agus a gcos ar an chliabhán acu. Ní tú dearmad de mheathlachaí na mónadh ag gabháil chun an chaoráin ar maidin agus ag teacht chun an bhaile tráthnóna agus a gcuid sleántrach ar a ngualainn leo. Imíonn glórthaí binne, ceolmhara na Gaeilge as do chluasa. Ní chluin tú ó mhaidin go hoíche focal ná fuaim ná glór ná nathán ná ceathrú cheoil a bhéarfadh an seansaol i do cheann, nó a chuirfeadh i gcuimhne duit go raibh a dhath fágtha den Éirinn sin a buaileadh ag Cionn tSáile.

A Shimidín, d’imigh conairt na Féinne. Níl fágtha anois ach a dhá nór trí de cheanna de chona cíocracha, gortacha atá sa Ghaeltacht agus na cnámha ag gabháil fríd an chraiceann acu leis an ampla agus leis an ocras. Agus is iomaí uair a chuala tú nach minic a gheibh cú gortach cnámh. Is beag duine a smaoiníos go bhfuil ceart ar bith ag an chú ghortach cnámh a fháil. Ná labhair ar chonairt na Féinne, a Shimidín. Chead acu bás a fháil ón ocras ins an Ghaeltacht. Níl gnoithe leo níos mó. Ní sheinnfear an Dord Fhian choíche arís. Ní chuirfear an eilit mhaol ar a bonnaí agus ní chluinfear glór na sealga i nGleann na Smól maidineacha samhraidh le héirí gréine. Se an pom a veg own ar bowl! Ná trácht ar Bhran ná ar Sceolann, ar Chú Chruaidh ná ar Chnead, ar Rith fá Roinn ná ar an Chú Mhór. Tá siad ag fáil bháis i Rosa Thír Chonaill agus i gConamara agus i gCiarraí. Ach bíodh acu. Is iomaí gruaidh thirim a bheas ina ndiaidh an lá a imeochas siad. Bhí siad rómhór, rófhadchosach, róghráifleach fá choinne na haimsire seo. Seo an ceathrú bliain fichead den fhichiú céad. Táimid oilte foghlamtha anois. Is é an pom is fearr a fhóireas dúinn. Tá sé ‘suas chun dáta’ mar phom. Tá sé deas, beag, lách. Thig leat é a iompar faoi d’ascaill suas Grafton Street.

D’imigh Gaeilig na seanchaithe agus na bhfilí. Agus bliain mhaith agus neamhthurach ina diaidh nó b’ise féin a bhí casta, cadránta agus a bhí damanta le foghlaim! Chasfadh sí an béal ag ‘nua-Ghael’ ar bith a chaithfeadh fiacháil lena canstan. Is mór an gar marbh í. Is lúcháireach a thiocfaimid chun an bhaile ón tórramh i ndiaidh a fágáil faoi na fóide. Nach mbeadh sé iontach goilliúnach ag an bhodach a rá is de go mbeadh teangaidh ag an bhacach ní ba líofa, ní b’fhiliúnta agus ní ba tlachtmhaire ná aige féin. Nach deacair dúinn a aidmheáil gur ag an doirneálach gharbh, ghlas atá an Ghaeilig agus nach againne! An t-úspaire bocht, bratógach, bealaithe! Nach doiligh dúinn suí ag a ghlúin agus a ghabháil faoina choimrí! Ach tá siad ag imeacht, mar Ghaeil. Agus imeacht an tsrutha chun an mhuilinn chucu. Ár seacht mallacht go raibh leo féin agus lena gcuid fuaimeann agus cor cainte. Ní bheidh fiachadh orainn níos mó ár gceann a bhuaireamh le n dúbailte, le r caol ná le l séimhithe. Is fusa a mbás a ligean i dTír Chonaill ná a n-athbheochadh i mBaile Átha Cliath.

A Shimidín, is fada ó scríobh tú anois chugam. Is fada ó chuir tú faobhar ar do lainn. An lá fá dheireadh casadh Connachtach orm. ‘A Mháire,’ ar seisean, ‘cá bhfuil Simidín anois?’

‘Ag titim i ndroim dubhach thíos i gCeann Dubhrann,’ arsa mise.

‘Thaitin Simidín go mór liom,’ ar seisean. ‘Scríobh chuige, a Mháire, agus fiach lena mhuscladh ar ais.’

Anois, a Shimidín, a chroí, scríobh chugam chomh luath agus a gheobhas tú an litir seo. Agus scríobh an fhírinne ghlan, lom mar a títhear duit í. Ná bíodh eagla ort d’intinn a nochtadh is cuma cé a bheas sásta nó cé a bheas míshásta. Agus, a dheartháir a bhfuil m’anam ionat, bíodh boladh na húire ar do chuid cainte. Bíodh an páipéar beo le saol na ndaoine. Agus ná bíodh leisc ort a inse domh cad é mar tá ‘d’aisling bhréige’ ag gabháil ar aghaidh.

A Shimidín, a Shimidín, mar a dúirt an fear a dúirt é, dá mb’fhéidir liomsa agus leatsa cóiciach a chur ar an chinniúint! Dá mb’fhéidir linn an saol beag, tútach seo a chuachadh i gcroí ár mboise! Nach sinn a dhéanfadh an smionagar de agus a dhéanfadh athchumadh in aice le ár dtoil.

An beannacht is deise de mo chroí chugat.

Ó do chara,

Máire.

CULAITH GHEIMHRIDH[68]

Seanscéal atá ann a bhí ag mo mháthair mhóir nuair a mhair an créatúr. Is minic a smaoiním air nuair a tím na Gaeil agus a dteangaidh dhúchais ag imeacht mar a imíos sneachta an gheimhridh nuair a thig grian an earraigh air. Cuimhním ar an méid a bhí geallta dúinn tá cupla bliain ó shin. Bhí an Ghaeilig le cur ar a bonnaí, má b’fhíor. Bhí achan chineál ar aghaidh boise againn. Ach chuaigh na blianta thart. D’éirigh grian an ghalldachais arís - an ghrian sin a bhí faoi scamall ó bhí an Luan Cásca udaí ann ar cluineadh trup scáfar a chuir a mheabhrú inár gcroí sinn agus a chuir aislingí uafásacha roimh ár gcuid súl. D’éirigh grian an ghalldachais arís go húrnuaidh, agus tháinig dreach tláith agus cuma sceoite ar an aisling Ghaelach mar a thig ar an ghealaigh nuair a nochtar an ghrian maidin shamhraidh. Ach is ar Chulaith Gheimhridh a tharraing mé an scéal.

Bhí gleann talaimh aige a bhí ag a sheana agus a shinsir roimhe ó thús an tsaoil. Tháinig sé anuas ó athair go mac agus ó mhac go hua. Agus d’fhágadh achan duine a mbíodh sé aige, nuair a bhíodh sé ag fáil bháis, d’fhágadh sé mar fhiacha ? ar an té a bhí ag teacht chun seilbhe gan scaradh leis an ghleann ar ór ná ar airgead, ach a fhágáil ina dhiaidh ag duine dá chlainn mar a d’fhág a athair féin aigesean é. Gleann Cheo ab ainm don áit seo. Bhí sé ina luí ar uaigneas an tsléibhe agus is annamh uair nach mbíodh cnap ceo mar bhrat dhorcha fána uachtar. Chualathas an bhantsíogaí go minic ann ag caoineadh go bog, binn i ‘meáin chiúin, uaignigh na hoíche.’ Agus, ar ndóigh, níor leasainm Bruíon Shíogann ar na beanna móra, liatha a bhí in íochtar an ghleanna. Bhí caschoill ag fás ar na taobhannaí. Ach níor lig an eagla do dhuine ar bith tuagh a leagan ar aon cheann de na crainn sin ach Bilí Saighis a bhain ábhar easnacha curaigh ann. Agus dó féin a hinstear é, mar Bhilí, ní theachaigh leis. An chéad uair a chuaigh sé chun na farraige leis an churach maidin shamhraidh nach mbogfadh ribe ar do cheann, tháinig séideán sí air i mbéal Ghabhla mar a bhuailfeá do dhá bhois ar a chéile agus ní fhacthas a bheo ná a mharbh ní ba mhó. Bhí coillidh Ghleann Cheo uasal. Ní raibh sé maith baint di.

Fear falsa, spadánta a lig a mhaidí le sruth a bhí i gCulaith Gheimhridh. D’ól sé agus cheol sé. Chaill sé a náire. Bhí an saol ag teannadh air féin agus ar a theaghlach. Lá amháin dúirt sé lena mhnaoi go raibh sé ag brath Gleann Cheo a dhíol. Chuala a sheanmháthair é. ‘A mhic mo chroí,’ ar sise, ag longadán ar an tsúgán, ‘charbh fhéidir go spreagfadh an diabhal thú leis an ghleann agus an bhruíon a d’fhág d’athair bocht i do chúram agus é ar leabaidh an bháis, charbh fhéidir go mbeifeá ag smaoineamh ar a dhíol? An bhfuil dearmad déanta agat de na focla deireanacha a chan d’athair bocht sa chúl-leabaidh sin sular fhág an anál é? Chomh cruaidh agus a thaobh an duine bocht leat gan scarúint le Gleann Cheo agus an dóigh ar fhág sé i do chúram é mar a d’fhág d’athair mór aige féin é, agus mar a d’fhág do gharathair aigesean é… Is mairg a fhaigheas bás.’

‘Amaidí agus pisreogaí,’ arsa Culaith Gheimhridh, ag tarraingt a dhoirn ar an tábla. ‘Níor bheag domh a dtáinig romham a bheith ar mire agus gan mé féin a bheith amhlaidh. Ní bhainfidh an chaschoill agus an ceo agus Bruíon Shíogann an t-ocras dínn. Tá a fhios agam cad é is fearr a rachas ar sochar dúinn. Tá, an gleann sin nach bhfuil a dhubh ná a dhath le gnóthú air a dhíol agus fear na bhfiach a choinneáil ón doras againn. Thig linn bólacht a chur ar an chuid eile dár gcuid talaimh leis an airgead a gheobhaimid ar Ghleann Cheo.’

Chuaigh sé amach ar an doras. Chaoin an tseanbhean go cruaidh cráite.

‘Chuala mé go bhfuil tú ag brath Gleann Cheo a dhíol,’ arsa toicí a bhí sa chomharsain.

‘Tá,’ arsa Culaith Gheimhridh.

‘Bhéarfaidh mé fiche capall agus stail duit air,’ arsa an fear eile.

‘Margadh é,’ arsa Culaith Gheimhridh.

Fuair sé na heachraí agus thiomáin leis iad nó gur casadh fear air a raibh fiche bó agus tarbh leis.

‘Cad é mar a dhéanfaimis malairt, domh is domh?’ arsa fear an eallaigh

‘Margadh é,’ arsa Culaith Gheimhridh.

Rinne sé an mhalairt agus shín leis nó gur casadh fear air a raibh fiche muc is collach leis. Rinneadh malairt eile. Le scéal fada a dhéanamh gairid, rinne sé tuilleadh malairteach. Thug sé na fiche muc is collach ar fhiche caora is reithe; na fiche caora is reithe ar fhiche gé is gandal; na fiche gé is gandal ar fhiche lacha is bardal, agus na fiche lacha is bardal ar fhiche cearc is coileach. Shiúil sé leis leis an éanlaith agus níorbh fhada gur casadh fear air a raibh seantuagh bhriste, bhearnach leis. Thug sé na fiche cearc is coileach ar an tseantuaigh bhriste, bhearnaigh.

Shín leis ag tarraingt ar an bhaile. Nuair a bhí sé ag gabháil thart le cladach locha a bhí ann, léimidh cadhan amach as faoi bhun bruaigh agus in airde sa spéir leis ar eiteogaí. Dar le Culaith Gheimhridh, beidh anlann mo chodach ar scor ar bith liom chun an bhaile. Chaith sé an tuagh ar an éan. Thit an tuagh i lár an locha agus bhog an t-éan leis gan cleite a chailleadh. Bhain Culaith Gheimhridh an baile amach.

‘Dhíol tú Gleann Cheo?’ arsa a bhean.

‘Dhíol,’ ar seisean.

‘Cá mhéad air?’

‘Fiche capall is stail.’

‘M’anam féin, a pháistí (ar sise)

Is amhlaidh is míle is fhearr é.

Gabhaigí amach, a pháistí,

Agus coimheádaigí siúd!’

D’éirigh na páistí bochta ar aon gháir amháin agus an-lúcháir orthu ag gabháil a bhuachailleacht na n-eachraí; ach chuir an t-athair cosc orthu bomaite beag.

‘Fuist, ó fuist, a pháistí (ar seisean),

‘Fanaigí mar atá sibh.

Thug mé na fiche capall is stail

Ar fhiche bó is tarbh.’

‘Ar ndóigh,’ arsa an bhean, ‘níl dadaí cosúil le fairsingeach an bhainne.

‘M’anam féin, a pháistí,

Is amhlaidh is míle is fhearr é.

Gabhaigí amach, a pháistí,

Agus coimheádaigí siúd!’

Bhí na páistí de léim ina seasamh an dara huair ach bhain an t-athair moill eile astu.

‘Fuist, ó fuist, a pháistí,

‘Fanaigí mar atá sibh.

Thug mé na fiche bó is tarbh

Ar fhiche muc is collach.’

Dúirt a chéile gur mhaith agus gur shona an rud muca fá theach agus nár shiúil siad féin agus boichtineacht le chéile riamh. D’inis sé ansin go dtearn sé malairt eile. Dúirt a bhean, ar ndóigh, gur mhaith is gur nuaidh sin greim caoireola agus gur théagartha na cultacha a dhéanfadh a gcuid olla do na páistí nuair a thiocfadh an fuacht. Nuair a chuala sí gur géacha a bhí leis, dúirt sí gur bhreá an rud sin gé sa phota oíche cheann féile. Nuair a hinsíodh di gur lachain a bhí ann, dúirt sí go mbeadh uibheacha lachan lena gcuid acu fada buan. Ach b’fhearr arís na cearca nó, dálta na muc, ní raibh siad féin agus an t-anás riamh faoi aon scraith le chéile.

‘M’anam féin, a pháistí,

Is amhlaidh is míle is fhearr é.

Gabhaigí amach, a pháistí,

Agus coimheádaigí siúd!’

‘Fuist, ó fuist, a pháistí,

‘Fanaigí mar atá sibh.

Thug mé na fiche cearc is coileach

Ar sheantuaigh bhriste, bhearnaigh.’

‘Ach,’ ar seisean, ‘nuair a bhí mé ag teacht chun an bhaile ag Loch an Chairn Bhuí, léim cadhan amach as faoi bhruach agus dar liom gur mhaith anlann ár gcodach.’

‘Ar ndóigh, b’fhíor duit,’ arsa an bhean ag baint an fhocail as a bhéal. Ach d’inis sé cad é mar a chuaigh an t-urchar.

. . . . . . . . . . .

Bhí an tseanmháthair ina suí ar an tsúgán i rith an ama agus í ag éisteacht leis an scéal.

‘Tím,’ a mhic, ‘ar sise. ‘Chuir siad dallamullóg ort agus chuir siad meath na malairte ort. Dhíol tú Gleann Cheo agus tá tú chugainn anois agus do dhá láimh chomh fada le chéile. Ach ní thiocfadh duit do leas a dhéanamh aon uair amháin a dhíol tú oidhríocht uasal na marbh.’

Nár dheas iad mar seanscéaltaí agus nárbh iontu a bhí an fhírinne. Hinseadh ? dúinn aon uair amháin nach raibh i nGleann Cheo ach pisreogaí seandaoine. Húradh linn nach raibh ingilt ná talamh curaíochta ann. Húradh linn go mb’fhearr a rachadh a luach ar sochar dúinn. I measc rudaí eile gealladh dúinn go gcuirfeadh luach an ghleanna an Ghaeilig ar a bonnaí. D’éirigh an hullach hallach agus bhí ?? lúcháir orainn. Ach pilleadh sinn ag maide an dorais.

‘Fuist, ó fuist, a pháistí,

‘Fanaigí mar atá sibh.

Thug mé teangaidh Bhríde is Mháire

Ar Ghaeilig Oifigiúil.’

Ó mhargadh go margadh agus ó ghiota go giota go dtí nach bhfuil againn anois ach seantuagh bhriste, bhearnach. Scaifte beag de dhíorfaigh cathrach agus gramscar beag de Ghaeilig oifigiúil acu, agus gan d’anam iontu ach oiread is atá sé ins na clóscríbhneoirí a bhfuil siad ag gliogaráil orthu.

. . . . . . . . . . .

Tá seanbhean ina suí chois an bhaic agus í níos sine agus níos uaigní agus níos brónaí ná an Chailleach Bhéarra. Cárbh ionadh dá gcroitheadh sí a ceann go cruaidh orainn agus dá n-abradh sí linn nach dtiocfadh dúinn ár leas éirí dúinn nuair a dhíol muid ‘oidhríocht uasal na marbh.’

LITIR Ó MHÁIRE[69]

FREAGRA AR SHIMIDÍN

A Shimidín, a Shimidín,

Nach beag do chiall! I do luí muscailte i meáin chiúin, uaignigh na hoíche ag meabhrú ar cheann álainn na mná a ghráigh tú. Nár chóir go gcuimhneofá nach bhfuil ‘ach cré ina céibh chasta an duailín óir.’ Shíl mé go raibh a athrach de chéill agat. Shíl mé nach dtigeadh chugat i do chuid aislingí ach Róise Dhubh. Ach tím anois nach í Róise ach a clann níonach a chuireas ó chodladh na hoíche thú. A Shimidín, nó nach cuimhin leat nuair a bhí mise agus tusa inár bpáistí ag cuartú neadrach fá chuid beann Cheann Dubhrann nó ag spágáil sa lán mhara tráthnóna ciúin samhraidh nuair a bhíodh bádaí na mónadh ag gabháil síos leis an tsruth trá agus gasraí na Maol Fionn ag cur a gcuid eallaigh chun an bhaile? Nó nach cuimhin leat na failleagáin a bhíodh agat ó am go ham? I gceann do cheithre mblian bhí píopa cailce agat a ghoid Séarlaí Bacach chugat ó fhaire Bhilí ‘Ic Niallais agus tú ag séideadh boilgeogaí sópa sa spéir. Dar leat nach raibh ar neamh ná ar talamh aoibhneas mar a bheadh an loinnir a bhí sna boilgeogaí sin. Dá gcaillfeá do phíopa an t-am sin chaoinfeá níos cráite ina dhiaidh ná a chaoineas tú anois fá cheann álainn na mná a ghráigh tú. Ach ba ghairid go bhfuair tú amach nach raibh sna boilgeogaí loinnireacha ach pislín agus smuga. Chaith tú an píopa i gcúl an bhóithí nuair a cheannaigh Nóra Mhánais na Molt fídeog pingine duit ó Tom na Caillí Móire. Ar feadh thrí lá bhí tú ag gabháil thart ag séideadh na fídeoige agus dar leat féin gur agat a bhí an saol. Ba ghairid go dtug Seán Mhilidín bád beag duit agus chaith tú an fhideog ar an charn aoiligh i gcuideachta an phíopa. Bhí tú seal ag seoltóireacht go dtí na Caisleáin Óir a bhí ag luí na gréine nó go raibh searrach ag asail. Chaith tú an chuid eile den tsamhradh ar ghreim muineáil leis an tsearrach i bPort an Churaigh agus chuir tú an bád beag i gcuideachta na cuideachta. Tamall ina dhiaidh sin fuair tú seanghearrán iarainn agus ní raibh d’umhail ní ba mhó ar an tsearrach ach ag marcaíocht ar an ghearrán iarainn aniar is siar an trá… Ansin maidin amháin le héirí gréine casadh ort ceann álainn na mná a ghráigh tú agus d’fhág sin ag osnaíl go brónach ó shin thú. Nó nach ndéan boilgeogaí an tsópa agus an fhídeog agus searrach na hasaile do shúile duit?

A Shimidín, mar a dúirt an fear a dúirt é, is breá an rud é mar ghrá a fhad is atá síoda is sról air. Is deas na loinnireacha glasa is buí is corcair a bhí i mboilgeogaí an tsópa agus tú á séideadh in airde go dtí na creataí. Ach nuair a bhuail siad glaic an chúpla, chuaigh siad as agus thit deoir uisce shalaigh anuas sa chár ort… A chinn álainn na mná a ghráigh tú…

Chuir do litir cumhaidh orm. Títhear domh go bhfeicim na daoine ag baint na bpréataí os cionn an chladaigh; na páistí ag déanamh tinte de na barra agus ag déanamh neamairt sa bhuachailleacht; bó á tachtadh le préata agus Seán Néill ag teacht ag bárcadh allais de féin go réití sé an sceadamán ag an ainmhí atá san fhaopach.

Dé Domhnaigh i ndiaidh a theacht amach as teach an phobail anseo is mó a thig cumhaidh orm. ‘Mé ag breathnú mo dhóigh’ go neoid is gan duine agam a thógfadh cian domh.’ Nuair a amharcaim ar na poms ar gach taoibh díom, ní thig liom na deora a choinneáil ar gcúl ag smaoineamh ar Bhran agus ar Sceolann. Nár dheas a bheith thíos i dteach pobail Cheann Dubhrann. Mar a dúirt Oisín i ndiaidh a theacht as Tír na hÓige, ar ndóigh mura gcluininn ach teangaidh líofa Chonáin! Mura gcluininn ach an sagart ag cur síos gadaíochta do chlann Fheilimí, thógfadh sé cian díom. Nár dheas a bheith inár suí thart ar na clocha i ndiaidh an Aifrinn. Tím an t-iomlán romham. Séimisín Ghleann Léithín sa reilig ag gol ar uaigh a mhic; Peigí Tharlaigh Dhuibh ag caoineadh go bog binn os cionn cholainn a linbh; mac Chonaill an Cheannaí agus bearradh catach air; muintir na Deirge ag ceannach leathaigh ó Chormac; Séimí Eoghainín Dhuibh i ndiaidh a phósta, é féin agus a bhrídeog mhómhar, mhánla ag teacht amach thar an gheata agus dar leo gan aon fhear bocht ar a gcineadh; na seanmhná ag broideadh a chéile agus ag cogarnaigh gur díoladh faoina luach é mar Shéimí; tórramh Shéarlais Uí Ghleadair as teacht as Mín na Craoibhe agus na daoine ag rá gur bheag a bhí cosúil leis agus nár mholadh mairbh ar bith an méid sin; máistreás na scoile agus ‘miotógaí meannáin’ uirthi agus gan uchtach ag clainn iascairí ceiliúr a chur uirthi;[70] mac Eoin Bhig ag tarraingt na gcos ina dhiaidh anoir an droichead, dea-spéir os a chionn mar a bheadh fear ann a bheadh i ndiaidh a shíocháin a dhéanamh le Dia agus scoigíní Rann na Feirste ag seanteach na scoile ag gáirí faoi. Is beag a shíleas siad go raibh aislingí aigesean fosta… A chinn álainn na mná a ghráios…

Cad é mar atá an saol againn anseo i mBaile Átha Cliath? Saol breá aerach ag cuid de na daoine agus an chuid eile chomh bocht leis an deoir. Na poms ag gabháil thart go giodalach agus ollmhaitheas an tsaoil go dtí an dá shúil orthu. Rith fá Roinn agus Cú Cruaidh ag fáil bháis leis an ocras.

Seo príomhchathair na tíre, a Shimidín. Tá an Teamhair ina féar, faraor. D’imigh na filí agus na seanchaithe. D’imigh an litríocht. Ar thithe pioctúireach is mó a bhíos ár n-umhail anois. Ar ndóigh, ba bhreá sin dá mbíodh pioctúireacha mar ba cheart againn. Nár dheas an pioctúir Cú Chulainn ag gabháil chun sleántrach le slóite Mhéabha; Deirdre agus Naoise ag teitheadh fríd an tsneachta agus Conchúr Mac Neasa sa tóir orthu; Donn Fionnbheannach ag tarraingt go Cuailgne; Diarmaid Ó Duibhne ag éalú le níon Chormaic agus seacht gcatha na Féinne go géar ar a lorg; Aodh Ó Néill ag Béal an Átha Bhuí; Eoghan ag an Bhinn Bhoirb; Aodh Ruadh ar an Chorrshliabh nó Searfaí ag Loch Súilí. Ní hea, m’anam, ach If Winter Comes nó Nannie’s Night Out. Creidim gur gairid go gcuire an Stát Gaeilig oifigiúil air. Ansin beidh achan chineál i gceart. Beidh saoirse agus Gaeilig againn. Má Thig an Geimheadh agus Oíche Anna Amuigh! Nach sásóchadh sin thú, a Shimidín?

Thug tú gairt mhór den teangaidh dúinn anseo i mBaile tha Cliath cionn is a bheith ag caint ar Standard agus ar litriú. Ná bíodh eagla ort, a Shimidín. An dream a bhíos ar an chineál sin oibre, níl iontu ach airnéis. Gheobhaidh siad bás mar a gheibh a leithéid i gcónaí. Más dual don Ghaeilig a theacht chun cinn, tiocfaidh sí dá n-ainneoin. Croithfimid púdar an Chéitinnigh orthu; ní fiú linn filíocht an Chéitinnigh a chur amú leo.

Tá sé ag cur inniu de dhíon is de dheora. Tá an chathair ina claib agus steallógaí go dtí an dá shúil ort ag carrannaí má théid tú amach. Tá mé go díreach i ndiaidh a theacht trasna sráid Grafton. Nuair a chonaic mé an pom, ba bhrónach mo chroí ag smaoineamh ar an mhaidin shamhraidh udaí i nGleann na Smól nuair a

Léigeas Oscar na mór-fheidhm

Fuad agus Fead

Agus an dá ár-choin go mbuaidh -

Cú Cruaidh agus Cnead.[71]

Tháinig mé a fhad leis an áit a bhfuil pioctúir Pharnell. Tá brat thrí ndath ar a sciathán agus moll bláthann ag a chosa. Nach mór a shíltear dena mhairbh i bhfarradh is a bheo. Nuair a bhí sé ar an stiúir agus an long ag seoladh fríd fharraige ghairbh, chaith muid thar an taoibh é. D’agair sé sinn gan a chaitheamh chuig na péistí móra, craosacha, béaloscailte a bhí ag snámh fríd na bristeacha ag feitheamh go cíocrach leis. Ní raibh maith ann. Daoine diagánta dea-bhéasacha a bhí ionainn. Inis na naomh, tá a fhios agat! Ba mhór an náire macasamhail Pharnell a bheith mar cheann feadhain orainn. Agus d’éirigh na Sasanaigh féin cneasta san am. Tháinig binn acu ar a n-anam i bhfaiteadh na súl. Caithigí chugainn é go bpiocaimid a chnámha nó bhéarfaidh sé ar mhullach bhur gcinn go híochtar ifrinn sibh! An cúram a bhí ag Sasain dár n-anam, bhí sé níos fearr ná a bheith go measartha.

Anois, a Shimidín, cuirfidh mé deireadh leis an litir seo. Scríobh gan mhoill arís. Tá dúil agam nach mbíonn tú ina dhiaidh orm as gan freagar a thabhairt ort ní ba luaithe agus go dtabharfaidh tú maithiúnas do ‘Cheann Álainn na Mná a Ghráigh tú.’

Do chara, Máire.

LITIR Ó MHÁIRE[72]

A Bhríd, a Bhríd,

Is liom féin a ba doiligh súil ghruama a thabhairt ort, chan é amháin labhairt go feargach leat. Ach chuirfeá aingle na glóire gile i mbarr a gcéille. Ag caint ar chúigeachas agus an chontúirt atá ar an ‘Ghaolainn.’ Tusa ag tabhairt masla chainte d’Oscar![73] Tusa! Duine as Cúige Uladh, duine as ceartlár na Sé gContae, a shamhailt aige féin locht a fháil ar dhuine ar bith an taobh ó dheas den Bhóinn! Cumhdach agus coisreacadh Dé orainn, caithfidh sé go bhfuil deireadh an tsaoil de chóir bhaile. Is cuimhneach liomsa nuair a bhí daoine cneasta, múinte, modhúla i gCúige Uladh, nuair a thuig na hUltaigh nach raibh iontu ach lábán iontach suarach le taoibh fíorsmior na créafóige a bhí suas an tír; nuair a thuig siad nach raibh ina gcuisleannacha ach griollam salach, dorcha le taoibh an braon craorc, uasal a bhí in áiteacha eile. Is cuimhneach liom nuair nach ligfeadh an eagla d’Ultach labhairt i mBaile Átha Cliath ar ór na cruinne mura gcuirtí ceist air. Agus ansin féin, labhradh sé go múinte, agus deireadh sé ‘pé scéal é’ nó ‘um’ nó ‘pé in Éirinn é’ le tabhairt le fios go raibh an duine bocht ar a dhícheall ag iarraidh an teangaidh liteartha seo a fhoghlaim. Ach tháinig an t-athrach ar an athrach. Tá siad anois le cluinstin ar cheann achan aird agus char chuma sin, i dtaca le holc, ach iad ag diúltú don Standard.

A Bhríd, is é an diabhal a dhall thú nuair a fuair tú de chroí ‘bréagach’ a thabhairt d’Oscar. Cainteoirí dúchais! Gheall ar Dhia leat agus bíodh trí splaideog chéille agat anois féin go fuar. ‘Déanamh go bhfuilimidinne ag gabháil a dhéanamh aithrise ar chuid uascán Thír Chonaill agus Chonamara agus an chuid is mó acu agus gan de ‘chultúr’ acu ach oiread le madadh. A bhean chléibh, tá cuid acu agus níl focal Béarla ina bpluic.

A Bhríd, fan go n-insí mé scéal duit. Bhí fear ar an bhaile s’againne aon uair amháin a raibh sé amuigh air nach raibh sé mar dhuine eile. Deireadh daoine nach raibh air ach mearadh sainte, agus ní dóiche go raibh siad i bhfad as bealach, nó duine a bhí i Micí Phádraig Mhóir nár mhian leis scaradh le dadaí ach ag bailiú chuige má b’fhada a shaol. Bhí sé féin agus scaifte eile lá amháin amuigh ag iascaireacht. Ní raibh aiste ar bith ar an iasc agus ní raibh os cionn duisín ballán leo chun an bhaile tráthnóna. Ag teacht aníos an an cainéal don bhád cé a bhí istigh ar thaoibh na hoitreach ach Proinsias Bán. Beiridh Micí ar an dá bhallán ab fhearr sa bhád agus caithidh sé amach chuig Proinsias iad. Chuir an tallann fial seo lán a gcraicinn d’iontas ar an chuid eile den fhoirinn. Shíl siad, ar ndóigh, gur ar a chuid féin a bhí sé ag déanamh maithis, agus dar leo gur scaoil cuisle inteacht ann. Bhí go maith nó go dtáinig an bád chun na caslach agus cad é a rinne mo Mhicí cóir ach iomlán an éisc a chruinniú isteach i mála, an mála a theannadh ar a dhroim agus bogadh leis suas an cladach.

‘Cá bhfuil tú ag gabháil leis an iasc agus é le rann?’ arsa fear de na fir.

‘Níl cuid na ranna ann,’ arsa Micí.

‘Dá laghad é,’ arsa an fear eile, ‘tá sé gann go leor ag achan duine a chuid féin a fháil.’

‘A chuid féin!’ arsa Micí, ag amharc air go tarcaisneach. ‘Ar ndóigh, dá labhradh aon duine ach thusa! Nach bhfuair Proinsias Bán do chuidse?’

Is é a dhálta sin agatsa an scéal, a Bhríd. Níl gléas cainte ar an domhan agatsa. Nach bhfuair Séamas Creag do chuidse?

Coinnigh cuimhne ar an méid sin agus ná bíodh ár gcluasa bodhraithe agat ag caint ar Chúige Uladh agus ag cáineadh an obair mhaith atáimid a dhéanamh anseo ag cur Standard ar bun. Ná cluintear níos mó thú ag ráflaigh fá na daoine gan chéill a bhí i gCúige Uladh fada ó shin. Cú Chulainn! An t-amadán mór a chuir dhá thaoibh na tíre a sceanadh a chéile mar mhaithe le bullán tairbh. Ar ndóigh, dá mbeadh Standard tairbh ann, ní bheadh tarbh a dhath ní b’fhearr ná tarbh eile agus ní bheadh a leithéid de throid ann. Cad chuige nár ghearr siad na hadharca de ‘Dhonn Cuailgne?’ Dá mbaineadh siad giota thall is abhus de, ní bheadh siad i bhfad á dhéanamh chomh maol, giortach, suarach agus nárbh fhiú deor amháin fola a dhoirteadh ar mhaithe leis. Agus ansin Naoise Mhac Uisnigh agus Deirdre. Daoine eile a tharraing creach ar an tír. Ar ndóigh, dá mbíodh Standard mná ann, agus achan bhean a bheith cosúil leis an mhnaoi eile, ní bheadh a leithéid de ráchairt uirthi, mar Dheirdre.

Litríocht agus Gaeilig Chúige Uladh! Ag déanamh gur fiú litríocht a thabhairt ar an Táin? Léigh í óna tús go dtína deireadh agus ní chasfar aon fhocal amháin ná aon ráite amháin dea-Ghaeilge ort. An bhfuil ‘níor chuaigh’ ins an Táin nó ‘fé mar a dhein sé’ nó ‘acht um ghnóthaí dúiche’ nó rud ar bith eile a dtiocfadh leat a rá gurbh fhiú a léamh?… Na Ceithre Máistrí! Ná labhair liom orthu. Bhí barraíocht briathar mírialta acu. Agus an tEaspag bocht Ó Gallchóir![74] Ar bhain an diabhal do náire asat a rá go raibh Gaeilig aigesean? Ar lig sé aon fhocal de Ghaeilig mhaith amach as a bhéal riamh? An gcuala aon duine riamh ‘nuair a bheig’ aige nó ‘an té ná bíonn’ nó ‘Coiste Fiosrúcháin um Ríocht Neimhe’ nó rud ar bith den tseort sin a chuirfeadh maise ar altóir Dé?

Nach bhfuil a fhios agat istigh i do chroí chomh maith agus atá a fhios agamsa é go gcaithfear Standard a dhéanamh. Caithfear deireadh a chur le cúigeachas in Éirinn. Creidim gurb é an dara ceist a chuirfeas tú orm cad é an dóigh lena dhéanamh. Beidh sé iontach furas. Ní fhaca tú a dhath riamh níos fusa. Is é an rud atá i mo cheann cos i bpoll a chur le canúint Chúige Uladh agus le canúint Chonnacht. Creidim go gcuirfidh tú ceist orm cad é fá chanúint Chúige Mumhan? Níl a leithéid de cheol ann. Seo mar atá an scéal. Gaeilge atá i gCúige Mumhan; canúint Uladh agus canúint Chonnacht atá sa dá Chúige eile. In ainm Dé, nach bhfuil sé chomh maith againn deireadh a chur le cúigí agus le canúintí agus an Ghaolainn a chur chun cinn. Tá cuid mhór rudaí inár leith leis an dea-obair seo a dhéanamh. Míle altú do Dhia ar son a mhórmhíorúiltí, tá greim sceadamáin ag Rialtas an Chreagaigh ar an Ghaeilig ins na Sé Chontae. Agus is cuma cad é a chluin tú nó cad é nach gcluin, tá cuid mhór againn ag guí go dúthrachtach leis an Athair Síoraí lámh an uachtair a fhágáil ag an Chreagach, nó ag duine is duine de, go raibh an Ghaeilig marbh i gCúige Uladh - chum glóire Dé agus onóra na hÉireann. Ansin tá Gaeltacht mhór, fhada, fhairsing i gConnachta. Ach tá na daoine ag fáil bháis go tiubh nó ag imeacht thar sáile. Imeacht an tsrutha chun an mhuilinn chucu. Is maith rud ar bith a réiteochas an bealach don Standard.

Beidh trioblóid bheag ins na scoltacha ag iarraidh a thabhairt ar chuid de na páistí na canúintí a chaitheamh uathu agus an Standard a fhoghlaim. Ach gheibh foighid furtacht. Bíodh foighid againn agus tá linn. Mholfainn féin a thabhairt ar na scoláirí an oiread seo Standard a fhoghlaim ar a dteangaidh achan oíche ins an bhaile, agus greadfach a fhágáil ins na bosa acu dá mbeadh focal amháin de caillte acu ar maidin. Ba cheart príosún a bheith i ngach scoil (áit mhaith príosún leis an ghus a bhaint as duine) agus ceithre huaire fichead in uaigneas dorcha a thabhairt do scoláire ar bith a bheadh ciontach sna cortha seo:-

1. Úsáid a dhéanamh de bhriathra mírialta, cuir i gcás ‘ní thearn’ in áit ‘níor dhein’ nó ‘ní theachaigh’ in áit ‘níor chuaigh’ (an chaipís a dhúblú ar an té a bheadh chomh díomúinte agus go n-abóradh sé gur dhúirt Goll ‘Comhairle mná ó thuaidh nó ó dheas, ní thearn mise agus ní dhéanfad’).

2. Siolla de bharraíocht agus fuaim shrónach a chur le focla mar ‘fómhar’ agus ‘geimhreadh’ in áit ‘fór’ agus ‘gíre.’

3. Consana caola agus rudaí leathana a chur in úsáid in áit consana an Bhéarla.

Ansin caithfear aguisín beag a chur leis an Teagasc Críostaí. Cuir i gcás:

1. An bhfuil sé ceadmhach ag duine ar bith Gaeilig a Chúige féin a labhairt nó a scríobh?

Níl, tá seo crosta ó bhéal Dé.

2. Cé hiad a bhí saor ón dlíodh seo?

An tAthair Peadar.

3. Cá rachaidh Bríd agus Simidín agus Iolann Fionn i ndiaidh a mbáis?

Mura ndéana siad aithreachas ina gcuid cúigeachais, rachaidh siad síos go fíoríochtar ifrinn an áit a mbeifear á lascadh i measc na ndeamhan ar feadh na síoraíochta.

Níl anseo ach cupla sampla le tabhairt le fios nach mbíonn mórán moille Standard a dhéanamh. Agraim muintir Chúige Uladh agus muintir Chonnacht cosc a chur ar a gcuid cúigeachais ar mhaithe lena dtír. Agraim thusa, a Bhríd, cuimhneamh gur as na Sé Chontae thú agus modh agus urraim a thabhairt do mhacasamhail ‘Oscair.’ Agraim thú smaoineamh go maith ar na focla sin a scríobh tú féin:

O wad some power the giftie gie us

To see ourselves as ithers see us,

It wad frae many a blunder free us

An’ foolish notion.[75]

Bhainfeadh sé an dallamullóg díot féin, a Bhríd, dá bhfeicfeá na Sé Chontae mar a tímidinne iad. Bheadh a fhios agat nach d’Éirinn iad. Agraim Simidín gan An Scalladóir a chur ar bun. Agraim Pádraic Ó Conaire stad de chaint ar Chonamara. Agraim Gaeil Thír Eoghain dearmad a dhéanamh d’Eoghan agus d’Aodh agus cuimhneamh go bhfuair Séamas Creag a gcuidsean. Agraim Feara Fáil a nguailleacha a chur le chéile, a gcos a chur ar na canúintí agus an Ghaolainn a chur chun cinn.

Mise agus mothú feirge orm,

Máire.

DÁLAIGH RANN NA FEIRSTE[76]

An lá fá dheireadh bhí mé i reilig Cheann Dubhrann i ndiaidh am Aifrinn. Chuaigh mé isteach a chur paidir leis na doirneálaigh gharbha, ghlasa atá ina luí go tromchodlatach ar fhoscadh theach an phobail leis na ciantaí. Cé a casadh orm ach ‘Bríste Fuilliliú!’ Bhí sé ar a dhá ghlúin agus é ceanntarnocht, ag guí go dúthrachtach ins an choirneál den reilig a bhfuil Dálaigh Rann na Feirste curtha ann. Bhí mé ag éisteacht leis nuair a tháinig mé fá ghiota de agus b’fhuras a aithne go raibh a chuid achaineach ag teacht óna chroí. ‘Paidir agus Áivé Maria le cuid Dálach Rann na Feirste:[77] Séamas, Aodh agus Peadar Gréasaí, le má tí Dia smál pheacaidh ar a n-anam, a nglóir a mhéadú, a bpiantaí a laghdú agus an bealach a réiteach dóibh go Ríocht na bhFlaitheas.’

Nuair a bhí an phaidir ráite ag an ‘Bhríste,’ choisreac sé é féin agus d’éirigh sé óna ghlúine, agus dar liom go bhfaca mé fliuchlach in imeall a chuid súl.

‘A Mháire,’ ar seisean liom féin, ‘is iomaí Milton tostach, neamhghlórmhar ina luí go híseal thart fá dtaobh dínn.’

Dúirt mé féin go mb’fhéidir gurbh iomaí Hampden ceannascach, neamheaglach a bhí ann agus Cromall neamhchorthach i gcuid fola a thíre. Tháinig an ‘Bríste’ liom ar an scéal ach ba é a bharúil gur bheag an tsuim don chineadh daonna a gcuid saighdiúir le taoibh a gcuid filí. Sin an rud a chuir a mheabhrú mé ar chuid Dálach Rann na Feirste.

Bhí siad cúigear dearthárach ann nuair a mhair siad. Tá corradh maith le céad bliain ó shin ó bhí siad ina neart. Bhí siad ag obair os cionn chladach Rann na Feirste ‘lá an bhriste mhóir ar an fharraige’ mar a déarfadh siad féin leis an lá a throid na Francaigh agus na Sasanaigh thart an cósta; agus bhí siad ag éisteacht go soiléir le lámhach na ngunnaí. Ní raibh focal ar bith Béarla ag cuid Dálach Rann na Feirste. Ní raibh a dhath acu den rud a dtugar léann air i dtír a bhfuil a hanam díolta aici ar dheich bpíosa is fiche airgid. Ach faraor, an difear atá eadar Rann na Feirste na haimsire sin agus Rann na Feirste an lae inniu, siúd is go bhfuil mé ag déanamh go bhfuil sliocht a gcuid cainte ar na daoine go fóill, agus gur sin an rud a bheir Gaeilig ann chomh maith agus atá.

An rud ba lú a tharlóchadh ar an bhaile, dhéanfadh na Dálaigh ceol de. B’fhéidir go ndéarfaí nárbh fhiú filíocht a thabhairt ar chuid mhóir dár chan siad. Ach dearc an snas a bhí ar a gcuid cainte. Dearc an chluas a bhí acu agus chomh réidh agus a thigeadh an chaint leo. Agus cé a déarfas nach raibh filíocht ins an amhrán a rinne Séamas nuair a báitheadh a mhac Pádraig, go háirid ins an cheathrú seo:

Mo mhallacht go buan fá bhruach an chladaigh seo thíos

‘Sé a d’fhág d’aicme faoi ghruaim is rinne gual domhsa in aice mo chroí,

‘Sé do chur ins an uaigh, monuar, d’fhág mise gan bhrí

Gan mhisnigh, gan stuaim, ach ‘mo thruaill bhoicht ag imeacht le gaoith.[78]

Más ins an mheadaracht atá do spéis, gheobhaidh tú sampla maith anseo di. Dearc ar na fuaimeannaí seo ag fear gan ‘léann’:

a—ua—ua—a—í a—ua—ua—a—í

i—ua—ua—i—í i—ua—ua—i—í

Agus ansin dearc ar na smaointe iad féin gan trácht ar an deilbh innealta atá orthu. Mo mhallacht ar an chladach ar báitheadh mo mhac air. Agus chan inniu ná amárach sin ach an dá lá a bheas de shaol agam. D’fhág tú brón ar do mhuintir uilig. Ach an brón a d’fhág tú ar d’athair bocht, chuaigh sé thar a bheith ag caint air. Rinne tú gual dubh, daite dena chroí. A mhic, bhain tú lúth na ngéag agus stuaim na hintinne díom. D’fhág tú i mo thruaill bhoicht mé ag imeacht le gaoith. An dtiocfadh smaoineamh ar a dhath níos cumhaidhiúla agus níos croíbhrúite ná an seanduine bocht ar shiúl fríd an tsaol á shíobadh le gaoith agus á chaitheamh le buaireamh? Sin sin fá Shéamas.

Rinne Aodh ní ba mhó de cheol ná Séamas cé go raibh sé cruaidh air a bheith chomh maith. Níodh sé an uile chineál ceoil - ceol molta, ceol cánta agus ceol grinn. Bhí sé oíche amháin gheimhridh agus gan istigh ach é féin agus na páistí. Bhí Nábla Mhór - sin an bhean a raibh sé pósta uirthi - bhí sin ag airneál i dteach na comharsan. Tháinig roisteacha gaoithe móire mar a bhuailfeá do dhá bhois ar a chéile. Thoisigh na súgáin a bhriseadh ar an teach agus an tuí a dh’imeacht. Bhí Aodh mar a chonaic Dia é, ag iarraidh fóide a chur ar an teach agus ciall a chur ins na páistí a bhí ag scanradh le heagla. I dtrátha am luí shocair sé agus tháinig Nábla Mhór chun an bhaile. Bhí na páistí ina gcodladh agus Aodh sínte suas de chois na tineadh ag ithe teallacháin. Is iomaí fear eile a chuirfeadh brothlú feargach uirthi cionn is a fhágáil leis féin agus na páistí agus an ghaoth mhór sa mhullach air i gcuideachta a chéile. Ach seo mar a dúirt Aodh é:

D’imigh tú uaim, a Nábla,

Gan dealughadh cléir’ nó pápa

Agus d’fhág tú ar an árd mé

Le sgártha ‘gus le guais

‘S gur shíl mé l’achan gháladh

Gur amuigh i bpáirc a’ Chárnáin

A gheobhfaidhe mé ‘s mé báithte

‘S mo chár orm le fuacht.

Tá fuaimeannaí iontach deas ins an cheathrú seo. Agus ansin an greann. Nár chuma liom tú imeacht a dh’airneál, a Nábla, murab é an dóigh ar imigh tú - gan cead a fháil ó chléir ná ó phápa. Agus an eagla a bhí orm nuair a shíl mé go síobfaí mé féin agus an teach trasna an bhaile agus go bhfaighfí ansin báite ar maidin mé. Agus char chás sin ach an dóigh a mbeinn i mo luí marbh agus cár orm le fuacht.

Dúirt Nábla nach raibh aon duine ag dúil go dtiocfadh a leithéid de ghaoith agus an ciúnas a bhí ann tráthnóna. Ach bhí a fhios ag Aodh cad é ba chiontaí leis. Muintir an tsaoil udaí eile a tharraing uilig é. Chonaic sé iad lena dhá shúil. Seo mar a d’inis sé do Nábla é.

Nuair a bhí muid geanamhail sásta

‘Gus chodail muid na páistí,

Gach míle straip dá bhfuair bás ariamh

‘S a gcnámha sa luaith

Rinne fear aca sin gáire

Agus chuir fear eile cár air:

‘Béidh tú linn, a Dhálaigh,

Nuair a dhéanfaimid ár gcuairt.’

Muintir an tsaoil úd eile ina gcual chnámh sa ghríosaigh. Tháinig siad agus thóg siad an ghaoth lena chur i gcuimhne dó gur bheag a chumhacht. Ansin nuair a chruinnigh siad thart fán tinidh, rinne fear acu gáire leis - b’fhéidir fear muinteartha dó lá den tsaol - ach chuir fear eile cár air féin. Beidh tú linn, a Dhálaigh, nuair a dhéanfaimid ár gcuairt! B’fhíor é. Tháinig an lá a mb’éigean don Dálach a ghabháil i gcuideachta na cuideachta. Bhí toicí ins an chomharsain agus ba mhaith leis ceol cánta a dhéanamh d’fhear a raibh sé féin agus é féin amuigh ar a chéile. Chuaigh sé a fhad le Aodh agus d’iarr air amhrán géar cánta a dhéanamh don fhear eile.

‘Feann é agus lom é go dtí na cnámha,’ ar seisean, ‘agus bhéarfaidh mise luach do shaothair duit - cóta mór.’

Chuaigh Aodh chun an bhaile agus seo an cheathrú a rinne sé:

Gheall an bodach éadach dathamhail domh, dá dtéighinn a dhéanamh ceoil dó,

A chumhdóchadh ó’n fhearthainn mise maidin a’s tráthnóna.

Chan díth nárbh fhearr liom agam é, acht chreathnuigh mé fá’n ócáid,

Dhiúlt mé roimh an pheacadh, ‘gus ní ghlacfainn uaidh ‘ chóta.

Is minic a ghealltar pléisiúr cealgach an tsaoil agus na colla dúinn. Is doiligh cur suas dóibh gan cuidiú Dé, gan diúltadh roimh an pheacadh. Thuig Aodh Ó Dónaill cad é chomh deacair agus a bhí sé cur suas den chóta mhór a ghlacadh. Ba mhaith leis aige é. Agus, ar ndóigh, ba mhaith linn uilig cóta mór de chineál inteacht againn. Is cosúil gur leannán atá ann a shiúlas linn. Cuireann sé duine a smaoineamh ar an bheirt a fágadh sa gharradh fada ó shin. Mo chreach nár dhúirt siad nuair a thairg an boc dubh an t-úll dóibh:

Chan díth nárbh fhearr liom agam é, acht chreathnuigh mé fá’n ócáid,

Dhiúlt mé roimh an pheacadh, ‘gus ní ghlacfainn uaidh ‘ chóta.

Bhí seanghréasaí a bhí ar shiúl ag aíochtaigh, bhí sin oíche amháin tigh na nDálach. Oíche lom, léanmhar shneachta a bhí ann. Tamall beag i ndiaidh a ghabháil ó sholas dó, isteach le Aodh agus é costarnocht ceanntarnocht agus cliabh mónadh leis. D’amharc an seanghréasaí ar an dá chois dhearga agus ar an bhrat sneachta a bhí ar an fhear a tháinig chun tí. Agus cé go raibh sé amuigh air a bheith ceachartha, thug sé seanphéire bróg agus bearád d’Aodh. Ar maidin an lá arna mhárach tharraing Aodh air ceathrú cheoil:

A Nioclais, ‘s tú scaith na bhfear saor

De Chlanna na Míleadh tréan

Ba dúthcha bheith ‘dTeamhar ‘do righ,

‘S tú d’fholuigh mo mhaol aréir

Leis a’ bhearrad ba ghile ná ‘n t-aol

‘S a breacadh bhí fríd le scéimh;

‘S ó d’éag sé Cathbharr as Midhe

Béidh tusa do righ ‘na dhiaidh.

Ní raibh dúil ar bith ag Séamas ins an ghréasaí. Chonacthas dó go bhfuair sé moladh nach raibh tuillte aige. Seo an freagar a thug sé ar Aodh:

Ná creidigidh ‘n fhocal ó Aodh

Dá gcanfaidh sé ‘choidhche ‘gceol,

Ó luaigh sé Gorfaidh an fear groidhe,

A mharbh a’ Muimhneach Mór.

Cathbhárr a scabfadh gan mhaoidheamh

Airgead, maoin a’s ór,

Mo mhallacht don fhear a chuir síos é

Do shean-Nioclas maol na mbróg.

Níl anseo ach beagán beag de chuid ceoil na nDálach. Cá bhfaighfeá a leithéidí anois? Ó, a Dhia, an méid atá caillte againn! Is neamhiontach an deor a bheith ar an tsúil ag ‘Bríste Fuilliliú’ nuair a théid sé isteach chun na reilige i ndiaidh am Aifrinn Dé Domhnaigh. Ní raibh dochar ar bith dó a rá gurb iomaí Milton tostach, neamhghlórmhar a tháinig chun tsaoil agus a d’fhág arís é gan iomrá ar bith a chluinstin fá dtaobh de. B’fhéidir go bhfuil ríte ins an uaigh chéanna nár chaith riamh coróin, b’fhéidir go bhfuil taoisigh airm inti nár bheir riamh ar chlaíomh. Ach is cinnte go bhfuil filí inti agus gan duine le deor a shileadh os a gcionn ach mo ‘Bhríste’ beag, dáimhiúil, dea-chroíoch ‘Fuilliliú.’

DOMHNACH EARRAIGH AR AN BHÁINSIGH[79]

In íochtar Cheann Dubhrann atá an Bháinseach. Tá sí ina méilte geala anois ag gaoith an gheimhridh ach nuair a bhí mise i mo ghirsigh, is é an rud a bhí ann leathmhalaidh dheas, ghlas agus raithneach ag fás uirthi. Thigeadh an samhradh chun na Báinseach i bhfad sula dtigeadh sé chóir áit ar bith eile ar an bhaile. Bhí sí ar aghaidh na gréine agus, go minic ins an earrach, ar chúl na gaoithe. Níorbh iontas ar bith go gcruinníodh an taos óg anseo tráthnóna Dé Domhnaigh. Níorbh iontas ar bith clann Aodha agus clann Fheilimí tinidh bheag a bheith acu sa mhéile agus iad ina suí thart uirthi ag imirt chnaipí. Agus Bilí Jack bocht, go ndéana mo Thiarna trócaire air, nuair a thigeadh sé isteach as an tráigh fhuair i ndiaidh a bheith ag baint fheamnaí, agus shuíodh sé anseo ar an fhoscadh a chaitheamh a phíopa, níorbh iontas ar bith é a rá gur ar an Bháinsigh ba mhaith leis a chnámha a bheith sínte.

Nuair a thigeadh an t-earrach bhíodh na slóite síoraí ar an Bháinsigh tráthnóna Dé Domhnaigh. Thigeadh Sábha Mhicheáil agus í go lách, greannmhar agus culaith de cashmere dheirg uirthi a fuair sí déanta le Eoin Sheáin a mhealladh. Bhíodh Eoin é féin ansin agus a chuid osán go clupaideach fá bhéala a bhróg, súile donna aige agus aoibh an gháire air, dúdóg chailce i dtaoibh a bhéil, agus é ag amharc ar Shábha le ruball a shúl. Thigeadh Séamas Nórann i ndiaidh an gheimhridh a chaitheamh in Albain agus greadadh Béarla aige. Bhíodh Séarlaí Bhidí ansin ina leathstócach agus é ag iarraidh é féin a dhéanamh aosta le brístí fada agus le comhrá seanaimseartha agus le píopa lán de ghrabhar móna. Thigeadh Mánas Mhicí agus oiread fonn air é féin a dhéanamh óg agus a bhí ar Shéarlaí é féin a dhéanamh aosta. Bhí an chuid ab fhearr de laetha Mhánais thart. Bhíodh na cupla dlaíóg ghruaige a bhí air, bhíodh sin cíortha go hinnealta trasna ar mhullach a chinn ag iarraidh a bhlagad a fholach, agus é ag bocléimnigh mar a bheadh meannán míosa ann. Nárbh amaideach é féin agus Séarlaí Bhidí! Nárbh í Sábha Mhicheáil a choinnigh Séarlaí le baisteadh, agus nach raibh a fhios aici nach raibh sé ach corradh beag le trí bliana déag. Agus bhí sé lán chomh hamaideach ag Mánas Mhicí a bheith ag iarraidh é féin a dhéanamh óg. Nach raibh sé ag buain ag Muiris Mór deich mbliana fichead roimhe sin agus é ag bun a mhéide an t-am sin. Mo thrí thruaigh naoi n-uaire an chiall a fágadh ag síol Éabha! Cuid ag iarraidh deifre a chur le cúrsa na gréine, cuid eile ag iarraidh moill a bhaint aisti. Agus an ghrian ag éaló léi aon dóigh amháin mar nach mbeadh píopa ar bith ag Séarlaí ná bocléimneach ar bith ag Mánas.

Áit mhór bádaí a bhí i gCeann Dubhrann an t-am sin. Bhí suas le scór de bhádaí úra ann a rinneadh i bPort Rois, agus ní chluinfeá a dhath ar do chluasa ach na fir ag caint ar na bádaí, cuid ag moladh agus cuid ag cáineadh. Cuid a déarfadh gurbh í bád Éamainn Aodha an ceann a ba deise; cuid eile ag rá nárbh í ach ceann Dhónaill Ned, nó go raibh bád Rinn na Mónadh ró-íseal san obair. Shíl achan fhear gurbh í a bhád féin an ceann a ba deise agus bhí locht inteacht le fáil ar achan cheann eile. Ní raibh a sáith tógála i mbád Eoin Phaidí. Ní raibh guala a sáith ar cheann Chonaill Bhig; fhliuchfadh sí thú i bhfarraige throim. Bhí ceann Chormaic gann san urlár; bheadh sí corrach sa mhórtas. Ní sheolfadh ceann Dhónaill Róise chun na gaoithe. Ní raibh cosnadh taoibhe ar bith i gceann Eoghain Thuathail. Ní bhainfeadh an diabhal féin siúl as ceann Mhicheáil Chataigh; ní raibh inti ach muc shalach, ar rámhaí agus faoi éadach. Bhí seanbhád ag Micheál Ruadh a rinne Eoghainín Beag Ó Dochartaigh ar an Chruit dó, agus ba é barúil Mhicheáil nach raibh ceann ar bith de na bádaí úra inchurtha léi. ‘Sliseogaí beaga, aeracha mar a bheadh cailín Domhnaigh ann,’ a deireadh sé. ‘Chaillfí an t-iomlán acu an áit a dtiocfadh mo sheanbhád gan aon deor a ligean thar a gualainn. Na féileacáin bheaga, anbhanna, ba mhaith liom a bhfeiceáil sa Bhéal an lá a theith bádaí an dá phobal lena n-anam isteach go Port an Chrainn agus tháinig mé féin agus Johnny Shéimisín ó Charaidh na Míol go Béal an Bharra agus trí cheann láimhe leathaigh linn. Ba mhaith liom a bhfeiceáil an lá a tháinig mé féin agus Frainc s’againne ón Lic agus gaoth bhriste na dtitheach inár n-éadan.’

Bíonn Ceann Dubhrann i gcónaí ina dhá leath agus iad i riocht a chéile a sceanadh. Deir na seandaoine go raibh seo mar seo riamh. Uair amháin bhí dhá scoil filíochta ann agus iad ag déanamh ceol cánta dá chéile. Tamall ina dhiaidh sin bhí siad in adharca a chéile fá dhruma a bhí ann.[80] Ní ba mhoille ná sin arís, bhí siad ag ithe a chéile fá Sheán Réamainn agus fá Art Ó Gríofa. Ach, san am a bhfuil mé ag caint air, barr an bhaile agus íochtar an bhaile a bhí le chéile. Bhí muintir bharr an bhaile ag déanamh go raibh siad féin ní ba chliste agus ní b’fhaide ‘suas chun dáta’ ná úspairí na gcladach, agus bhí an mhuintir thíos lán chomh tormasach ar an mhuintir thuas, ag déanamh nach raibh ciall ar bith acu d’fharraige ná d’iascaireacht ná dá dhath ach coirce glas agus scealláin agus talamh dóite.

B’as barr an bhaile Niall Sháibhe agus b’as íochtar an bhaile Micheál Catach. Duine solasta, sochmaí a raibh séala a chodach air agus deis a labhartha aige a bhí i Niall Sháibhe. Duine a bhí i Micheál Chatach nach raibh a chur amach féin ann mar bhí sé cineál mantach nuair a thigeadh fearg air. Bhí an bheirt i ndiaidh dhá bhád úra a fháil. Casadh ar a chéile iad lá amháin ag Oileán na gCónrach agus shéid an choimhlint. Bhain Niall Sháibhe an rása. Bhí barr an bhaile chomh sásta le píobairí, agus bhí íochtar an bhaile ag gabháil sna céadéaga le tréan mire. Cé bith nach raibh fearg air, bhí a sháith féin ar Mhicheál Chatach.

‘Be - be - beidh ná eil in,’ ar seisean.

Agus b’fhíor dó. Bhí lá eile ann. Fuagradh rása iomartha eadar an dá bhád an Domhnach sin a bhí chugainn. Ar feadh na seachtaine ní raibh as béal an bhig is an mhóir ach an lá mór a bhí le a bheith ann Dé Domhnaigh. B’fhiú i gceart éisteacht le Niall Sháibhe an tseachtain sin.

‘Tífeá an dúileagán a bhí ar thóin a ghoile ag gáirí. Bhí sé cinnte go mbeadh an bhuaidh leis.’

‘Beidh lá mór ann,’ arsa m’athair leis.

‘Abair sin, a bhráthair,’ arsa Niall. ‘Ní raibh a leithéid ann ón lá a bhí Clann Pheigí Nic Ailín agus Bucaí ar Loch Súilí.’

‘Ní abróchainnse nach dtéifeadh foireann Thóin an Bhaile an craiceann acu an iarraidh seo,’ arsa Niall Phádraig.

‘Ní théifidh,’ arsa Séimí Mór Cheit Néill. ‘Tá bád bharr an bhaile iontach éadrom ar na rámhaí; diabhal níos éadroime a tháinig chun an bhaile riamh.’

‘Bhí bád amháin i gCeann Dubhrann a chuirfeadh folach cnoc uirthi,’ arsa Micheál Bán, ‘mar a bhí, yawl mhór Sheáin Uí Ghrianna.’[81]

Tháinig an Domhnach. Chruinnigh na slóite ar na cladaí. Bhí scaifte ar thóin Bhinn an Fhéasta, scaifte ar ghob Rinn na Mónadh agus, an meall is mó ar deireadh, bhí an slua déanach ar an Bháinsigh. Chuaigh an dá fhoirinn ar bord agus shuigh ina gcuid áiteach. Cuireadh sópa ar na leapacha iomartha. Crochadh na stiúrthaí. Ní raibh focal le cluinstin. Scaoileadh urchar.

An chéad bhuille a tharraing foireann bharr an bhaile agus gan siúl ar an bhád, d’fhág fear acu bos a rámha ar an toinn. Tugadh rámha eile dó. Bhain seo moill bheag astu. An ceathrar a bhí ar bhád Thóin an Bhaile, thom siad a gucid rámhaí go héadrom an chéad uair agus tharraing ceithre bhuille a chuir siúl ar an bhád. Chuir siad iomlán a gcuid urraidh ar an dara buille agus scoith siad an bád eile a fad féin. Ba deas a chuireadh foireann Thóin an Bhaile le chéile. Thomadh siad na rámhaí i gcuideachta a chéile, theannadh siad orthu i gcuideachta, agus théadh siad fá choinne an dara buille i gcuideachta a chéile.

Theann an bád eile aníos orthu giota beag.

‘Buaifidh bád Néill Sháibhe go fóill,’ arsa Brian Dhonnchaidh Éamainn.

‘Órú na lámhacáin bhochta!’ arsa Micheál Ruadh. ‘Ar ndóigh, níl aon fhear ar a corp a dtiocfadh leis obair fir a dhéanamh aon lá riamh ach Donnchadh Phaidí Sheáinín. Donnchadh an chinn mhóir, b’fhéidir go mbeadh sé chomh géarchúiseach ar ais is nach gcuirfeadh sé a chliú i gcontúirt i gcuideachta tónacán.’

Bhí ag an dá bhád le a theacht thart ar bhulla a bhí faoi theach Mhicheáil Chondaí. Seo an áit ar chaill bád bharr an bhaile an lá. D’iomair an ceathrar leo ar theann a ndíchill nó go dtug an stiúir thart í. Níorbh é sin don fhoirinn eile é. An bheirt a bhí ar an taoibh in aice an bhulla, lig siad buille tharstu. Ansin chúlaigh siad. Thug siad thart ar a fad féin í agus bhog leo. D’fhág siad Niall Sháibhe síos siar ina ndiaidh.

Bhí cliú íochtar an bhaile sábháilte agus bhí áthas ar achan duine ar tógadh chois cladaigh. Ach bhí a mhilleadh sin ar bharr an bhaile. Mar a dúirt Oisín:

Bhí siad ag gol ar an tsliabh, faoi chian, ar feadh thrí lá.

Tá an Teamhair ina féar. Tháinig an t-arthach ar an athrach. Is cosúil nach dual do rud ar bith ar an tsaol seo a thabhairt ach a sheal. Na fir a bhí ag iomramh an lá sin, b’fhuras a gcloí inniu. Tá Niall Sháibhe bocht ag iompar na bhfód. Tá dúil agam go bhfuil lóistín geal aige, agus go bhfuil clann Pheigí Nic Ailín agus Bucaí ina chuideachta. Pósadh Sábha Mhicheáil agus Eoin Sheáin agus tá a gclann i méadaíocht. Is mó is gaiste le Séarlaí Bhidí atá an ghrian ag gabháil siar anois. Agus Mánas Mhicí bocht! Choinnigh sé suas a chroí a fhad agus a tháinig leis. Shiúil sé leis an druma Lá Fhéile Pádraig go dtí ar na mallaibh. Théadh sé chuig an damhsa a bhíodh i dteach na scoile san oíche. Ach, ins an deireadh, d’éirigh a choiscéim trom, sheang a ghuailleacha agus líon a aghaidh de ruicneacha. Níor phós sé riamh. Tá an pinsean anois aige… Mheath an iascaireacht i gCeann Dubhrann. Stad baint an leathaigh.

Agus na bádaí? Cad chuige a mbeifí ag dúil leosan buaidh a fháil ar an chinniúint a chloígh ríochtaí agus a loisc cathracha.

Deireadh gach coirme a cáineadh,

Deireadh gach átha a loscadh,

Deireadh gach long a báitheadh

Agus deireadh gach sláinte osna.

Briseadh bád Eoin Phaidí ar Charraig an Bharra. D’fhág ceann Eoghain Thuathail a cuid easnach ar na Toir Bhána maidin gheimhridh. Díoladh bád Mhicheáil Chataigh le Ceon an Stóir. Tá bád Néill Sháibhe mar cheann ar chró cearc. Dóigheadh bád Mhicheáil Ruaidh oíche amháin le lúcháir go dtearnadh Teachta Dála d’fhear inteacht. Agus yawl mhór Sheáin Uí Ghrianna? Níl fágtha anois di ach cupla maide casadhmaid atá trasna ar scealpaigh agus seandaoine creapalta ag baint taca astu nuair a thig pian ina n-ioscadaí.

DONNCHADH GHRÁINNE DUIBHE[82]

Tímid chugainn aníos (?) an sliabh é maidin gheimhridh. Brístí fada air agus é ag cognadh tobaca. Madadh beag, musach, ciarbhuí ag siúl lena chois. Steafóg choll leis ina láimh. Donnchadh Ghráinne Duibhe atá mé a rá. Fríd fhuinneogaí theach na scoile a chonaic muid é. Níor chosúil é ar dhóigh ar bith leis an chuid eile de pháistí an bhaile. Bhí sé i gceann a dhá bhliain déag agus níor chaith sé aon lá ar scoil. Ní raibh oiread agus focal Béarla aige. Duine dó féin a bhí ann. Ba chosúla le tais, nó le duine a tífeá i mbrionglóidigh é ná le duine saolta. Bhí sé i gcónaí i bhfad uait. Ní thiocfadh leat a theacht fá fhad cainte de. Tífeá uait é eadar thú is léas maidin shamhraidh, agus é féin agus an madadh ag gabháil síos an dumhaigh a sheilg coinín. Amannaí tífeá síos agus aníos Gaoth Dobhair ina churach é agus bhéarfadh sé i do cheann an fear a chuaigh trasna go Toraigh chuig níon Bhaloir oíche na gaoithe móire. Snámhaí millteanach a bhí ann. Is minic a thigeadh sé ar an tsnámh ón Chaiseal go gob Charraig an Choill agus níorbh fhearr leis ina thráigh é ná barr láin mhara. Gasúr uallach, fiáin a bhí ann. Ní dhéanadh sé a chomhrá le rud ar bith ach leis an mhadadh. Bhí mé lá amháin ag cúléisteacht leis agus é ag caint leis an mhadadh. Bhí sé sínte ar a leasluí i mbéal na trá agus é ag amharc isteach sna súile ar an mhadadh.

‘’Choildí Dhonnchaidh,’ deireadh sé, ‘is tú an madadh maith… Rachaidh tú féin agus mise a dh’iascaireacht anocht. Do bharúil an oibeoraidh an leith?… Maise, a Choildí, mur’ ort atá an leiceann cosúil le Bilí Saighis.’

Sa deireadh, tógaidh sé a cheann agus tí sé mé féin. D’éirigh sé de léim ina sheasamh agus as go brách leis soir an cladach.

Ach is air a tharraing mé an scéal, chonaic muid chugainn go teach na scoile é an mhaidin seo. Níorbh fhada go dtáinig sé isteach. Ba é seo an chéad uair a chonaic aon duine againn é eadar an dá shúil. Siolpach de ghasúr gharbhdhéanta urrúnta a bhí ann. Bhí giallbhaí troma air, craiceann bricíneach, éadan leathan, súile beocha, loinnireacha agus gruag ní ba duibhe ná cleite an fhéich. Aníos leis go dtí an doras agus chuir a ghualainn le cloch an bhaic. Bhí crios thairis a raibh búclaí móra, geala uirthi, agus duilleog thobaca faoina fhiacail.

D’amharc achan duine air agus ár gcuid súl ag gabháil taobh amach dár gcloiginn le tréan iontais. Dar linn gurb iontach an áit teach scoile agus ???an gasúr fiáin seo a bhíodh aniar is siar an béal ina churach. Ní raibh Gaeilig ar bith ag an mháistir. Bhí sé ag gabháil a scairteadh an rolla agus ba mhaith leis na páistí uilig a bheith istigh sula dtoisíodh sé. Chuir sé ceist ar Dhonnchadh an bhfaca sé duine ar bith eile de chuid scoláirí Charraig an Choill ag teacht. D’amharc Donnchadh air.

‘Damnú nár thigeadh ar m’anam, a mháistir, má tá oiread agus focal amháin Béarla i mo phluic.’

Scairt an máistir aníos ar mhac Chonaill Ailic. Bhí seisean sa seisiú leabhar agus bhí an t-iomrá go rabhthar lena chur go Coláiste Leitir Ceanainn nó go raibh sé a fhad agus a thiocfadh leis an mháistir é a chur. Tháinig mac Chonaill chun tosaigh go giodalach agus thoisigh sé a dhéanamh teanga eadar an máistir agus an gasúr - eadarteangaidh eadar an máistir agus an gasúr - eadar Gall agus Gael.

‘Tá sé ag cur ceiste ort an bhfaca tú aon duine eile de na scoláirí ag teacht.’

‘Corrscíontachán,’ arsa Donnchadh ag cur duilleog eile thobaca faoina fhiacail.

‘Tá sé ag fiafraí díot c’ainm atá ort?’

‘Donnchadh Ghráinne Duibhe.’

‘Nó nach bhfuil ainm ar bith eile ort?’

‘Tá a fhios ag Dia orm go bhfuil mo sháith d’ainm orm. Mura bhfuil, bíodh agam. Donnchadh Ghráinne Duibhe, lán béil d’fhocal.’

‘Is é ach cá shloinneadh thú? C’ainm a bhí ar d’athair?’

‘Scrios Dé má tá a fhios agam. Ní raibh mise ach i gceann mo mhíosa nuair a báitheadh m’athair. Bhris Boilg an tSómais air tráthnóna geimhridh. Báitheadh m’athair mór ag ceann Uaighe agus fágadh mo gharathair ag Sruth Snagáin oíche na dtor buí. Báithfear mise fosta. Tá a fhios agam é. Tá na trí tonna báite i mo dhiaidh.’

B’aistíoch an cineál cainte é i dteach scoile. Níor chuala muid a leithéid riamh roimhe. Ar scor ar bith chuaigh cuid acu a dhéanamh gur de mhuintir Arlaigh Donnchadh agus d’inis an máistir a ainm i mBéarla dó.

Cuireadh go dtí ceann an tí é an áit a raibh scaifte de na mionpháistí agus mé féin in ainm a bheith á dteagasc. Bhí sé ina phriollaire mhór i measc na ngiorún agus bhí amharc scaolmhar ina shúile mar a bheadh éan coilleadh a bheadh gaibhte.

‘Eadar mé is crísde,’ ar seisean,’ ar seisean, ‘gur duine greannmhar an máistir. An gcuala aon duine an t-ainm a thug sé ormsa - Dinis Harley.’

‘Nach iontach nach dtáinig tú chun na scoile ní ba luaithe?’ arsa mé féin leis.

‘Fíor Dé orm, a níon,’ ar seisean, ‘róluath a tháinig mé. Ní thiocfainn anois ach oiread ach gur cuireadh mé, ag déanamh go rachadh agam an Teagasc Críostaí a fhoghlaim. Bhí mé i gCeann Caslach lá an easpaig tá a fhios agat ach focal amháin den Teagasc Críostaí ní raibh a fhios agam d’ainneoin gur chaith mé seal ag Pluicín in ainm a bheith á foghlaim. Ní bhaistfeadh an t-easpag mé agus caithfidh mé a ghabháil ar ais. Má chaitheann féin, is cuma liom. Gheobhaidh mé ábhar gáire mura bhfaighe mé grásta Dé… A Chríoca, an fonn gáire a bhí orm an lá deireanach a bhí an t-easpag i gCeann Caslach. Tháinig mac Mhicheáil na gcaorach isteach fríd theach an phobail agus a mháthair i gcliabh ar a dhroim leis… |Bhí scaifte gasúr ag imirt chnaipí i gcoirneál a bhí ann agus d’fhág mé an mhailidh ar an tsúil ag Cruit Ó Comhgail agus ag Brian an tSagairt Mhóir an áit a dteachaigh siad a dhéanamh rógaireachta orm.’

B’fhíor dó gur chaith sé seal ag Pluicín. Seanduine a bhí i bPluicín a raibh an Teagasc Críostaí ar a theangaidh aige agus gealladh leathcheathrú thobaca dó ar acht é Donnchadh Ghráinne Duibhe a dhéanamh réidh le a ghabháil faoi láimh easpaig. Chuaigh Donnchadh a dh’airneál ag Pluicín agus, in áit an Teagasc Críostaí, thoisigh an scéalaíocht ag an bheirt. Donnchadh ag inse don tseanduine fá na daoine beaga a bhí ina gcónaí i mBruíon Shíogann agus Pluicín ag aithris cuid eachtraí na Féinne. Caitheadh an geimhreadh. Chuaigh Donnchadh Ghráinne Duibhe i láthair an easpaig. D’fheall sé. D’fhág sin é féin gan grásta lena chreideamh a aidmheáil go foscailte agus d’fhág sé Pluicín bocht agus gan aige le cur ina phíopa ach duilleog liarluis.

Chuaigh na blianta thart. D’éirigh Donnchadh ina scafaire fir. Bhí sé chomh lúfar leis an eilit mhaoil a raibh trácht uirthi i gcuid seanchais Phluicín. Fuair ‘Coildí’ bás leis an aois. Bhí Gráinne Dhubh ina seanmhnaoi chríon chasta… Tháinig oíche na gaoithe móire. Tháinig sí mar a bhuailfeá do dhá bhois ar a chéile. Bhain bádaí na hiascaireachta na hoileáin amach agus d’fhan ann go dtáinig an ciúnas. Oíche bhocht, bhrónach a bhí inti i gCeann Dubhrann. Is iomaí teach beag ceanntuí de chois cladaigh a raibh bean ina suí ar shúgán os cionn na coigilte ann, naíonán ina hucht, deora lena súile, a Conóir Mhuire ar a méara agus í ag guí go dúthrachtach le Mac Dé A lámh a thógáil os cionn na mara agus na gaoithe agus a iarraidh orthu titim chun ciúnais. Tháinig an mhaidin agus shocair sé. Bhí gaoth dheas sheoltóireachta aníos an béal. Ba ghairid go bhfacthas na seoltaí geala, bána chugainn aniar ó Oileán Eala. Chruinnigh mná agus páistí ar an chladach. Agus, a Dhia na Glóire, an lúcháir a bhí ar achan duine nuair a tháinig a dhuine féin i dtír slán.

Cé bith nach raibh ann bhí Gráinne Dhubh ann. Gráinne Bhán a ba cheart a thabhairt uirthi anois nó bhí sí geal liath. Bhí sí ina seasamh ar bharr binne agus í ag amharc amach ar an fharraige agus ag caint léi féin. Bhí dath dubh san aghaidh uirthi agus a gruag liath síos léi agus shílfeá nach de chuid an tsaoil seo í, bhí cuma chomh scaollmhar scáfar sin uirthi.

‘Órú, a ghadaí mhóir,’ ar sise leis an fharraige, ‘is tú a rinne mo chreach. A ghadaí mhóir, is mín, mómhar anois thú i ndiaidh an fhearg a bhí ort aréir. A ghadaí fhealltaigh, is tú riamh a rinne mo chreach. Thug tú athair mo linbh uaim, agus d’fhág linn féin sinn go lag, anásta. Agus anois thug tú mo leanbh é féin leat.’

‘Ó, tiocfaidh sé go fóill,’ arsa Tadhg Úna. ‘Ní mó ná go bhfuil faill aige a bheith ag béal an bharra go fóill. Bhí aige le a theacht as Inis Meáin.’

‘Órú, a Thaidhg, is maith atá a fhios agam go bhfuil cosa mo linbh nite. Haibhsíodh domh an oíche a rugadh é gurbh é seo an bás a bhí i ndán dó.’

D’imigh sé léi soir an cladach agus achan ghrág chaointe aici seanard a cinn. ‘Órú nach b’fhuras domh a aithne ar an dreach mhallaithe a bhí ar na spéarthaí tráthnóna aréir go raibh mo ghnoithe déanta. Órú, a leanbh, ba doiligh do choinneáil amach ón fharraige agus fágadh léi thú sa deireadh. Órú, a Dhonnchaidh, a leanbh, nach truagh do mháthair i do dhiaidh ar maidin. Órú, a Dhia beag dílis, cad é a rinne mé ort ar chor ar bith nuair a chuir Tú a leithéid seo de bhrón fá mo choinne? Órú, a Dhonnchaidh, a Dhonnchaidh, b’fhuar do leabaidh aréir.’

Leis sin chonacthas scaifte ag cruinniú thoir ag Leac na Luath. Reath mé féin soir an méid a bhí i mo chnámha. Bhí sé ina luí ar a thaoibh i mbéal na trá, an dóigh ar ghnách leis luí nuair a bhí sé ina ghasúr - ina luí ansin mar nach mbeadh sé báite ar chor ar bith ach mar a bheadh sé ag rá le Coildí gur air a bhí an leiceann cosúil le Bilí Saighis.

LAY ON, MACDUFF![83]

In ainm Dé agus shlóite na marbh, tá sé chomh maith againn cogadh a fhuagairt ar an namhaid. Rófhada a bhí muid faoi eagla agus faoi umhlaíocht dóibh. Rófhada a ghéill muid dá gcuid béalastánachta fá standard agus dá gcuid Gaeilge oifigiúla. Is mithid dúinn muscladh. Is mithid dúinn éirí ‘ár seasamh agus ár gcuid airm agus éididh a theannadh orainn. Is mithid dúinn faobhar a chur ar ár gcuid peann agus ar ár gcuid teangthach, agus an fhírinne ghéar, ghlan lom a thabhairt le hinse don tsaol – ar neamhchead don té le arb olc.

Tá cuid mhór namhad in éadan na Gaeilge. De réir nádúir an duine, tá an mhuintir ina héadan nach bhfuil sí acu agus nach mbíonn. Ar thoiseach an tslóigh, tá lucht an Bhéarla ina héadan. Agus ansin tá an mhuintir seo ina héadan a bhfuil an chuid is fearr di caillte acu. A fhad agus atá snas an Bhéarla agus lorg an Bhéarla ar Ghaeilig na Mumhan, tá sí inár n-aghaidh. Tá fuath acu orainn ina gcroí. Tá an fuath sin le feiceáil agat céad uair sa lá. Tá eagla orthu go dtiocfaidh Gaeilig Chúige Uladh chun cinn. Ba mhaith leo marbh í.

Is bocht agus is brónach an scéal é agus an méid namhad atá ag an tír agus ag an teangaidh, nach dtig linn a theacht le chéile inár measc féin. Níl aon duine in Éirinn ar lú air an cineál seo bruíne ná mise dá mbeadh neart agam air. Ach ní sinne is ciontaí. Síleann cuid de na daoine gur sinn, cionn is gur sinn is mó a níos callán fán scéal seo. Ach níl neart againn air. Níl muid ach ag iarraidh ár gceart a bhaint amach. Tá muintir na Mumhan cosúil le Sasain ar dhóigheannaí eile diomaite dá gcuid fuaimeannaí. Tá siad ag iarraidh cos i bpoll a chur le ár gcuid Gaeilgeinne agus ansin ag rá gur sinne atá sa chearr má théimid a thógáil calláin ina éadan sin.

Is mór an truaigh nach dtig linn uilig cur le chéile agus an tír a Ghaelú agus a shaoradh ó smacht na nGall. Shíl muid go dtiocfadh linn sin a dhéanamh. D’fhulaing muid mórán go foighdeach leis na blianta nó go bhfaca muid an iarraidh dhúthrachtach a bhíthear a dhéanamh le Gaeilig Chúige Uladh a chur chun báis. Níl an dara suí sa bhuailidh ann anois. Cuireadh troid orainn. ‘Caitheadh an mhiotóg’ faoin ghaosán againn. Caithfimid an mhiotóg sin a thógáil, sin nó náire a thabhairt dár sinsear atá ina gcréafóig san uaigh.

Tá Conradh na Gaeilge anois ar leabaidh an bháis. Tá sé sa smeach dheireanaigh. Tá sé mar a bheadh soitheach miotail ann a bheadh ite ag an mheirg agus a bheadh ina criathair le poill. Táthar ag iarraidh lóib (?) a chur leis a chuirfeadh díon ann tamall beag eile, ach níl gar ann. Tá sé ite ag meirg an chúigeachais. Bhíthear ag rá linn i gcónaí go raibh an Conradh non-political agus non-sectarian. B’fhéidir go raibh, ach ní raibh sé non-provincial, agus d’fhág sin é féin inniu ar leabaidh an bháis. Is gairid eile go dtí nach raibh iomrá le cluinstin air. Dálta Bhaloir na mBéimeann a raibh trácht air ins na seanscéaltaí, chuir a ó féin chun báis é. Chuir a dhrochghníomharthaí féin chun báis é. Tá deich mbliana ó shin dúirt an Piarsach gur spent force a bhí ann. B’fhíor dó.

Más mian linn cumann a bheith againn a shábhólas an teangaidh, caithfimid siúl ar an fhírinne. Caithfimid ár n-aghaidh a thabhairt ar an Ghaeltacht. Caithfear stad de chur i gcéill gur standard an méid atá fágtha de chanúint na Mumhan, nó go bhfuil ceart ar bith aici a bheith ina standard. Caithfear a nochtadh os ard cad é an méid cainteoirí dúchais a bhí ins na cúigí an cuntas deireanach a rinneadh; cá mhéad duine a raibh an dá theangaidh acu agus cé mhéad nach raibh acu ach Gaeilig; cá mhéad scoil dátheangach a bhí i dTír Chonaill agus cá mhéad a bhí ins na Cúigí mórtasacha seo eile ar mhian leo a chur in iúl go raibh Gaeltacht acu. Caithfear na canúintí a chur i gcomórtas le chéile go bhfeicthear cad é atá caillte agus cad é atá fágtha. Caithfear fios freagair a fháil cad é an cineál Gaeilge atá ins na scoltacha agus ins na coláistí, in oifig an oideachais, ins na páipéir, na foirmeacha, na rialacha a chuirtear amach chuig na hoidí scoile. Cad é an seort Gaeilge a bhíos ag na cúrsaí samhraidh, ag na cigirí agus dá réir sin. Caithfear an ghaoth a ligean fríd na rudaí seo uilig. Caithfear ceisteoireacht a chur agus callán agus racán agus bruíon a thógáil. Agus an t-iomlán de sin a dhéanamh mar mhaithe leis an tír agus le teangaidh na tíre. Caithfear an fheall atá ins an deisceart a nochtadh. An bhfuil na Muimhnigh ina bpartitionists ina gcroí? An bhfuil ‘críoch’ déanta leis na blianta acu eadar Gaeilig Chúige Uladh agus a gcuid féin? Seo ceisteanna a chaithfear a fhuascladh. Tá sé chomh maith ag Ultaigh amharc isteach san aghaidh ar an scéal mar atá sé. Níl a athrach fágtha acu anois.

Mar a dúirt mé cheana féin, is mór an truaigh go bhfuil fiachadh orainn an cineál sin oibre a dhéanamh. Bhí ár gcuidiú uilig gann agus róghann dá mbeadh neart air. Is mór an truaigh go gcaithfimid an leath is mó dár gcuid ama agus dár gcuid urraidh a chaitheamh ag troid in éadan Chúige Mumhan. Ní sin an cineál oibre ba mhaith le duine ar bith againn a dhéanamh. Má bheirtear cothrom na Féinne dúinn, sin a bhfuilimid a iarraidh. Ach má shíleann na Muimhnigh nach bhfuil acu le déanamh ach standard a bhaisteadh ar a gcanúint féin agus cúigeachas a thabhairt ar Ghaeilig Chúige Uladh, tá siad go mór ar an tseachrán. Caithfidh siad troid ar son achan orlach ó gheaftaí Bhaile Átha Cliath aníos. B’fhearr linn gan an troid sin a bheith ann. Níl fonn ar an domhan orainn a ghabháil i ndeabhaidh lainne le dream ar bith Gaeilgeoirí dá laghad an méid Gaeilge atá acu agus dá olcas í. Ach má leanann siad den obair atá orthu, níl an dara suí sa bhuailidh ann ach sinn féin a chosnadh.. Ba chóir do gach Ultach agus do gach duine ar fud na tíre a thuigeas cad is Gaeilig ann, nó ar mhaith leis Éire a fheiceáil saor agus Gaelach, ba chóir dóibh iad féin a dhéanamh réidh fá choinne na troda seo. Má bheirtear cothrom na Féinne dúinn, croithfimid lámh leis an deisceart ag an Bhóinn, cuirfimid ár nguailleacha le chéile agus dhéanfaimid ár ndícheall i gcuideachta agus i gcomhar. Ach má leanann siad den chogadh atá siad a chur orainn, ní bheidh sé chomh réidh acu agus a shíleann siad. Rachaimid ina n-araicis agus déarfaimid leo mar a dúirt Macbeth; ‘Gread leat, a Chúige Mumhan, ach go mbeire an diabhal leis an té a déarfas go bhfuil a sháith aige.’

LITIR Ó MHÁIRE[84]

A Bhríd, a chara,

Is cosúil nach bhfuil maith le déanamh duit. Tá greim cruaidh ag galar an chúigeachais ort. Tá sé a fhad ins an fhuil agat agus go bhfuil eagla orm nach bhfuil tú inleighis. Ba cheart duit a theacht go Baile Átha Cliath ar feadh ráithe. Is mór míorúiltí Dé. B’fhéidir go ruaigfeadh grian gheal, loinnireach an standard aicíd an chúigeachais as do chnámha. Thiocfadh linn do chur faoi láimh dochtúra seal tamaill. Tá mórán cógaisí againn agus tá mé cinnte go rachadh siad ar sochar duit. Cuir i gcás, trí lán sponóige bige den standard achan mhaidin ar na céallannaí. Ruaigfeadh sé an cúigeachas as do chnámha mar a ruaigfeadh bachrán casachtach Márta.

Chuir tú ceist orm an ó tháinig mé chun na cathrach a chlaon mé leis an standard. Sea. Bhí mise mé féin seal fada de mo shaol chomh gann i gcéill leatsa. Mar atá a fhios agat tógadh agus beathaíodh mé thíos i Rosa Thír Chonaill. Agus tá a fhios (?) féin nach bhfuil léann ná cultúr ná Béarla ná agra chinn ag na daoine thíos ansin. Ní bhíonn acu ach préataí agus salann mar bhia. Ní bhíonn orthu ach báinín tuirne bhig a níthear de chuid olla na gcaorach brocach. Bíonn cuma gharbh ar na mná nuair a théid siad chun Aifrinn Dé Domhnaigh. Bíonn a mbrollach cumhdaithe go húll a sceadamáin ag na créatúir bhochta, ainbhiosacha. Agus bíonn a gcuid gruaige go diasach, tirim mar a bheadh barrach dumhcha ann gan oiread agus deor amháin ola lena slíocadh. Ní bhíonn oiread agus deannóg bheag amháin púdair ar a n-aghaidh. Agus ansin ba mhian leatsa mise aithris a dhéanamh ar an dream sin. Bhí mé fada go leor i m’uascán. Buíochas do Dhia go bhfuil mé scartha uathu agus go bhfuil galántas agus standard agam.

An Ghaeltacht! A Mhaighdean Mhuire, a Bhríd, nach bhfuil a fhios agat nach bhfuil ciall ar an domhan lena shamhailt gur cheart dúinn ár gcúl a thabhairt ar an chathair gheal, loinnireach, léannta, agus ár n-aghaidh a thabhairt ar na cnoic dhorcha agus ar na sléibhte ocracha. Tá a fhios agam go n-abóraidh tú gur dhúirt an Piarsach gur cheart seo a dhéanamh. Ach, go maithe Dia don duine bhocht é, ní raibh ciall aige. Dá mbeadh, ní ina luí sa chréafóig fhuair a bheadh sé inniu… Daoine atá ag fáil bháis leis an ocras i mbothógaí súiche in iargúltacht sléibhe! Daoine ainbhiosacha, salacha, bratógacha! Nach mbeimis náirithe go deo na díleann dá dtugaimis ár n-aghaidh orthusan.

Mo chreach gan tú féin agus Simidín agus Iolann Fionn anseo i mBaile Átha Cliath. D’fhoghlamóchadh sibh mórán rudaí. Tífeadh sibh nach raibh maith d’Ultaigh a bheith ag caint. Tífeadh sibh go raibh fuath na namhad orthu an taobh seo den Bhóinn. Tífeadh sibh gur partitionists an mhórchuid de lucht na Gaeilge. Tífeadh sibh nach raibh cothrom na Féinne le fáil. Thuigfeadh sibh nach Éireannaigh sibh ach dream allúrach a raibh íde dá olcas í rómhaith acu… Tífeadh sibh nach raibh ag na Ceithre Máistrí ach canúint cúigidh agus gur standard atá le cluinstin ag na léachtaí i mBaile Átha Cliath. Tífeadh sibh gur cuma cad é an creideamh polaitíochta atá againn go bhfuilimid uilig anseo ar aon taoibh amháin in éadan na nUltach.

A Bhríd, ní maith linn iomrádh a chluinstin ar an chainteoir dúchais.

Má bheirtear isteach go bhfuil tairbhe ar bith ann mar chainteoir dúchais, is é an dara rud a chaithfear a aidmheáil gurb iad na ceantair is tairbhí na ceantair is mó a bhfuil cainteoirí dúchais iontu. Anois cá bhfuilimid? Cén cH?úigeadh is mó a bhfuil daoine inti nach bhfuil acu ach Gaeilig? Cén cúigeadh is mó a bhfuil scoltacha dátheangacha inti? Cén cúigeadh is mó a bhfuil an Ghaeilig fite fuaite inti le saol na ndaoine inti? Seo ceisteannaí nár mhaith linn a chur orainn féin anois nuair atá cúigeachas marbh agus an standard socair. Ba mhian leatsa léann a thabhairt do na cainteoirí dúchais. Ba mhaith leat iad a bheith ábalta an Ghaeilig a scríobh. Níl tú ag smaoineamh ar an trioblóid a bhéarfadh siad dúinn dá mbeadh na mílte acu ábalta ar a gcuid Gaeilge a scríobh. Dearc ar na corrdhuine acu atá ábalta scríobh. Nach bhfuilimid tuirseach dar leat agus le Simidín agus le Iolann Fionn? Dá mbeadh cúig mhíle agaibh i gceann pinn, cad é a dhéanfadh sibh? Dhéanfadh sibh eala mhagaidh dínn féin agus den standard.

A Bhríd an chinn mhóir, is mairg a bhfuil a ghaol ionat. Níl ciall ná stuaim agat. Níl cuma ort gur thuig tú riamh an leagan amach a bhí ag an dream seo atá ag stiúradh obair na Gaeilge. Éist liomsa! Tá an Ghaeilig maith agus rómhaith a fhad is atáimid ag caint ar ainmneacha agus ar aidiachtaí, ar díochlaontaí, ar Rannaíocht Mhóir agus ar Dhán Díreach. Ach rud eile ar fad cainteoirí dúchais toiseacht a scríobh agus a rá gur cheart an dream sin a shábháil ar dhúirt Times Londain samhradh na Gorta ‘that they were going with a vengeance.’ Níl mórán againn i bhfách le iadsan a shábháil. Tá sé maith go leor fochoiste a chur ar bun ‘le féachaint isteach i gceist’ na dturas nó na rincí. Ach rud eile ar fad a shamhailt go dtabharfaí tarrtháil ar an méid atá fágtha den Éirinn sin a buaileadh ag Cionn tSáile.

A Bhríd, an cuimhin leat an scéal a bhí ag mo mháthair mhóir? Fear óg a chuir é féin i gcontúirt le bean a fhuascladh a bhí fá gheasa ag fathach mór, gránna. Tháinig m’ógánach go caisleán an fhathaigh. Thug cailín aimsire a bhí ann a shuipéar dó agus d’iarr air a ghabháil amach agus luí sa choillidh go dtí a leithéid seo d’am. Nuair a d’éirigh an fathach ar maidin tharraing sé a ghaosán cupla uair.

‘Mothaím boladh an Éireannaigh bhradaigh,’ ar seisean. Is é a dhálta sin ag Ultach anois é. Mothaíonn fathach an standard boladh an Ultaigh bhradaigh. Agus sin féin an boladh nach bhfuil cumhra. Ní lú orainn an diabhal dubh ná é.

An bhfaca tú an litir a bhí ar Fáinne an Lae ar na mallaibh ag ‘Mac Dara?’[85] Tá ciall agus céadfaí ag an fhear sin. Deir sé gur cheart coiste a chur ar bun a shocóradh gnoithe an standard agus nár cheart leabhar ar bith a léamh ansin nach mbeadh scríofa de réir an standard. Shocair lucht na gColáistí Gaeilge na téarmaí gramadaí agus ghlac an saol mór leo. Níor labhair Mánas Beag na Rosann focal ina n-éadan: Bhí a bhean i ndiaidh bás a fháil leis an ocras agus bhí a chuid páistí ar shiúl go Teach Bocht na nGleanntach. Níor labhair Séamas Dubh Ghaoth Dobhair ach oiread: Bhí báillí an tiarna i ndiaidh an teach a chur le thinidh agus a bhean agus a mhuirín cuachta amuigh i gcúl claí. Níor labhair Pádraig Mór Chloich Cheann Fhaolaidh: Bhí a chlann ag gabháil go hAlbain ag tógáil na bpréataí agus ní raibh aon fhocal Béarla acu.

Ba mhaith an rud coiste a chur ar bun a shocóradh litríocht na Gaeilge. Mura ndéantar sin, dhéanfar dochar mór don standard. An bhfeiceann tú an dochar a rinne Buirneach na hAlban do litríocht an Bhéarla? Dá gcuirtí coiste ar bun in am a chrosfadh ar na daoine a chuid filíochta a léamh, ní dhéanfadh sé an dochar a rinne sé. Cé aige a bhfuil a fhios mura gcuirtear deireadh le canúintí sa tír seo, nach dtiocfaidh Buirneach eile. Nár thruagh sinn dá dtigeadh file as an Ghaeltacht a bheadh ábalta rudaí chomh lom, bríomhar leis seo a chumadh fá lucht an standard:

O Pope, had I thy satire’s darts

I’d gie the rascals their deserts,

I’d rip their rotten, hollow hearts,

An’ tell aloud

Their jugglin’ hocus pocus arts

To cheat the crowd.[86]

Rinne mé brionglóideach iontach an oíche fá dheireadh. Chonaic mé aisling a chuir mo chroí ar crith i mo chliabh. Chonacthas domh go bhfuair mé bás agus go raibh mé ag cathaoir an bhreithiúnais. Agus, a leanbh, na peacaí dubha cúigeachais a bhí thíos i m’éadan ag Aingeal an Chuntais! Ach, níl faill agam an scéal a inse go hiomlán duit anois. Scríobhfaidh mé litir eile chugat gan mhoill agus tá dúil agam go dtabharfaidh an pioctúir a tharrónaidh mé ort aithreachas a dhéanamh i do pheacaí agus cúl do chinn a thabhairt le cúigeachas.

Mise do chara,

Máire.

ULSTER BOOKS AND MUNSTER REVIEWERS[87]

The crowning atrocity of this age is the campaign to kill native Irish which is being systematically carried out south of the Boyne. Recently a book was published which should be a source of delight to everyone interested in teaching history through the medium of Irish. I mean Fir Mhóra na hÉireann[88] by Éamonn Mac Loingsigh and Aindrias Ó Baoighill. I am sure every bilingual teacher must have felt the want of such a book for years – a book written in pure, grammatical, racy Irish, and at the same time based on the soundest principles of history teaching. Every teacher who has studied child psychology knows the value of interest as a factor in successful teaching, knows that the only rational way of approaching the study of history in primary schools is by telling a number of interesting stories about representative persons in the period to be taught. This method will give the pupils the skeleton of the period, and it will be quite easy to put flesh and skin on that skeleton in the advanced classes.[89]

One would think that in this age a book like Fir Mhóra would be hailed from every corner of Ireland. But no. It no sooner appeared than the Munster reviewer – with his historic partitionist mentality – was abroad. It was damned with faint praise, dismissed with a few lines to the effect that it was not wanted, as there had been plenty of such books already in the market. Simultaneously with the appearance of Fir Mhóra came a school-book, written by a Munster man in a jargon that can be best defined as ‘a sin that cries to heaven for vengeance.’ And it was lauded to the skies in the Dublin Press. And then we are told that the aim of the language movement is to make Ireland united and free.

Seán Bán’s Fear Siubhail[90] met with a similar fate. A collection of stories in the Ulster dialect! Dialect, if you please. The Annals of the Four Masters, the writings of Manus O’Donnell and of Bishop O’Gallagher are a provincial dialect. The notes in the Irish School Weekly and the language of the school time-table is standard Irish! Was the story of the fox that lost its tail ever more truly verified? They lost their tails in the traps of Anglicisation centuries ago, and they now labour to make it appear that it is classical to be without them. They lost the irregular verbs, the difference between single and double consonants, the system of stress in the old bardic metres. They lost all these in Munster and, instead of being glad that Ulster has preserved them, they are doing their very utmost to prevent the nation from getting the best that Ulster can give them.

The Gaelic League is dead. Recently a meeting was held to consider a resurrection policy. What should have been held is a post mortem examination. The verdict might enable us to avoid mistakes in future if we establish a new organisation for the Gaelicising of the country. The wages of sin is death. The death of the Gaelic League was caused by its own evil deeds. It was founded on a huge lie. It was fed on a huge lie, namely, that a spoken language could be kept alive in any other way than by speaking it. The majority of Gaelic Leaguers in Dublin and in the South generally are partitionists at heart. They always were. It is time we tore the mask from their faces and exposed their hypocrisy. It must be done at all costs. Too long we have remained silent under the influence of that pernicious doctrine that we should not discourage learners. When learners become so clouded with their own conceit as to imagine that they are in a position to dictate, we must hit back.

Why should the schools of Donegal be examined by inspectors who do not know the alphabet of the language compared with the children? Why should all forms, books, time-tables, etc. be written in this hideous thing called Munster Irish? Why should the teachers submit to such humiliating tyranny? Why?

FEARG AR MHÁIRE[91]

An litir dheireanach a chuir mé chugat le cur ar do pháipéar, choinnigh tú ar gcúl í ar feadh shé seachtainí agus ansin bhain tú giotaí amach aisti thall agus abhus. An partitionist eile thusa? An bhfuil tusa fosta den bharúil nach d’Éirinn Cúige Uladh agus nach ceart dúinn a bheith ag caint ar chothrom na Féinne? Tá mé ag inse duit gur mó an t-olc a dhéanfas tú don Ghaeilig má bheir tú iarraidh cuidiú le lucht an standard. Cuireann sé duine ó chodladh na hoíche smaoineamh go gcuideochadh do mhacasamhailse, a fuair Gaeilig ó ghlúin do mháthara agus a bhfuil a fhios agat an difear eadar caora agus gabhar - go gcuideofá an fhírinne a choinneáil ceilte. Foscail Fáinne an Lae do na canúintí go dtroide an cath in ainm Dé. Níl ach amaidí dúinn a rá nach bhfuil an cath seo romhainn, nó nach bhfuil ábhar troda ar bith againn. Tá daoine ann a deir nach bhfuil difear ar bith eadar na canúintí. Ní hamhlaidh. Ní aon chineál amháin Gaeilge atá ó Chonamara go Rosa Thír Chonaill agus atá i gCúige Mumhan. Ní aon teangaidh amháin iad. Agus is amaideach an té a déarfas gurb ea. Agus is amaideach thusa, a fhir eagair, má shíleann tú go gcuirfidh tú biorán suain ionamsa le giotaí a bhaint amach as an rud a scríobhfaidh mé. Má tá tú féin agus an Conradh a bhfuil tú ag obair faoi ar mhaithe leis an Ghaeilig, caithfidh tú gléas cainte a thabhairt do na daoine a bhfuil ábhar cainte acu.

Máire

CAISLEÁIN ÓIR AND THE CRITICS[92]

To the Editor of The Derry Journal:

A Chara,

I take no notice of what Louis J. Walsh has written in your paper about my book.[93] As we say in Irish: Ní moladh a mholadh agus ní cáineadh a cháineadh. But as Seán Mac Meanman has accused me (in another Northern paper)[94] of having been contaminated by the atmosphere of Dublin, and as Seán is one whose opinion on Irish and Irish literature is respected, I shall feel grateful to you if you give me space in your paper to tell my Northern readers that Caisleáin Óir was written two years before I came to live in Dublin. It was written in the Rosses of Donegal, and deals with the life of the people there. In fact the charge has been made against me that I am too parochial; that I confined myself to Irish as spoken in my own parish. This I admit. In fact the circle is much smaller. I confined myself to one townland. I can safely say that I have never written a word that I did not hear in Rannafast. And I’ll go as far as to say that I never will write a word that I have not heard at home. As for being partial to Munster, I can assure Seán Bán that, except English rule in Ireland, I don’t know anything I hate like the hideous thing called ‘Irish’ this side of the Boyne. I don’t know anything in which the Gaelic League has evinced any capacity for sustained effort except in its attempt to hide the fact that thousands of people speak pure, racy, native Irish in Donegal. Side by side with the contempt shown for the Ulster Gaeltacht, the alleged superiority of Munster Irish was being paraded before the country. Since I first took a pen in my fingers, my ambition was to burst that bubble. So Seán Bán need have no fear that I shall become contaminated by the atmosphere of Dublin. I wish to add here that I am thankful to Seán for his review, which, on the whole, was generous, encouraging, and helpful.

Máire

Dublin, 28th February, 1925.

OÍCHE THRÁIGH CHORR[95]

An rud a bíos annamh bidh sé iontach. Rud annamh duine a chluinstean i mBaile Átha Cliath ag caint ar thráigh chorr. Ministir a thug léacht uaidh ar na mallaibh do lucht An Fháinne anseo sa chathair. Thrácht sé ar na corra[96] – ar an dóigh a dtig siad isteach san fhómhar agus a dtéid siad síos faoin ghainimh agus ar an dóigh a dtéid an taos óg á marbhadh nuair a bíos sé ina lag trá.

Nuair a bhí mé ag éisteacht leis an léacht, smaoinigh mé ar an uair a bhí mé óg agus ba ghnách linn a ghabháil chun na trá oícheannaí ciúine fómhair a mharbhadh corr. Rabharta mór na Féil Muire i gcónaí a gheibhthear na corra. Agus bíonn an ghealach agus an rabharta mór iomlán i gcuideachta a chéile. Mar a deir na seandaoine:

Tús ré rabharta

Deireadh ré rabharta

Thig dhá rabharta fán ré

Is ní thig ré ar bith gan rabharta.

An chuid is fearr den aimsir a bíos ann nuair a gheibhthear na corra. Ní thig siad isteach ach le ciúnas. Agus bíonn an ghealach iomlán.

Tá sé ina nathán ag daoine de chois cladaigh. Nuair a thig oíche dheas am ar bith eile sa bhliain, deir siad: ‘Tá sé chomh deas le hoíche thráigh chorr.’

Is deas an rud oíche ghealaí i dtrátha na Féil’ Muire. Bíonn an samhradh thart agus bíonn an t-airneál agus an tsuirí ag toiseacht. Am tur an samhradh! Théid an saol mór fá chónaí le luí gréine. Is annamh a tí siad an ghealach. Ach anois tá an teasmhach marfach thart agus tá an oíche ag éirí fada. Agus an ghealach! Tá sí ag seoladh trasna na spéire goirme agus gnúis mharánta uirthi.

Má bhíonn tú choíche i gCeann Dubhrann san fhómhar, ná bíodh do dheifre ort a luí an oíche a chluinfeas tú na seandaoine ag rá: ‘Gheofar na corra anocht. Fuarthas deannóg acu in oitir an Dúin Mhóir aréir. Cuirfidh mé mo cheann ar bloc go mbeidh an tráigh seo thíos ramhar leo anocht.’

Ná gabh a luí go meán oíche agus ansin cluinfidh tú an callán agus na gáirí ag teacht anuas an Bháinseach. Má théid tú amach tífidh tú an Oitir Mhór nochtaithe, an lán mara ar shiúl agus gan fágtha ach an deán agus é ina luí mar a bheadh ribín airgid ann faoi sholas na gealaí. Ansin tífidh tú eadar thú is léas na buachaillí agus na cailíní ag tarraingt síos.

Leoga, ní corra a bíos ag cur bhuartha orthu. Agus cé a bheadh ina dhiaidh orthu? Nach bhfuil an ghealach iomlán agus an oíche chomh ciúin leis an chill! Nach bhfuil an tEargal féin agus cuma shásta air anocht! Is minic ins an gheimhreadh nuair a chuireas sé air a bhearád geal sneachta a bhíos dreach confach air. Ach tá dea-spéir os a chionn anocht agus é ag amharc anuas go mómhar ar a chuid páistí atá ag gabháil síos an tráigh agus iad go neamuartha.

Tá aois mhór ag an Eargal agus tá eolas mór ar an tsaol aige. Tá a fhios aige go dtiocfaidh an lá a gcaithfidh sé an clóca gorm sin a bhaint dena ghuailleacha agus a mbeidh deora sneachta ar a leicne. Ach coinníonn sé an méid sin ceilte ar an taos óg. Tá a fhios aige gur móide is luaithe dóibh a gheobhas siad ciall.

Áit mhór cleamhnais Tráigh na gCorr. Is iomaí fear riamh a raibh sé de shonas nó de dhonas air aithne a fháil ar a chéile eadar Carraig Bhéal an tSrutha agus Gob na Báinseadh.

Bidh an óige lústrach agus bíonn an ghealach iomlán agus cá bhfuil an té a bheadh ina dhiaidh orthu!

Bhí aithne agam ar phéire amháin a chaith a saol ag comrádaíocht le chéile fá Thráigh na gCorr oícheannaí fómhair ach nach bhfuair uchtach riamh a ghabháil go teach an phobail – Seáinín Chonaill Bháin agus Bríd Dhonnchaidh Bhig.

Fada ó shin nuair nach raibh ionam ach luspairt linbh, bhíodh an bheirt ag teacht go Tráigh na gCorr agus ba doiligh péire a fháil ba chroíúla agus ab aigeantaí ná iad. Thigeadh siad chugainn anuas Malaidh na Péiste agus iad ag cur le chéile ag gabháil cheoil. Is maith is cuimhin liom oíche amháin fada ó shin a bhí mé amuigh ag tóin an tí ag éisteacht leo. Ba é Seáinín a bhí ag gabháil cheoil agus ba iad na foclaí a bhí ina bhéal:

Monuar gan mé is tú, a shiúr, linn féin

Sa dún sin Chéin Mhic Cáinte.

Agus, ar ndóigh, bhí a n-achaine acu. Bhí siad leo féin ins an dún ba ghlórmhaire ar an domhan – i dTráigh na gCorr.

‘Is é a gcleamhnas an cleamhnas a chodlaigh amuigh,’ arsa mo mháthair. ‘Bhí an port sin acu tá deich mbliana ó shin.’

* * * * * *

Tá cupla bliain ó shin bhí mé sa bhaile Féil Muire. Tháinig an oíche agus an ghealach mar a bhíodh fada ó shin. Ach, ar dhóigh inteacht, tháinig cumhaidh orm. Chuaigh mé síos chun na trá. Bhí na buachaillí agus na cailíní ansin romham agus iad ag gealgháirí le chéile mar a bhíodh a gcuid aithreach agus máithreach rompu.

Amuigh ar ghob na hoitreach bhí seanduine agus seanbhean agus iad ag tiontó an ghainimh go tostach. Seáinín agus Bríd. Níor phós siad riamh ach, ar mhaithe leis na laetha a bhí ann agus nach bhfuil, théid siad go Tráigh na gCorr i gcuideachta a chéile.

Monuar gan mé is tú, a shiúr, linn féin.

Tá siad leo féin anocht agus gan mórán dá bharr acu.

‘Sílim go mbeidh mé féin réidh leo. Tá anlann mo chodach agam,’ arsa Seáinín ag imeacht.

‘Fanóchaidh mise go dtiontaí an tráigh tuilleadh nó níl mo bhascóid leathlán,’ arsa Bríd gan a ceann a thógáil.

FROM A TEACHER’S DIARY[97]

My diploma was in the pot at the time, and the pot was boiling over. In other words, dismissal loomed large on the horizon. It might come any day.

It was a cold afternoon in February. The Croveigh hills were covered with snow. A piercing wind swept down the valley, raising showers of spray from the pools and streams. Cattle could be seen on the bog-land, moving about restlessly as if trying to find shelter somewhere. Meenamara hill looked old and grey with the weight of centuries. Inside the schoolroom the prospect was scarcely less gloomy. The fire had ‘dwindled rather low.’ The wind roared and howled in the chimney. Dan Gallagher was biting his pen-handle over his vulgar fractions, despair written all over his face. The girls were in the classroom at needlework and I had been trying to control the boys of the infant class. I had tried to discipline them by moral suasion, but at last the conclusion was forced on me that there was no constitutional way of settling our differences. I boxed their ears for a few of them. Then, when I saw the little things in tears, I became sorry. It was borne home to me that teaching in Ireland was a low, mean, wicked profession. For a moment I meditated deeply on it, and it appeared to me in all its hideousness. I recalled what Pearse had written about us in The Murder Machine – that we were the emblems of the nation’s penal servitude, the broad arrow on the back of Ireland. We were all that and more. The system brutalised us.

I looked out through the window of the western gable which commanded a view of all the roads leading to the school. (I often blessed the architect for having so placed this window as to make it impossible for the enemy to surprise me). Looking through the window had become a second nature to me. It is, I think, true that certain muscles of the body, under the continual influence of habit, learn to function automatically without consulting the brain. My neck had learned to twist towards the aforementioned window, and my eye could recognise an inspector a mile away. As soon as his motor-car appeared on the sky-line I could see all the pettiness and servility, all the malice and stupidity of the Education Office reflected in its windscreen, in some mysterious way. I cannot describe this in words. It is one of these things that are felt but ‘break through language and escape.’

However, I happened this day to look through the window and I saw a cyclist at Micky Johnny’s turf-stack. I knew by the way he held his handlebars that he was an inspector. I knew that the parcel on the carrier contained the red notebook. I could see the blue pencil in his vest pocket.

I glanced hurriedly at my time-table to see what was on. Such was the mentality of the office. A teacher was supposed to begin and end every lesson at a given time, year in year out. This rigid insistence on following the time-table to the very letter is one of the many indications of the evils of the system. Every lesson was supposed to have the same amount of interest. All the pupils were supposed to have the same intelligence, the same energy, to come to school on the same days, to be sad or merry or otherwise together, to have exactly the same home environment etc. In a word, the system was a machine and all had to fit into it. In any case, I looked at the time-table. My seniors should be at English reading. This was a stroke of luck for we had a Shakespearean play for a textbook and we could shine at least in that subject.

‘Seniors, attention! Take out your Macbeth. The inspector is coming. And now, don’t forget how I explained to you the way ‘the instruments of darkness tell us truths, win us with honest trifles to betray us in deepest consequences.’ Remember how I explained to you that it is always the half-truth that’s dangerous, how the light that leads astray seems to be light from Heaven, as Burns puts it.’[98]

The official arrived at the door. To my astonishment there was blood on his face. It seems a dog, with characteristic canine indifference to inspectors, had refused to ‘stand upon the order of his going,’ and disputed the question of priority with him at a sudden bend in the road. There was a collision and the inspector was thrown on a heap of road metal. History is silent as to how the dog fared in the conflict, and silent as well on his subsequent career. But I always wished that the owner would renew its licence every March. I sometimes think there are great things in store for the same coileán. History records very noble deeds on the part of dogs, from Fionn’s white-breasted Bran to the dog of Aughrim. Perhaps it is not too much to hope the little black collie from Meenamara should one day have his name inscribed on the role of honour, and be thus rewarded for his revolutionary ideas on Irish Primary Education.

When the door opened and the face appeared covered with blood, I could not resist exclaiming: ‘What bloody man is this?’ But as these exact words happened to be in the play we were reading, I managed to convey to him that it was merely one of these unfortunate coincidences that often set mankind at each other’s throats, and did not in any way intend to exult over his accident.

I offered him water and a towel, thinking, perhaps, I could reach his heart in this way. But he had put on his armour of defence. The citadel was impregnable. He made preparations for examining the school with the blood still on his face. The fates certainly were against me. It was my last struggle for my diploma, and Destiny had loaded the dice against me. My final examination was to be made by a ‘bloody’ inspector.

I was wondering would he turn the searchlight on the strong points of my school. Literature, in both languages, had received considerable attention. My senior classes had a good knowledge of 18th century Gaelic poets, and had taken occasional excursions into the field of English literature as well. We had acted Julius Caesar several times, and I was about to volunteer this piece of information to the inspector when it suddenly dawned on me that many of my players were absent. Imperious Caesar was hired in Loughanure. Cassius had the measles, and Brutus the whooping-cough. The only one of my principal characters at school this day was Mark Anthony. And, as there existed strained relations between Mark and myself over the question of compound proportion, I had no hopes that he could ‘move the stones of Rome to rise in mutiny.’

The inspector took out his notebook and put on his glasses.

‘Fourth class for geography, please,’ said he.

My God! My cup of woe was full to overflowing. Geography above all subjects! I had never taught it, having cherished the doctrine that he who knows geography knows nothing else.

Every teacher knows how children look at you in times of such distress. Their looks seem to ask you to help them, and all for your own sake. Dan R. gave me one of these searching looks. I read it plainly. This is what his eyes asked me: ‘Please, sir, shall I say that dogs are a bad lot and should not be allowed to cross the road in front of cyclists?’

I looked back and Dan understood, and this is what I said: ‘Don’t, Dan. Have you never heard that ‘premature consolation is but the reminder of sorrow?’ Under the circumstances your most expedient attitude to canine aggression is one of dignified neutrality.’

I had in my Fourth Class at that time one Micky Gillespie. Micky had spent several seasons on the ‘Lagán’ and came to school only a few months every year. He was always a menace to school discipline, both by example and precept. He was often busy in sowing the seeds of insubordination when he should be at his long division. And then he was by far a stronger personality than I was. The tin whistle and the clay pipe which he had brought with him from the ‘Lagán’ had a greater grip on the boys than I had. Hence it will be understood why I used the rod freely on him. Rulers of schools, as well as those of empires, must be cruel at times in order to be kind, as Hamlet has it.

But Micky made me repent. And the bitterness of that repentance! He saved me on this occasion from going down in disaster and woe. The inspector, in his geography examinations, asked some questions about the railways of Ulster and also its linen industry. Micky had the advantage of foreign travel. He knew quite a lot about flax- growing and about the Great Northern Railway. He seemed to realise that my fate was in his hands. And how shall I describe the bigness of him? The spirit of forgiveness? The practical Christianity?

* * * * * * * * * * * *

In the course of a few weeks the postman brought me a cylindrical cardboard sheathe. I opened it and there was my diploma. I immediately called Micky up to my desk. He rubbed his hands mechanically in his trousers, thinking, I suppose, that I was going to raid for pipes and whistles, that I would confiscate both and punish him for having them. Nothing was farther from my mind. Indeed, I felt like telling him to stop smoking turf mould and that I would share my tobacco with him. I would, were I not afraid tobacco would sicken him. Micky and I had met on the field of life. We had misunderstood each other and had fought. Physically speaking, I was the victor in the contest. But Micky made me realise what the failure of triumph and the triumph of failure are. He had gained a complete moral victory over me. He had secured my diploma for me, and thus conquered.

I gave him the parchment in his hands and addressed him thus:

Though I’ve belted you and flayed you

By the living God that made you,

You’re a better man than I am

Gunga Din.[99]

It was the first and the last time I saw him crying. When, before that, I used to cane him for one thing or another, he never would shed a tear. In fact, the more I whacked him, the harder and drier his eyes became. But such is human nature. When I made an act of contrition and acknowledged his superiority in sturdy Kipling verse, when I was in a mood to subsidise his dúidín out of my own tobacco pouch, he broke down.

Of such as Micky is the kingdom of earth (I mean what is worthwhile calling a kingdom) as well as the kingdom of Heaven.[100]

AISLING DHOMHNAILL DUIBH[101]

Bhí sé ina chónaí leis féin i gcró bheag cheann tí amuigh thíos ar thóin na Rannacha. Seanduine beag, tostach, cianach a bhí ann. Ní raibh ligean chuige ná uaidh aige. I ndúlaíocht an gheimhridh nuair nach mbíodh aon duine eile ag buachailleacht agus bhí cead na coise ag eallach an bhaile, ní raibh acmhainn ag Dónall beathach ceathairchosach de chuid na comharsan a fheiceáil ag teacht isteach ar a chuid talaimh. Seanduine tostach a bhí ann. Ní dhéanadh sé a chomhrá le duine ar bith. Is minic a chonaic mé é ag dul chun an phortaigh tráthnóna samhraidh fá choinne mónadh. Nuair a thigeadh sé go mullach aird a bhí os cionn an tí, ligeadh sé a ucht anonn ar cloich mhóir a bhí ann agus d’amharcadh sé soir. Is minic a d’fhan sé uair nó níos mó ag amharc díreach soir roimhe.

Chuireadh sé iontas orm c’air a raibh sé ag amharc. Ní raibh a dhath soir uaidh ach beanna Charraig an Choill agus léana beag, glas ag bun an aird a raibh ballóg liath seantí air. Chuir mé ceist ar mo mháthair mhóir lá amháin arbh é sin an áit ar tógadh Dónall Dubh nuair a bhí sé ag amharc air chomh minic agus a bhí sé. Dúirt sí liom nárbh ea – gur i Rinn na Mónadh a tógadh é.

‘Agus, a mháthair mhór,’ arsa mise, ‘cé a bhí ina chónaí ins an áit a bhuil an bhallóg ag bun an Aird Mhóir?’

‘Sin an áit a raibh an Muilteoir Bán ina chónaí lá den tsaol,’ arsa an tseanbhean. ‘Ba leis an muileann a bhí ag Lag Shábha Óige.’

’Bhí cliú dhóighiúil ag Nábla an Mhuilteora,’ arsa mo mháthair, ag tabhairt a cuid di féin den chomhrá. ‚Agus níl a fhios agam cad chuige a raibh nó títhear domhsa nach dtógfá do cheann i gcruinniú a chur sonraithe inti.’

‘Bhí an chliú aici,’ arsa mo mháthair mhór. ‘Agus, má bhí féin, sin an chliú chéanna a thuill sí. Ní raibh aon chailín óg sna trí phobal lena linn a bhí insúl léi. A dhuine, ba tarrantach an aoibh a bhí uirthi. Agus, bhí a shliocht uirthi, bhí fir óga na Rosann ag briseadh na gcos ina diaidh.’

‘Maise, is dona an rogha a bhain sí astu,’ arsa mo mháthair. ‘Tarlach Beag Éamainn Néill Óig!’

‘B’fhéidir gurb iad a bhí i ndán dá chéile,’ arsa an tseanbhean.

‘Nach sin athair mór Shimidín thall anseo,’ arsa mise nuair a chuala mé ainm Tharlaigh á lua.

‘Is é,’ arsa mo mháthair mhór, ‘agus ba í Nábla an Mhuilteora a mháthair mhór nuair a mhair sí. Agus, leoga, más gaolmhar, ní cosúil, nó níor lean Simidín bocht duine ná daoine. Níl a fhios agam cá bhfuarthas é. Is cosúil go sciordann éan as gach ealt.’

Gasúr beag, cruaidh, dubh, meirgeach a bhí i Simidín. Ba é ba chrosta a chum Dia riamh. Bhíodh sé ag goid úllaí agus ag cur madadh ag troid, agus achan diabhlaíocht ba mheasa ná a chéile.

Bhí crann úll ag Dónall Dubh agus bhí a súil ag páistí an bhaile air. Ach ba deacair a theacht air i ngan fhios do Dhónall. D’fhiach níos mó ná gasúr agus ná beirt na húllaí céanna a ghoid, ach tháinig Dónall orthu agus bhuail sé leithead a gcraicinn orthu.

Tráthnóna amháin chonaic muid ag imeacht chun an phortaigh é. Dar linn féin nach mbeadh sé ar ais go ceann fada nó go gcaithfeadh sé uair ina luí ar cloich mhóir ag amharc soir ar bhallóig an Mhuilteora Bháin. Ach mhothaigh mo Dhónall cóir an callán a bhí againn agus phill sé. Siúd anuas chugainn ar scáth na mbeann é agus ní fhaca muid é go raibh sé ag ár dtaoibh.

Leis sin, cuiridh sé uaill as féin a thóg glan amach ón talamh sinn.

‘Á, bhur n-anam do dhúdhiabhail ifrinn,’ ar seisean, ‘nach mór an croí a fuair sibh a theacht a ghoid mo chuid úllaí.’

Shín an rása. D’imigh duine soir agus duine siar. Bhí Simidín thuas ins an chrann san am.

Rinne Dónall neamhiontas den chuid eile againn agus anonn leis go bun an chrainn go bhfaigheadh sé greim ar an ghadaí mhór. Nuair a lig an eagla domh féin amharc thart fuair mé Dónall Dubh agus greim gualann aige ar Shimidín. Ó, a Dhia, dar liom féin, nach truagh Simidín bocht! Mairbhfidh an seanduine confach sin é.

‘Cé leis thú?’ arsa Dónall Dubh leis an ghasúr.

‘Le Micheál Tharlaigh,’ arsa an gasúr.

‘Ó de Nábla an Mhuilteora,’ arsa Dónall... ‘A thaiscidh, cad chuige nach dtáinig tú agus na húllaí a iarraidh ormsa agus bhéarfainn lán do bhearáda duit acu... Is gan a bheith ar shiúl leis an scroblach shalach gan mhúineadh sin... Dar an leabhar, má gheibhimse greim ar na smugacháin fá mo gharradh, bhéarfaidh mé dóibh rud nach dtearn siad margadh air.’

Líon sé bearád Shimidín d’úllaí agus lig cead a chinn leis. Níorbh iontaí liom féin an sneachta dearg ná an tallann seo agus d’inis mé an scéal (uilig ach giota beag) ar theacht chun tí domh. Cheil mé go raibh mé féin sa tsiúl. Má b’fhíor domh féin, is é rud a bhí mé thall ar an Rannaí ag baint cailleach bréagach.

‘Agus deir tú liom nár leag sé barr méir ar an ghasúr i ndiaidh greim a fháil air thuas ins an chrann,’ arsa mo mháthair. ‘Caithfidh sé go bhfuil lá an bhreithiúnais de chóir baile.’

‘D’imir sé an dáimh sin leis,’ arsa mo mháthair mhór. Agus d’éist mé féin go gcluininn cad é an dáimh.

‘Go ndéana Sé a mhaith ar an méid acu atá marbh, bhí sé iontach geallmhar ar Nábla an Mhuilteora i bhfad sular pósadh í.’

‘Shíl mé dheamhan a cheann a bhuair sé le mná ó rinne slat cóta dó,’ arsa mo mháthair. ‘Ithidh na muca míne féin triosc.’

‘Bhuair, mhaige,’ arsa an tseanbhean. ‘Bhí sé féin agus Nábla an Mhuilteora luaite le chéile ar feadh na mbliantach. Sa deireadh phós sí Tarlach Beag Éamainn Néill Óig de roghain air. Bhí áit mhaith suí aige, mar Tharlach. Shíl na daoine san am go mbeadh obair ag Dónall Dubh a chiall a choinneáil. Maidin lá na bainise chuaigh sé suas go mullach an aird agus lig sé a thaca le carraig agus chaoin sé uisce a chinn. D’fhan sé ansin ag amharc soir ar an teach nó go dteachaigh sé ó dhúsholas.’

‘M’anam, maise, go ndéan sé an turas céanna go dtí an lá a bhfuil inniu ann,’ arsa mo mháthair. ‘Inné féin a bhí sé sínte ar an chloich mhóir ag amharc soir ar an bhallóig.’

Dónall Dubh bocht! An seanduine corr, cianach ar cuireadh síos dó nach raibh croí ar bith ag preabadáin (?) faoina sheanléinidh dhuibh! Nach minic a mhealltar daoine! Nach minic a bíos an aithne chontráilte acu. Dónall bocht, bhí lá agus ní raibh sé corr ná cianach. Is é a bhí lúfar, éadrom, aigeantach fada ó shin nuair a théadh sé síos chun an mhuilinn a dh’amharc ar Náblainn. Nach minic a sheasaigh sé ag amharc ar an rotha mhór ag teacht thart go mallchorach. Agus an ceol a bhí ins an rotha sin, an té a mbeadh cluas aige dó! Agus bhí cluas do cheol ag Dónall Dubh lá dá raibh sé.

Tá an muileann ina bhallóig anois agus níl smid as an rotha. Tá Dónall Dubh ina luí ar cloich mhóir agus é lán chomh tostach. Ach fada ó shin, nuair a bhí sruthán uisce ag teacht anuas as Loch na bhFaoileog chun an mhuilinn, bhí an rotha ag gabháil thart agus an muileann ag meilt. D’imigh an t-uisce chun na farraige móire agus stad an rotha. Ach cé a déarfadh nach bhfuil a chuid ceoil go fóill i gcluasa Dhónaill Duibh agus nach striongán de a chuala sé a thug air maithiúnas agus bearád úllaí a thabhairt do Shimidín.

LITIR Ó MHÁIRE[102]

A Shimidín, a chroí,

Is fada ó scríobh mé anois chugat. Ach ní raibh neart agam air. Is iomaí uair le trí mhí a thug mé iarraidh cupla líne a chur chugat ach dhruid na heagarthóirí na doirse romham. Nuair a tí siad Ultach ag tarraingt orthu ligeann siad orthu féin go bhfuil siad as baile. Ní labhrann siad os cionn a n-anála nó go n-imí sé ón tairseach. Ansin bheir siad míle altú do Dhia go bhfuil sé ar shiúl.

A Shimidín, dream iontach an mhuintir seo a bhíos ag obair ar son na Gaeilge. Dream iad atá deacair a thuigbheáil. Is minic a luigh mé muscailte go raibh an trian deireanach den oíche ann ag iarraidh an cheist seo a réiteach. Cad chuige go bhfuil fuath agus gráin ag lucht foghlama na Gaeilge ar Chúige Uladh? Rud beag, cúng, íseal, salach, suarach Conradh na Gaeilge. Dearc ar na rudaí a ní siad. Dearc ar an dóigh a n-oibríonn siad. Níl ar a n-intinn ó mhaidin go hoíche ach cad é an dóigh is fearr a gcuirfidh siad cos i bpoll le Cúige Uladh. Dá n-oibríodh siad chomh cruaidh le deich mbliana fichead, dá gcaitheadh siad oiread ama agus urraidh ag iarraidh an Ghaeilig a shábháil agus a chaith siad ag iarraidh a chur in iúl don tír nach bhfuil Gaeilig ar bith i gCúige Uladh, bheadh scéal eile le hinse inniu. Iomlán a gcuid scéimeann, iomlán a gcuid oibre, agus tá rud amháin soiléir ann, is é sin ag iarraidh Cúige Uladh a chur faoi chois.

Partitionists muintir na Gaeilge ina gcroí. Nuair a labhras siad ar Éirinn agus ar an Rialtas, ní bhíonn ina gceann ach giota den tír. Is cuma leo fán ghiota eile. Leis an fhírinne a chanstan ba mhaith leo dá thréine a gcuirfeadh an Creagach an ordóg ar an sceadamán ar an Ghaeilig ins an tuaisceart. Níl a fhios agam an bhfuil sé i stair an domhain dream daoine a bhí in ainm a bheith ag iarraidh teangaidh náisiúnta a shábháil ón bhás agus nach raibh ar a n-intinn ach cad é mar a mhairbhfeadh siad í an áit a raibh sí beo.

Deirtear anois go bhfuil gléas ar an Ghaeilig ins na sé chontae is fiche níos fearr ná mar a bhí ins an am a chuaigh thart. An mhuintir a deir seo, deir siad gurb é an troid a rinneadh le dornán bliantach is cúis leis an Ghaeilig a bheith sa réim a bhfuil sí sa deisceart inniu. Más fíor seo, nár fhéad siad ceist a chur orthu féin ar chuidigh Cúige Uladh an troid seo a dhéanamh? Cá mhéad corp a chuaigh chun na cille i mBéal Feirste agus i nDoire i rith an chogaidh? Cá mhéad teach a dóigheadh? Cá mhéad baintreach agus dílleachta atá i ndiaidh an áir? Agus cad é mar atá staid na Gaeilge i mBéal Feirste agus i nDoire agus i dTír Eoghain inniu?

Más fá choinne na tíre uilig atá Conradh na Gaeilge agus má tá coinéal den tír a bhfuil an teangaidh i gcontúirt ann níos mó ná áit eile, nach sílfeadh duine gur cheart don Chonradh iarraidh a thabhairt ar an áit a bhí i gcruachás? Cuir i gcás go raibh fear ansin agus go raibh neascóidí air ó mhullach a chinn go barr a choise agus go dtáinig dochtúir agus gur leigheas sé uilig iad ach ceann amháin a bhí in aice an chroí, nach mbeadh sé iontach dá ndéanadh sé dearmad den cheann mharfach a bhí in aice an chroí? Seo an rud atá an Conradh a dhéanamh. Ní miste leo fán chroí a fhad is atá na méara agus na ladhra mar is ceart. Ní thuigeann siad nach bhfuil sláinte i ndán don Ghaeilig go leigheastar an croí.

Deir an scríbhinn diaga linn gur dhúirt ár dTiarna É féin dá mbeadh céad caorach ag fear agus é ceann acu a chailleadh, go bhfágfadh sé na naoi gcinn déag is ceithre fichid san fhásach agus go n-imeochadh sé a chuartú an chinn a bhí caillte. The ninety nine in the desert! Sin soiscéal amháin nach bhfuil agus nach raibh ag an Chonradh. Níl umhail ar bith acu ar an chaora bhreá ramhar atá caillte. Tá dúil acu go rachaidh sí ar seachrán i ndoimhneacht an tsléibhe, go bhfágfaidh sí a cuid olla ina ribeogaí fríd dhraighean is dhreas, agus go dtiocfaidh madaidh an Chreagaigh agus go rannfaidh siad a cnámha ar a chéile i ndiaidh a cuid fola a ól. Agus, a Mhaighdean Mhuire, an cineál caorach atá ins na naoi gcinn déag is ceithre fichid sin! Tá galar scrathach agus míolchartáin agus gach aicíd orthu dá raibh ar chaoirigh riamh. Gheobhaidh siad bás mar a gheibh gach rud atá lán breoiteachta. Agus dheamhan soc a leagfas na madaí orthu, beidh siad chomh samhnasach sin.

Cad chuige a bhfuilthear in éadan Chúige Uladh mar seo? Tá, cionn is go bhfuil Gaeilig inti. Tá dornán bliantach ó shin lasadh tinidh na Gaeilge i mBaile Átha Cliath. Cuid mhór dá raibh ag fadó na tineadh sin, ní raibh uathu ach a ngoradh beag féin a dhéanamh. Níor shamhail siad go rachadh an lasóg a fhad leis an fhraoch a bhí ins an Ghaeltacht. Anois tá an fhalscaí ins an chnoc. Agus tá an teas ag éirí róthréan ag cuid mhóir againn. Tá seo de réir nádúir an duine. I ndiaidh an iomláin, nuair a chaitheas duine ar bith an chuid is fearr dá shaol ag iarraidh Gaeilig a fhoghlaim, nuair a shíl sé go raibh sí aige, go raibh an Standard socair, tá sé iontach goilliúnach a rá is de go dtiocfaidh doirneálaigh gharbha, ghlasa a tógadh i mbothógaí súiche le ‘poitín beag préataí agus le gráinnín beag salainn’ - mar a bheadh Seán beag boidíneach scidíneach ann - go dtiocfaidh siad agus go rachaidh siad a gháirí faoi dhaoine a bhí ar an Choiste seo agus ar an cheann udaí eile leis na blianta.

Agus an rud a dtugann siad Gaeilig air! Damnú nár thige ormsa go gcuireann sí samhnas agus tarrantacha orla orm. Tiontaím ar shiúl uaithi mar a thiontóchainn ó mhadadh a bheadh báite le mí agus a bheadh ite go dtína leath ag cnumhógaí. Agus nár chuma i dtaca le holc ach an iarraidh dhúthrachtach atáthar a dhéanamh ag iarraidh an seanmhadadh lofa sin a sháitheadh síos i mo ghoile.

Dúirt mé roimhe agus deirim arís é nach aon teangaidh amháin atá ins an Ghaeltacht agus an rud seo atáthar a chur os ár gcoinne ar na mallaibh. Níl gaol ná páirt acu dá chéile agus dá luas a n-aidmheochfar an méid seo, is amhlaidh is fearr é. Tá cuid mhór daoine agus ní siad a gcomhrá ó mhaidin go hoíche le cupla duisín ráite. Dá mbaintí ‘coiste agus fochoiste agus miontuairiscí agus tagairt fén gceist agus pé scéal é’ amach as a gcuid ‘Gaeilge’ ní bheadh mórán fágtha. Agus síleann siad gur féidir an Ghaeilig a shábháil leis an chineál seo gramscair.

Leoga, maise, ní féidir. Má gheibh an Ghaeilig bás ina an Ghaeltacht, ní choinneochaidh na cupla focal beag bacaigh sin i bhfad beo í. Agus cá bhfuil an té a raibh grá aige riamh ar theangaidh na nGael nárbh fhearr leis marbh go fiúntach í. Tá a fhios agam gurbh fhearr liomsa. Agus ní focal atá ag sciordadh orm é. Rud fiúntach an bás i dtaca le holc. Tá nathán ag muintir na Gaeltachta: ‘is fearr A Mhuire mo thruaigh ná a Mhuire mo náire.’ Má gheibh an Ghaeilig bás ní bheidh againn le rá ach gur mór an truaigh é. Ach má thig an rud seo a dtugtar standard air ina háit, is mór an náire é. A Shimidín, dearc ort féin. Dá bhfaigheadh an té ba mheasa leat ar an domhan bás, ba trom a ghoilfeá. Ach nach ndóifeadh sé an croí i do chliabh dá gcuirtí cláiríneach, creapalta, breoite ina áit agus a rá gurbh ionann an díorfach mheaite seo agus do ghaiscíoch a bhí faoin fhód. A Shimidín, cad é a dhéanfá nuair a thiocfá isteach tráthnóna agus gheofá ag casachtaigh agus ag pislíneacht in áit an mharbhánaigh é? Nach dtarrónfá trasna ar an tinidh é? Agus cé a bheadh ina dhiaidh ort?

Tá an gaiscíoch uasal ag fáil bháis, a Shimidín. B’fhéidir nach dtiocfadh linn a choinneáil beo. Ach déanaimis ár ndícheall. Agus má thig an bás dár n-ainneoin, taradh sé. Ach in ainm Dé, nuair a bheas sé marbh, nuair a fhuaróchas a chosa, a chluasa is a lámha, bhéarfaimid chun na cille é agus cuirfimid go fiúntach é. Ach má chastar díorfach ar bith ort ar theacht chun an bhaile ón tórramh duit - díorfach a bhéarfas iarraidh náire a thabhairt don fhear atá sínte go suaimhneach faoi chlár - tacht é chomh tirim le breac agus fág a chnámha le piocadh ag na madaidh, má bhíonn coileán cíocrach ar bith le fáil a mbeidh goile chomh láidir aige agus go leagfaidh sé soc air.

Mise agus mothú feirge orm,

Do chara,

Máire.

FROM A TEACHER’S DIARY[103]

I had been reading Wordsworth, R.L. Stevenson and others, and had definitely accepted the belief that ‘Heaven lies above us in our infancy.’[104] After all, arsa mise liom féin, dreams are the only realities. The things which the realist, in his blindness, mistakes for substances, are only shadows. We ourselves are shadows. We are ghosts, ghosts of the great reality of immortal life. What the professor in the Training College called the development of the reasoning faculties is simply the ‘shades of the prison-house closing on the growing boy.’ Children are the true realists. They see things as they are. Their toys and their games are merely symbols. They can see beyond them, into the infinite, and they are therefore happy.

Such were my meditations and conclusions one morning on my way to school. At that time we had on our circuit a junior inspector who was diametrically opposed to me on fundamentals. He knew the programme of the Board to the last comma, and he believed in the enforcement of it to the alpha and the omega of human existence. He was wonderfully attentive to his personal appearance. Insofar as men are made by tailors and barbers, it might be said of him that ‘this indeed was a man.’ I can see him yet with his shining morning face, and his hair brushed to perfection. Like all inspectors, he had his own peculiar fad – ‘personal cleanliness’ he called it. It was the only thing I believe his mind was capable of.

I have always regarded shaving as one of the great curses of civilisation, and hence I shaved only once a week. This difference of opinion between myself and my official superior was the source of endless worries to both of us. I had a theory that the more a man attends to such trivial details as shaving, the more incapable he becomes of seeing and appreciating the beauties of life and nature. I believed that the capacity of everyone for thinking or studying is bounded by certain definite limits. That the mind might be compared to air in the cylinder of a bicycle pump. The density varies inversely with the volume. It is the same way with the mind. Hence the necessity of exclusive concentration to penetrate deeply into any subject. All great men have been absent-minded. In other words, they forgot such details as shaving, and brushing their hair, because their minds were occupied with higher things.

Forgetting is only another form of remembering. The history of great men proved my theory. Beethoven sent his servant to the shop with a hundred pounds to buy a pocket handkerchief. Isaac Newton put the egg in his pocket and his watch into the boiling saucepan. Millions of other men there were who knew that pocket handkerchiefs cost only a few pence, and millions also who boiled their eggs and saved their watches, and the world is silent about them today.

It was a nice day in mid-summer. The music of the birds was in the air. The granite peaks of the hills glistened in the sun. Patrick Fheilimí and Antain Eoghain were swinging their scythes down in the meadow beside the river. Peggy Bhán was driving her cows to bog-land, singing a Gaelic song. Wreaths of blue smoke from the surrounding cottages rose straight into the air. Loughanure lay calmly smiling in the sunlight, and reflected the peaks of the surrounding hills. It was good to be alive on such a day.

Under such circumstances the schoolroom becomes a veritable prison. Someone has said that stone walls do not a prison make. They do if they happen to enclose a crowd of restless children, a bundle of headline copybooks and a map of the United States printed in gaudy colours, with its geometrical frontiers. I think the hardest feature in prison life is to be forgotten by the outside world. Human sympathy goes a long way towards mitigating the woes of life. But the teacher has no such sympathy. The hand of the Lord is upon him.

I was sitting on the playground wall smoking. In those days a favourite trick of mine was to put back my watch some minutes at playtime. If the inspector happened to come and find the children in the playground after the time specified on the time-table, it could be easily explained to him that watches were liable to go astray, and that it was difficult to get the correct time in Meenamara, and that however it did not matter as the same watch gave us the few minutes in the afternoon that we had lost in the morning. Three times I put back my watch, and each time it crept maliciously up again to one o’clock.

The children were enjoying themselves. The girls were in the corner of the playground singing the well-known school song ‘Poor Roger is Dead and Laid in his Grave.’ The boys, indifferent to the moral of poor Roger’s fate, were outside the playground fighting a battle. We had had ‘The Yellow Ford’ for our history lesson in the morning,[105] and while not explicitly encouraging hostilities between two sections of my pupils, I managed to imply that it would impress certain historical facts on their memories if they had a miniature Béal an Átha Buí with sods at playtime. I believed, as I still believe, that history is only another form of literature. A good literary work impresses us because it holds the mirror up to nature. It tells us our own story. It clothes in fitting words the thoughts and desires we all have. History, properly taught, is merely putting the mirror on a wider focus. I had discovered that literature made a very strong appeal to my pupils, the reason being, I concluded, that there were among them many mute, inglorious Miltons. History was bound to make the same appeal because there were in my classes village Hampdens and guiltless Cromwells who would one day achieve greatness if the mountains of Torr and Croveigh did not sternly forbid them

To wade through slaughter to a throne

And shut the gates of mercy on mankind.[106]

I had not been long in the teaching profession when I discovered the wisdom of the dictum: Learn by Doing. This applies particularly to children. They are by nature active and only that which they do leaves a permanent mark on them. This theory I had applied to the teaching of literature with considerable success. We had penetrated far into the beauties of Shakespeare by acting some of his plays. Hence it was that I was this day reluctant to blow my whistle and put an end to the ‘Yellow Ford.’

I watched the battle with intense interest. The boys were drawn up in two sections with a piece of soft, marshy ground between them. Dinny Boyle was playing the part of O’Neill, and Tom Sweeney that of Bagenal. The air was thick with sods. The moment was tense. The battle was undecided. At last ‘O’Neill,’ hoisting a paper ‘Red Hand’ on the point of a stick, shouted ‘Lámh Dhearg Abú’ and charged across the morass, the invincibles of Ulster following him. ‘Bagenal’ made a desperate attempt to meet the charge but was utterly routed. There were a few casualties on both sides. ‘O’Neill’ was bleeding profusely from the nose and ‘Bagenal’ had a black eye. I put the assistant in charge of Red Cross arrangements and called in the school.

Both armies were covered with mud from head to foot, ‘O’Neill’s’ being much worse, having waded through the morass. I looked through the window. Was that a bicycle I saw before me? It was indeed. The inspector was within a hundred yards of the school. The position was hopeless and there is something akin to relief in a position that is quite hopeless. While there is a chance of escape from any danger or a chance of success in any enterprise, the ‘state of man, like to a little kingdom, suffers then the nature of an insurrection.’[107] But once disaster becomes inevitable, suspense ends. I stood at my desk calmly awaiting my fate.

He came in and looked around him. His eyes at once caught the general disorder consequent on Béal an Átha Buí and his face beamed with delight at having caught me.

‘What is the meaning of this?’ he asked. ‘I mean the dirty hands and faces.’

‘Those are the marks of the history lesson, sir,’ I explained, calmly.

‘What do you mean?’

‘I mean that I treat history as a record of human passion, and that I am of opinion that the only intelligent way to teach it is to bring it on the stage, so to speak, and make the children act it whenever possible.’

Then I proceeded to explain to him that my boys would never forget the Yellow Ford as they had lived through it. That we remember things in proportion as they are interwoven with our feelings and emotions, our likes and dislikes.

He smiled sarcastically, as much as to say that I myself was not likely to forget the Yellow Ford in a hurry either. He was right. But that only serves further to strengthen my argument. I shall never forget Béal an Átha Buí, because associated with that historic spot is always the loss of my increment.

The result of his visit made me change my method of teaching history. In a few weeks I deprived ‘O’Neill’ and ‘Bagenal’ of their commissions. They protested pathetically.

‘Please, sir,’ said Tom Sweeney, ‘we thought you were going to allow us to fight the rest of the battles. It is the easiest way to do our history lessons.’

They had been making rather elaborate preparations for Benburb, and I felt it very hard to have to ‘proclaim’ the battle.

‘My dear Tom,’ I said (for this bright-eyed, intelligent, kind-hearted boy was dear to me), ‘I am sorry that I must ask you to study the remainder of Róisín Dubh’s career on constitutional lines. I couldn’t afford to allow the school to fight its way down through history. As matters stand, my financial position is not very sound, and if I were to lose an increment for every time that Irish nationality was ‘bequeathed from bleeding sire to son,’[108] I should find myself in the Glenties Workhouse long before Vinegar Hill. In fact, the Boyne or Aughrim would definitely consign me to the union.’

We had to fall back on the Board’s method; and often afterwards, on glorious summer days, instead of bearing down on the invader with the war-cry of Tyrone, ‘O’Neill’ could be heard humming over a list of dates, according to law, and within the meaning of the Act.

THE IRELAND HIDDEN [109]

ULSTER AND MUNSTER POETS COMPARED

Lecture by Mr. Seamus O’Grianna

In a lecture in the Gaelic League Hall, Dublin, Mr. Seamus O’Grianna said:

A Chairde Gael, it is gratifying (for me at least) to note that the announcement of my lecture has aroused considerable interest among the people that usually attend the Fáinne lectures. I am glad to see such a large crowd present. I am glad also that a certain section went to the trouble of organising a boycott of this lecture. That the same section is bitterly opposed to me is the surest proof I can have that I am right. I am glad of their unmasked opposition. If they were with me as they are against me, I should consider it time to examine my conscience.

So much by way of introduction, and now how am I to begin my lecture? Shall I ask you to lend me your ears, as I have come to bury Ulster, not to praise it? No, I will state candidly at the outset that, on the contrary, I have come to praise Ulster, not to bury it, because Ulster is not dead. If we are to have a funeral ceremony at all I think it should be that of the institution that died this week – the Gaelic League. I noticed that during the Ard-Fheis the assembly rose to their feet twice to pay their respects to the dead. They should have stood up a third time and saluted the passing of the Gaelic League. For veritably that institution was laid to rest yesterday. It could not live. The wages of sin is death. It was founded on a huge lie, namely, the assumption that the maimed, halting, blind, mutilated jargon of Munster was standard Irish, while the Annals of the Four Masters and Bishop O’Gallagher’s sermons were merely a dialect. Provincialism has killed the League. May it rest in peace.

It is often said that it is we Ultonians who are making all this noise about provincialism, and that Munster has a broader vision and seeks to unite all Ireland under one banner. Yes, under their banner. Under the banner of the language of which we can find specimens on the school time-tables or on the post-office signboards. Their cry of unity reminds me of an old man and his wife who lived beside me at home long ago. They were called Sineid and Seoinín. Seoinín had a dog and Sineid had a cat and these two domestic pets kept the house in continual turmoil. The dog would follow the cat round the house until the latter could no longer retreat. Then she would go on the defensive. She would arch her back and purr and strike the dog with her naked claws.

‘Maise, maise,’ said Seoinín one night, ‘but my sleep is always disturbed by that wicked cat. I must drown it as soon as I see the first streak of dawn tomorrow. For a day’s peace there hasn’t been under our roof since the cursed kitten came to us. But I’ll silence it tomorrow.’

Sinéid answered him in sleepy tones.

‘And would it never occur to you to put manners on the dog?’

Those who accuse us in Ulster of bringing disruption into the Gaelic movement with the bitter things we say against Munsterism, should remember that the reason we are purring and spitting is because we are attacked. We are being followed round the four corners of Ireland with the monster atrocity of this age – ‘Official Irish.’ And if we burn hay (?) at the Rosses of Donegal, it is not fair to blame us. We do not desire a fight among language revivalists. Goodness knows, there is more than enough of disunion and bitterness in the country without adding to it. We want to make peace with the dog, but on condition that he takes his fangs from our throats.

Having justified the defense that Sineid’s cat made, and that Ulster Gaels are making, I will proceed with my lecture. You may have noticed that the title of my lecture inverts the order of words in the title of a book recently written by Daniel Corkery – The Hidden Ireland. I wish to speak tonight of The Ireland Hidden by Corkery and the other Munster writers – the Ireland hidden by the Gaelic League, the Ireland of Shane and Eoghan, of Conn and Hugh.

We are frequently told that the literature of Ulster is inferior to that of Munster. If the Irish language dies, as there is great danger of it, that falsehood may pass into history. If, on the other hand, it becomes the spoken language of the nation and is allowed to spread naturally from its source – the Gaeltacht – I have no fear that a future generation will prove that in the past Ulster led the way in literature as in everything else. In fact, I don’t think we need leave the proof to another generation. I think that from the few Ulster books we have been able to publish from our meagre resources (Gaelic League funds were not for Ulster publications) it can be proved here tonight that our literature is much superior to that of Munster.

Before examining the evidence and addressing the jury, it will be necessary for us to ask ourselves this question. What is literature? It will be very hard to supply the definition with the required logical accuracy – hard because literature deals largely with things beyond the scope of logic. However, if we take Hamlet, it may give us an idea of what literature is. Holding the mirror up to nature! Representing human life in all its passions, and its humours, its joys and its sorrows, its light and its shade. The one great mistake the revival movement made was not to discriminate between literature and language. It boomed to the skies books like Father O’Leary’s Séadna which were merely strings of idioms, while it neglected the literary masterpieces of Pádraig Pearse. In every language and in every country there is a due sense of proportion. There is a just recognition of the difference between a literary work and a school-book. When, for example, we think of English, we do not confuse Shakespeare with ‘Jack has got a cart.’ That is the mistake that has been made in Ireland. The Gaelic revival movement had very few in its ranks that could see clearly the difference between a string of idioms and a work of art.

The revival movement was linguistic rather than literary. It concerned itself more with ornamentation than with philosophy. This is mainly the reason why it seeks to canonise the works of the eighteenth century poets of Munster because they wove fantastic decorations of words about – nothing. These decorations, however popular they may be at first, never stand the test of time. Cuir culaith shíoda ar ghabhar, gabhar i gcónaí é. The poets of Munster for a time managed to hide the meigeall of the goat under a mantle of adjectives. But a true standard of literary criticism will one day unmask the boc and show it in its real colours.

In this connection I would like to quote a few lines from Arnold Bennet:

‘Tennyson held that the most beautiful line he ever wrote was: ‘The mellow ousel fluting in the elb.’ Perhaps as sound it was. Assuredly it makes a beautiful succession of sounds and recalls the bird-sounds which it is intended to describe. But does it live in the memory as one of the rare, great Tennysonian lines? It does not… Of the thousand lines written by him which please the ear, only those survive of which the matter is charged with emotion.’

Much of the Munster Gaelic verse does not live in the memory because there is nothing in it but mere words. To prove how little there is in some of the eighteenth-century Munster poets we need only read Mangan’s translation of them and compare them with his translations of such poems as ‘Róisín Dubh.’ The English version of ‘Dark Rosaleen’ will live while the English language lasts. His translations from Eoghan Ruadh O’Sullivan are already forgotten, the reason being that in the former Mangan had material to work on. He had ideas that could be expressed in any language, while in the latter he had nothing to decorate but exterior decorations, and English was too poor in sounds to dress the goat in a new garb.

It would be well for us to remember that the adjectival period in Irish writing, both prose and verse, is comparatively recent. It was an unhealthy growth that accompanied the literary decline of the nation. For fear you might not take my word for this, let me quote from a higher authority. This time from Pádraig Pearse: ‘Some of you,’ he says, ‘will ask whether clear, vivid, unadorned statement is really an Irish characteristic. It is. It was an Irish characteristic from the beginning and remained Irish as long as Dán Díreach verse ruled.’

Now let us examine the poetry of Ulster and we shall find that our Northern poets wrote in the bardic metre – in what Pearse calls the really Irish metre – long before it disappeared in Munster. Before proceeding with our examination, I wish to remind you of Corkery’s opinion of the different schools. ‘Anonymous singers in Munster,’ he writes, ‘wrote a more refined type of lyrics than the most famous poets of the South Ulster school.’ I should like to hear Corkery attempting to read one line of Art Mac Cooey or of Séamas Dall Mac Cuarta. Let us, however, examine this short poem by Seamus Dall:

Fáilte don éan is binne ar chraoibh

Labhras ar chaoin na dtor le gréin

Domh-sa is fada tuirse an t-saoghail

Nach bhfeicim í le teacht an fhéir.

Cluinim, gidh nach bhfeicim a gné,

Guth an éin darb ainm cuach,

Amharc uirthi ar bhárraibh géag

Mo thuirse géar nach mise fuair!

Gach neach dá bhfeiceann cruth an éin

Amharc Éireann deas is tuaidh

Bláth na dtulcha ar gach taoibh

Dóibh is aoibhinn bheith dá luadh.[110]

There is a world of sadness in these lines of ‘An Dall.’ Yet everything is expressed in ‘simple, unadorned statement.’ The ‘Dall’ wrote or composed this poem actuated by the only motives that can ever produce literature, namely, a sincere desire to convey to the world a message of the truth that was in him. He heard the notes of the cuckoo. To him it was the only thing that heralded the approach of summer. His eyes had been closed forever to the beauty of reviving nature. And he felt profound sorrow on reflecting on his own fate – one of perpetual darkness. Mo thuirse ghéar! That is the word. It sums up all. He was ‘aweary the sun.’ There is an eternity of sadness in that one word. And listen to the way he describes Ireland in one line:

Amharc Éireann deas is tuaidh

His heart was too heavily burdened, his soul was too sorrowful to spend time over words. That one line summed up all the beautiful spots within the four seas of Erin.

This is real poetry and no mere word-weaving. Yet Corkery sees no refinement in it. And he is an honourable man. So are they all – all honourable men.[111]

If I were to deal fully with the works of even the Ulster poets published I should find myself here for a week. And as that would be unreasonably hard on both the lecturers and the audience, I must content myself with a few brief specimens from each. I will quote one verse from Peadar Ó Doirnín’s song ‘Úr-Chnoc Chéin Mhic Cáinte.’ You can read the entire song for yourselves in that admirable little collection edited by Éamonn Ó Tuathail and published by Browne and Nolan Rainn agus Amhráin.

A phlúr na maighdean is úire gné

Fuair clú le scéimh ón Ádhamhchlainn,

A chúl na bpéarlaí, a rún na héigse

A dhúblas féile is fáilte,

A ghnúis mar ghréin le dúscadh lae

A mhúchfadh léan le gáire,

Sé mo chumha gan mé is tú, a shiúr, linn féin

Sa dún sin Chéin Mhic Cáinte.[112]

Again, the same characteristics: depth of feeling and clarity of expression. An Eoghan Ruadh or a Seán Clárach would give us nine times nine adjectives describing her golden ringlets. And the result would be that they would hide the ringlets from us altogether. Peadar Ó Doirnín tells us that her expression was like the sun at the first awakening of day, and, true artist that he was, he left the details of his picture to our own imagination. What greater praise could be given her charm that to say her smile would banish all human woe. And then the inevitable sad note that such profound love must finally strike. Mo chumhaidh. We call sorrow for the dead brón. But cumhaidh is something different. It expresses the feeling of a man sentenced to live – to ‘inhabit this bleak world alone.’[113]

We next come to Mac Cooey, and the first thing that strikes us is that although he uses the stereotyped Aisling a few times, he treats it with marked originality.

In the case of the ‘poets’ whose memories we are asked to canonise, the one thing that irritates our nerves is the sameness of both the theme and the form. He went forth for a stroll in the evening, and, being weary with the burden of life, he sat down and fell asleep. Soon the spéirbhean appeared to him. Then follows a streachlán of adjectives about the colour of her hair. The ‘poet’ asks her if she is Helen or Venus or Deirdre or Maeve. She answers that she is none of these, but that she is one Caitlín Ní Houlihan, a widow.[114] Art Mac Cooey, in the few instances in which he uses the Aisling, treated it in an entirely different manner. Take, for example, ‘Úirchill an Chreagáin.’ He describes the spéirbhean in two lines, thus:

Bhí gríos-ghruaidh ghartha aici, agus loinnear in a ciabh mar ór,

Is gurbh’ é íocshláinte an domhain a bheith ‘g amharc ar an ríoghain óig.[115]

It is very hard to translate the word íocshláinte with full meaning. It was the restoration of health for him – health and strength and hope. It was life. It was everything. The remainder of the song takes the form of a dialogue between the poet and the ‘little fairy child.’ And mark the human note he strikes in it. He communicates to us in some mysterious way the sorrow and the sadness he feels over the passing of the O’Neills.

‘Sé mo ghéar-ghoin tinnis gur theastuigh uainn Gaedhil Thír’ Eóghain.

Well might the Gaels of Ulster repeat his bitter alas at the attitude of the recent Ard-Fheis to the Six Counties. It is not in order to mention Gaeil Thír Eoghain at a meeting in Dublin. You must give notice of motion before you are allowed to refer to the land of Cuchulainn and Conall Cearnach, the land of Conn and Hugh and Shane O’Neill, the land of Wolfe Tone and John Mitchel. No, one may not ask the Gaelic League to help the language in this great historic province. It is not on the agenda!

But to return to Mac Cooey. The ‘little fairy child’ pointed out to him how he was bereft of all that made up life for him, and invited him to come with her to a happy land where he would forget the cause of his sadness. In the end he consented, with this stipulation:

Má éagaim fá’n tSeanainn, i gcrích Mhanainn, nó ‘san Éiphte mhóir,

Gurab ag Gaedhil chumhra an Chreagáin a leagfar mé i gcré faoi fhód.

Like Oisín, he might go across the wave to a land of happiness, but his wish was that his last remains should be laid to rest in Creggan Churchyard. You may read the entire poem for yourselves. It is to be found in The Songs of Art Mac Cooey edited by Henry Morris. If you have any difficulty in following the original you will get a fair idea of the real poetic merit of it by reading Dr. Sigerson’s translation.

I come next to Cathal Buí Mac Giolla Ghunna or simply Cathal Buí as he is called by the people of the Gaeltacht. If there is to be a literary revival in Ireland, a widespread appreciation awaits Cathal Buí. The reason why he has not been as yet appreciated is because there has not been a literary Gaelic movement in Ireland. A linguistic movement there has been to a certain degree. But so far the Gaelic movement has produced only two whose works may be classed as literature, namely, Pearse and MacDonagh.

Recently we have had two Irish translations of Omar Khayyam, and two wearisome productions they are as compared to the English version by Fitzgerald. I wonder how many of us know about the songs of our own Omar – Cathal Buí. How many yellow bitterns would one of the Munster word-weavers have to see dead before he could compose such lines as these:

A bhunnáin bhuidhe, is é mo chrádh do luighe

Is do chnámha sínte ar leacach’ lom

‘S nach dtearn tú díth ná dolaidh istigh,

‘S nár bh’fheárr leat fíon ‘ná uisce puill.

Nach bhfeiceann sibh éan an phíobáin réidh

A chuaidh i n-éag do’n tart ar ball,

‘S a dhaoiní chléibh, fliuchaigí bhur mbéal,

Nó ní bhfuighidh sibh braon i ndiaidh bhur mbáis.[116]

He sees the bittern lying dead, and moralises on its fate almost exactly as Omar might have done. He assumes that it had died of thirst, and warns mankind against a similar fate.

Ní bhfuighidh sibh braon i ndiaidh bhur mbáis.

He conveys the same idea as does Omar where he points out that:

The flower that once has bloomed forever dies.

Another of his songs, very popular in Donegal, takes the form of a dialogue between his wife and himself, in which she exhorts him to give up drink. She reminds him of his obligations to her and to the children, and Cathal’s reply was:

‘Gcluin tú mé, a bhean úd a chanas na briathra beacht,

Níl mo chroidhe folláin ‘s is leannán domh choidhche an tart.

Nuair atchím-sa na gloiní sna saileir i bhfad uaim isteach,

‘Sé déarfadh mo mhuineál buidhe is cineálta d’ólfainn deoch.

In these lines we have, among other things, great appropriateness of words. Beacht for example. She was accurate in her expression and logical in her argument, he admitted. But the matter was beyond solution by the intellect. It was a disease with him. It wasn’t he himself craved for drink. It was his muineál buí. His eyes saw the bottles in the publican’s window. His muineál buí desired a drink. And poor Cathal was powerless against the conspiracy of these two organs. For a long time he pleaded with his wife for the price of a drink, and she persistently refused his request. At last he told her he felt death approaching, and in this way reached her woman’s heart. He expressed a wish to be buried with the bones of his fathers and to be given a funeral worthy of his life.

Gabháil siar Baile an Teampaill bíodh gal-trumpa libh, fideal is píob,

Ólaigidh mo shláinte-sa ‘n lá sin, ‘s ná tugaidh domh braon.

Tradition tells us that she gave him her last shilling to get him a drink. And we can easily believe it. She would not be a woman if she did not. What woman’s heart could remain hardened against such an appeal. ‘You can drink away that day in Baile an Teampaill and I won’t ask for a drop.’

So much about the Ulster poets whose works, or portions of them, have already been published. It is an undisputed fact that we can lead the way in prose writers, even if we only take the Four Masters, Manus O’Donnell, and Bishop O’Gallagher. But it is not so universally known that we always lead in poetry as well. That will be proved beyond doubt as soon as we have the wherewithal to publish Ulster poetry already collected. Already we have the material for at least ten books collected, and now that Gaelic revivalists this side of the Boyne have thrown off the mask and shown that they are definitely bent on crushing Ulster, we hope our friends in the North, and the friends of real Irish everywhere, will be moved to come to our aid.

Apart from the amount of unpublished manuscript we have, there is a folklore in Donegal that Munster can produce nothing to equal it. If we were in a position to collect and publish it, the folklore alone would turn the tables on Munster, and we could justly alter a few words in Corkery’s own quotation and say that ‘anonymous singers in Donegal composed a more refined type of lyric than the most famous of the Munster poets.’ For depth of feeling, the folksong of Seamus Mac Murchaidh[117] beats the so-called classical poets hollow. I need not quote it. One line will furnish an example of its poetry.

A mhaighre an ghil-bhraighead, is tú d’fhág m’intinn buartha.

Truly might it be said of this line that it contains the essence of a thousand love-songs.

Without going into the folksongs in detail, I wish to refer to a family that lived in the Rosses of Donegal well over a hundred years ago – the O’Donnells of Rannafast. Seamus O’Donnell’s son was drowned in Gweedore Bay, and his body was carried in by the tide to the rocks of the shore at the end of his father’s little farm. The poor old man could not go outside his door without being reminded of his woe. I shall let himself describe his state of feeling.

Is fada mé ag géarghol is mé ‘ déanamh mo ghearáin le cách

Is mé ag amharc uaim síos fá bhruach an chladaigh gach lá

Níl cuideachta ag aon mar bhíodh fán rannaigh seo ‘ ghnáth

Ach osna ina gcliabh faraor is gan furtacht le fáil.[118]

These lines show us the difference between art as the expression of emotion and art for art’s sake. Seamus O’Donnell’s heart was too sorrowful to decorate the memory of his dear, dead son with adjectives. He sang because he wanted to sing. He felt moved from within. He couldn’t remain silent. And hence what he sang was real poetry. I would dwell at greater length on the poetry of the O’Donnells but for the fact that it has been collected and made ready for publication. A remarkable thing about the way this collection was made is that a man from the district, himself a descendant of the O’Donnells, collected as many of them forty years ago as could be found. And although he could neither write nor spell Irish at the time, he took so deep an interest in the work that he made out his own system of spelling, and thus preserved them until another generation took on the work of editing them.[119]

The O’Donnells of Rannafast could neither read nor write. Perhaps it was better. A little learning might have a bad effect on them. It might have drawn a curtain over the face of nature and hidden its reality from them. Scholarship can only help a poet by opening the doors to wider fields of literature. Even then it has its disadvantages, for certain models are followed slavishly. As Burns says:

Gie me ae spark o’ Nature’s fire,

That’s a’ the learning I desire;

Then, tho’ I drudge thro’ dub an’ mire

At pleugh or cart,

My Muse, tho’ hamely in attire,

May touch the heart.[120]

Any human utterance may be said to be literature insofar as it touches the heart. Nothing else will stand the great test of time.

Now I feel that I have said disagreeable things. But they were things that I did not wish to say – that I would not have said if I had not been forced into saying them. However, while it has been proved to me that there are in the South people who profess to be anxious for the restoration of the National language, and who at the same time would be in ecstacies of joy if all the books and manuscripts of Ulster were burned in one night, and all the native speakers of Donegal consumed in the same blaze, I know also that there are sincere, honest, patriotic Gaels in Munster, who would be very sorry if such a conflagration occurred. To these people I appeal to kill the spirit of provincialism that has done so much harm to the Irish language. To go back to the metaphor I used at the beginning of my lecture, I appeal to Munster to put manners on the dog, and then we can easily have domestic peace. Personally I abhor disunion and bitterness in the Gaelic movement. I should sleep in peace at nights if the provincial hatchet were buried for ever, because I should be free to devote all my energy to the advancing of our common cause. We in Ulster have preserved many characteristics of the language that have long since been lost in Munster – characteristics of idiom, accent, sounds and grammatical structure. If we are afraid to develop our rich inheritance as it should develop, we will bear patiently with the defects of Munster Irish, and we will concede, as all fair-minded persons must concede, that even in its present state of deterioration, it is better than nothing. We will not deny it its due measure of importance. Just as a wooden leg is better than no leg, Munster Irish is better than no Irish. But if Munster people persist in their attempt to amputate our natural limbs, we have no option but to resist. At present a systematic campaign is being carried on to standardise the cos mhaide, and to make it fashionable. If the South persists in their attempt to banish the irregular verbs, for example, from the schools of Donegal, because they have long ago lost them themselves, if a further attempt is made to make Ulster drop the double consonants, the old Irish system of stress, and several other characteristics which we have preserved, we have no option but to split the language movement. And split it we will.

LITIR Ó MHÁIRE[121]

THE IRELAND HIDDEN

A Chathaoirligh agus a chairde Gael,

Nuair a bhíos duine ar bith eile ag tabhairt léachta uaidh anseo thig sé agus imíonn sé agus ní bhíonn níos mó de. Nuair a thig mo shealsa bíonn daoine ann agus is cosúil go mbíonn eagla orthu go gcuirfinn drochsmaointe i gceann mo chuid lucht éisteachta, agus cuireann siad rudaí eile ar bun leis an tslua a shábháil ar mo chuid drochtheagaisc. Ar dhóigh, is mó an t-áthas a chuireann sé orm fuath a bheith ag an dream sin orm. Is fearr liom a gcuid cánta ná a gcuid molta. Dá dtoisíodh siad ag mo mholadh, mar a dúirt an té a dúirt é, dhéanfainn scrúdú ar mo choinsiasa.

Anois, nuair atá an méid sin ráite, cad é mar a thoiseochas mé ar mo léacht? Dálta Mhark Antoine, sílim go n-iarrfaidh mé oraibh cluas le héisteacht a chur oraibh féin ós a adhlacadh Chonradh na Gaeilge a tháinig mé agus chan á mholadh. Ach, sula dté mé níos faide leis an phort sin, inseochaidh mé scéal.

Fada ó shin bhí madadh ag m’athair agus bhí cat ag mo mháthair. Madadh a bhí ann nach raibh mórán maithe ann. Bhíodh sé ag ól na n-uibheach, bhíodh sé i ndiaidh na gcearc agus bhí sé díomúinte leis na comharsanaigh. Ach ní thiocfadh le m’athair a locht a fheiceáil. Shíl sé nach raibh a leithéid de choileán ar an tsaol ó bhí aimsir na bhFiann ann. Agus an cat! Ainmhí beag lách a bhí ann dá mbíthí gan cur chuige, ach iontach colgach nuair a bhaintí as é. Thógadh sé féin agus an madadh an dúracán corruair. Théadh an madadh a thachtadh an chait agus thoisíodh an cat a chnúdán agus a chaitheamh amach sileog agus an tamhach táisc a bhíodh ann, bhí sé níos fearr ná a bheith go measartha.

‘Marbhfáisc ar an tsreamaide cait sin,’ arsa m’athair oíche amháin, ‘mura bhfuilimid tógtha ó lár aige. Ní théid drod ar a bhéal ó dhubh go dubh ach ag sceamhlaigh agus ag cnúdán. Lá suaimhnis is ní bheidh sa teach go mbáitear é.’

D’amharc mo mháthair air.

‘Nó nár smaoinigh tú riamh,’ ar sise, ‘gur chórtha múineadh a chur ar an mhadadh ná a bheith ag caint ar an chat a bháitheadh?’

Anois toiseochaidh mé ar mo léacht. Cuirtear síos domh go ndéanaim a lán cainte ar chúigeachas. Cuirtear síos an rud céanna do chuid mhór Ultach. Deir daoine go bhfuilimid ag déanamh barraíocht cnúdáin agus sceamhlaí. Níl iomrá ar bith ar na madaidh a bhfuil greim sceadamáin acu orainn. Muintir Chúige Uladh is ciontaí leis an challán seo atáthar a dhéanamh fá chúigeachas agus fá chanúintí! Ach ní bhíonn iomrá ar bith ar an mhuintir atá ag iarraidh a gcanúint féin a sháitheadh síos inár ngoile. Ní abrann duine ar bith gur cheart múineadh a chur ar an mhadadh, ach an slua ag scairtigh ag iarraidh chuid fola an chait. Mar sin de, má bhíonn an pisín seo ag sceamhlaigh anocht, má bhíonn sé ag cnúdán go namhadach anocht, má chuireann sé cruit air féin agus a ghabháil a chaitheamh amach sileog, ba chóir cuimhneamh gurbh é an madadh is ciontaí. Níor cheart daoibh a bheith rófhonnmhar ag báitheadh chuid pisín Chúige Uladh. B’fhéidir gur mhaith a gcuidiú leis an ruaig a chur ar na luchógaí - na seoiníní.

Anois, má tá cead cnúdáin agam ba mhaith liom labhairt ar The Hidden Ireland. Scríobhadh leabhar ar na mallaibh darb ainm The Hidden Ireland.[122] Sin an leabhar a spreag mé le labhairt ar an cheist seo anocht ar an méid d’Éirinn a coinníodh i bhfolach a dh’aonturas le deich mbliana fichead. Sin an leabhar a chuir a chnúdán arís mé mar chonacthas domh gur dhreasaigh sí an madadh ionainn go húrnuaidh.

Leabhar breá é seo. An fear a scríobh é tá cuisle na litríochta ann go láidir. Is minic agus mé ag léamh a chuid Béarla a chuir sé deann fríd mo chroí. Ins an leabhar seo a bhfuil mé ag gabháil a chaint air tá obair mhór déanta aige ar son an ghiota d’Éirinn arb as é féin. Ach is é an chéad locht a fuair mé ar an scríbhinn seo an t-ainm atá air. Ba cheart dó The Hidden Munster a bhaisteadh air, agus ansin d’fhéadfaí a rá go raibh an t-ainm fóirstineach go leor. Ach ba chóir smaoineamh nuair a chruthaigh Dia an saol, nach bhfuil cuntas ar bith sa Bhíobla gur thoisigh sé ag cuan Bheantraí agus gur stad sé ag Sliabh Bladhma. Rinne sé níos mó ná an méid sin, míle altú Dá mhórchumhacht. Rinne Sé farraige agus talamh, grian agus gealach, agus na mílte milliún réalta a bhfuil an spéir breacaithe leo go dtí an drithleog dheireanach atá amuigh thall ar imeall Bhóthar na Bó Finne. Dá gcuimhníthí ar an méid seo ní bheifí chomh cúng sa dearcadh agus atáthar.

Ó tharla gur ag gabháil a chur litríocht Cúigidh amháin i gcomórtas le litríocht Cúigidh eile atáimid, tá sé chomh maith againn ceist a chur orainn féin cad is litríocht ann. Ní dóiche gur tugadh freagar beacht riamh ar an cheist chéanna ná ní dóiche go dtabharfar ach oiread. Ach, ins an am chéanna, má dhearcaimid ar na scríbhinní agus ar na focla a mhair ar feadh na gcéadtaí blian, tífimid gur mhair siad cionn is go raibh fírinne iontu agus go raibh an fhírinne sin inste go cruinn, beacht, snasúil. Cuirtear síos domh amannaí go n-abraim go dtig le gach cainteoir dúchais litríocht a scríobh. Níor smaoinigh mé riamh ar a leithéid a rá. Tá a fhios agam a oiread fá litríocht agus go dtuigim nár scríobhadh a dhath di i nGaeilig ó toisíodh ar aithbheochadh na teanga ach an méid a scríobh Pádraig Mac Piarais. Má thig an Ghaeilig ar aghaidh, scríobhfar litríocht inti go fóill. Agus ansin stadfar a chaint ar dhaoine mar mé féin agus an tAthair Peadar a scríobh leabharthaí fá choinne scoltach. Ins an Bhéarla tá litríocht agus leabharthaí scoile agus ní mheasctar an dá chuid le chéile. Tá Hamlet ag lucht na litríochta agus tá Ned put his leg in the tub ag na páistí. Ba chóir go mbeadh an rud céanna i nGaeilig agus go n-aithneofaí an difear atá eadar an rud a scríobh an tAthair Peadar is daoine mar é, agus litríocht na bhfear mór a tháinig romhainn.

Cluinimid cuid mhór cainte á déanamh fá chulaith a bhíos ar an smaoineamh. Níthear mórán adhmaid as binneas na bhfocal, as fuaimeannaí agus rudaí den chineál sin. Cinnte is deas an rud culaith fheiceálach éadaigh ar chailín dóighiúil. Ach cuir culaith shíoda ar ghabhar agus gabhar i gcónaí é. Má tá beirt chailín ansin agus bean acu meirgeach, míofar, gráifleach, féadann tú a cóiriú go hinnealta le síoda agus le órshnáithe. Féadann tú púdar a chur ar a haghaidh agus a cuid mailíoch agus fabhraí a dhathú. Ach déan sin agus a sheacht n-oiread léi agus ní bheidh sí choíche inchurtha leis an chailín atá dóighiúil ó nádúir. Is é a dhálta sin ag litríocht é.

Ar na mallaibh bhí mé ag léamh rud a scríobh fear a raibh cuma air go raibh tuigbheáil mhór aige ar fhilíocht an Bhéarla. Seo an rud a deir sé:

Tennyson held that the most beautiful line he ever wrote was: ‘The mellow ousel fluting in the elm.’ Perhaps as sound it was. Assuredly, it makes a beautiful succession of sounds and recalls the bird-sounds which it is intended to describe. But does it live in the memory as one of the rare, great Tennysonian lines? It does not… Of the thousand lines written by him which please the ear, only those survive of which the matter is charged with emotion.

Tá cuid mhór den fhilíocht a cumadh ins an ochtú haois déag agus níl brí ná tairbhe ná sú ná seamhair inti. Níl inti ach púdar agus dath agus an chuid eile de na greibhlí aeracha a chuireas cailín amaideach uirthi féin ag iarraidh a chur i gcéill go bhfuil sí gnaíúil. Tuigfimid seo go maith má dhearcaimid ar an aistriú a rinne Mangan ar dhántaí mar Róisín Dubh agus ar an aistriú a rinne sé ar chuid de chuid dántaí Eoghain Ruaidh Uí Shúilleabháin. Bhí rud inteacht aige le haistriú in Róisín Dubh. Bhí fírinne ann. Bhí smaointe ann a chor a chroí. Bhí sé ábalta a long a fheiceáil ag teacht trasna ar ucht glas na mara agus ár ‘bpárdún léi ón phápa.’ Bhí imeall dearg aige le feiceáil i dtonna na hÉirne agus tuilteacha fola ag cartú síos béal Eas Aodh Ruaidh. Chuir an dán Gaeilge dóchas ina chroí agus spiorad ina aigneadh agus tá a shliocht air, chum sé aistriú a mhairfeas a fhad is a mhairfeas teangaidh an Bhéarla. Ní mar sin do chuid de chuid dántaí Eoghain Ruaidh a d’aistrigh sé. Ach níorbh ar Mangan an locht. Nó ní raibh a dhath aige le haistriú. Ní raibh filíocht ar bith iontu. Ní raibh gnaoi ar bith sa chailín. Agus nuair a baineadh an chulaith dheismir Ghaeilge di a bhí uirthi, fágadh ina streabhóig bhig, bhoicht í gan toirt gan tairbhe.

Nuair a bhí Eoghan Ruadh agus a mhacasamhail ag táilliúireacht i gCúige Mumhan, bhí filí Chúige Uladh ag cumadh filíochta. Bhí an seanmheadar acu dá chur in úsáid nuair nach mó ná go raibh cuimhne air ins na cúigí eile. Tá na dántaí a chum siad glan díreach. Filíocht iad agus chan deilíní focal. Tá daoine ann agus síleann siad nach fiú filíocht a thabhairt ar rud ar bith nach bhfuil na streachláin seo crochta leis. Seo an rud a deir an Piarsach fán scéal:

Some of you will ask whether clear, vivid, unadorned statement is really an Irish characteristic. It is. It was an Irish characteristic from the beginning, and remained Irish as long as Dán Díreach verse ruled. The reserve and severity of Early Irish are as apparent in the seventeenth century poem of Keating:

A bhean lán de stuaim

Conbhuigh uaim do lámh.

Le linn an Chéitinnigh féin fuair an seandán seo bás i gCúige Mumhan agus tháinig ina dhiaidh an port a bhfuair an tseanbhó bás leis. Tháinig an Aisling. Bhí mo dhuine bocht ar seachrán fá bhruach an tsléibhe agus thit a néal air le coim na hoíche. Níorbh fhada dó sa tsuan go dtáinig sí chuige, agus í cáblach, cíortha, casta agus scáil na gcaor ar lasadh trí bháine an líl ina leiceann. Bhí muireann a céibhe léi ag titim go fras ó mhullach go féar go craobhach, cruipíneach, cas. Chuir sé ceist uirthi arbh í Helen í a tharraing léirscrios ar an Traoi, nó Deirdre, nó Bhénus, nó an bhean a loit na céadtaí go raibh gaol aici le Cáit Ní Ghuidhir. Dúirt sise nárbh ea ach bean rómhór i bpéin a chaill a céile. Ansin mhuscail an fear a bhí sa tsuan agus mhair sé ag fíodóireacht a chuid aidiacht nó gur thit sé ina chodladh arís agus go dtáinig an spéirbhean chuige go húrnuaidh.

Dá mbíodh Dónall Ó Corcora gan trácht ar a choirneál féin den tír, ní thiocfadh mórán locht a fháil air ach amháin ainm an leabhair. Ach ba mhian leis a chur in iúl nach raibh filíocht ar bith arbh fhiú trácht uirthi taobh amuigh dá chuid sléibhte féin.

In the south-west of Munster, a deir sé, the Gaelic world was most self-contained and most intact.

Bheir sin i mo cheann fear a bhí ar an bhaile s’againne aon uair amháin. Fear mór feolmhar a bhí ann ar mhaith leis na daoine a shílstin gur trodaí a bhí ann; ach ba mheasa a bhagar i gcónaí ná a bhuille. Lá amháin chuaigh sé féin agus feolamán beag, éadrom, miotalach de chuid an bhaile, chuaigh siad thar a chéile sa chomhrá agus chuir an fear beag troid air. Ní raibh uchtach ag an fhear mhór a ghabháil leis. ‘Bhí mé lá de mo laetha,’ ar seisean, ‘agus ní bheinn i bhfad ag casadh an mhuineáil agat. Ach, faraor, d’imigh an lá sin.’

‘Maise, tá a fhios ag Dia orm gur gairid a mhair sé,’ arsa an fear beag.

Is é a dhálta sin ag an áit a raibh an saol Gaelach ‘most self-contained’ agus ‘most intact.’ Tí Dia gur gairid a mhair sé. Is dona an seanadh a bhí ann. Cá bhfuil an Ghaeltacht inniu? Cá mhéad cainteoir dúchais atá i gCúige Mumhan? Agus cá mhéad sna cúigí eile? Creidim go bhfaighimid an freagar gan mhoill ón Choimisiún Muimhneach atá ag ‘féachaint isteach sa cheist.’ Níl a fhios agam cá mhéad acu a dtiocfadh leo líne amháin dár gcuid filíochta a léamh mar is ceart. Ach níl féim orthu a léamh. Seo an rud a deir Dónall cóir fá dtaobh de: Anonymous singers in Munster wrote a more refined type of lyric than the most famous of the poets of the South Ulster school.

Ba mhaith liom Dónall a chluinstin ag iarraidh cuid filíochta Chúige Uladh a léamh. Léifidh mé dán beag de chuid an Daill Mhic Cuarta agus fágfaidh mé agaibh féin le socrú cé acu atá filíocht ann nó nach bhfuil:

Fáilte don éan is binne ar chraoibh

Labhras ar chaoin na dtor le gréin

Domh-sa is fada tuirse an t-saoghail

Nach bhfeicim í le teacht an fhéir.

Cluinim, gidh nach bhfeicim a gné,

Guth an éin darb ainm cuach,

Amharc uirthí ar bhárraibh géag

Mo thuirse géar nach mise fuair!

Gach neach dá bhfeiceann cruth an éin

Amharc Éireann deas is tuaidh

Bláth na dtulcha ar gach taoibh

Dóibh is aoibhinn bheith dá luadh.[123]

Mhothaigh an Dall an t-uaigneas agus an tuirse ina chroí agus mothaímidinne an rud céanna nuair a léimid é. Sin buaidh atá ag fíorfhilíocht i dteangaidh ar bith. Bogann sí an croí. Tá na mianta agus na claonta céanna againn uilig.

Téann tinidh sinn; fuarann sneachta sinn; fliuchann fearthainn sinn; goilleann tuirse agus ocras orainn; cuireann an bás brón orainn agus an imirce cumhaidh orainn. Bímid aigeantach nó ar a athrach - de réir mar atá an saol ag éirí linn - nuair a tímid grian earraigh nó gealach fhómhair. Ní théid duine ar bith fríd an tsaol gan a chriathrú le mianta na colla. Agus ansin tuigimid an file ar an ábhar gurb é ár saol féin a mbíonn sé ag caint air. Nuair a bhíos an file dáiríre, bíonn scéal aige le hinse agus caithfidh sé a inse. Mothaíonn sé an fhírinne ag preabadaigh ina chroí féin agus ní bhfaighidh sé suaimhneas go ndéana sé a ghearán liomsa agus leatsa. Ní bhíonn sé ag smaoineamh cad é mar a chrochfas sé gallach focal a bheadh chomh fada le lá samhraidh. Tí sé roimhe an cailín atá dóighiúil ó nádúir agus taispeánann sé duit í mar atá sí.

‘Domhsa is fada tuirse an tsaoghail,’ arsa Séamas Dall Mac Cuarta. ‘Tuirse!’ Sin an focal. Tuirseach cloíte marbh! Ag feitheamh leis an lá a bhfaighidh sé cead a scíste a dhéanamh. ‘Amharc Éireann deas is tuaidh.’ Is leor sin. Mhillfeadh an tíreolaí an pioctúir seo ag taispeáint duit achan chnoc agus achan ghleann dá raibh ó cheann ceann na tíre. Ach níor dhúirt an Dall ach ‘amharc Éireann deas is tuaidh,’ agus chonaic tú féin uilig é. Chonaic tú bláth na dtulcha agus duilliúr na gcraobh. Chuala tú ceiliúr na cuaiche agus crónán na mbeach… Agus ansin deirtear linn nárbh fhiú biorán cuid filíochta Chúige Uladh. Ach fear onórach Brutus. Fir onóracha an t-iomlán acu.

Bhéarfaidh mé amhrán eile daoibh nach dtiocfadh le Dónall cóir refinement ar bith a fheiceáil ann. Éistigí:

A chiúinbhean tséimh na gcuachann péarlach,

gluais liom féin ar ball beag

nuair a bheas uaisle is cléir is tuataí i néal

ina suan faoi éadaí bána;

in uaimh go mbéam i bhfad uathu araon

teacht nuachruth gréine amárach,

gan ghuais linn féin in uaigneas aerach

san uaimh sin Chéin Mhic Cáinte.

A phlúr na maighdean is úire gné

Fuair clú le scéimh ón Ádhamhchlainn,

A chúl na bpéarlaí, a rún na héigse

A dhúblas féile is fáilte,

A ghnúis mar ghréin le dúscadh lae

A mhúchfadh léan le gáire,

Sé mo chumha gan mé is tú, a shiúr, linn féin

Sa dún sin Chéin Mhic Cáinte.

Cluinfear uaill na ngadhar le luas i ndiaidh

Bhriain luaimnigh bhearnaigh mhásaigh,

Fuaim guth béilbhinn cuach is smaolach

Go suáilceach ar ghéagaibh áltán;

i bhfuarlinn tséimh ag lúbadh an éisc,

ag ruagadh a chéile sa tsnámh ann,

Is an cuan gur léir duit uait i gcéin

Ó nuachnoc Chéin Mhic Cáinte.[124]

Gnúis mar ghréin le dúscadh an lae! Níor inis sé dúinn cá leis a raibh an ghrian cosúil. Ní thiocfadh leis. Ní raibh féim air. Bhí a fhios aige go dtuigfí cad é rud áille na gréine maidin samhraidh. Agus ansin, nár dheas í nuair a mhúchfadh sí léan le gáire. Agus ba é a dhólás agus a thuirse croí gan iad a bheith leo féin san áit álainn seo - inar léir dóibh an cuan uathu i gcéin, eadar iad agus léas - thíos udaí i bhfad uainn, in imeall an cheo sin eadar an tír seo agus tír na hóige.

Bhí file eile ins an Chúigeadh sin atá mallaithe anois, Art Mac Cubhthaigh. Is fiú dúinn cupla bomaite a chaitheamh ag Úir-Chill an Chreagáin. Tháinig sí chuige in aisling agus ba deas í. Ach ní thearn sé strambán ar bith fána cuid gnaoi. Níor dhúirt sé ach gurbh é íocshláinte an domhain a bheith ag amharc uirthi. Íocshláinte! Is doiligh an focal seo a thuigbheáil in áit fhuar mar seo. Chaithfeá a bheith ar bainis nó ar baisteadh leis an fhocal a thuigbheáil mar is ceart. Íocshláinte! Nach léi a níthí an marbh beo fada ó shin!

Ansin thoisigh an bheirt acu a chaint le chéile, ag rá gach dara ceathrú. Bhí dóigh dó féin ag Art le Aisling a chumadh. Chuir sé ceist uirthi cá mbíodh sí ina cónaí agus d’fhreagair sí é go mbíodh sí san oíche ag Teamhair is ar maidin i lár Thír Eoghain. Nuair a chuala sé iomrá ar Thír Eoghain tháinig tocht agus brón air.

‘Sé mo ghéar-ghoin tinnis fá gur theastuigh uainn Gaedhil Thír’ Eoghain,

Agus oighrí an Fheadha gan seaghais faoi liag dár gcómhair.

Coir mhór labhairt inniu ar Ghaeil Thír Eoghain. Má abrann tú ag Ard-Fheis Chonradh na Gaeilge gur d’Éirinn na Sé Chontae, bhéarfaidh siad aghaidh a gcraois ort. Níl sé in ordú. Níl sé de réir na rialach a shamhailt gur d’Éirinn Cúige Uladh. Tá tú ag iarraidh an Conradh a bhriseadh má smaoiníonn tú i do chroí ar Aodh nó ar Eoghan, ar Chonn nó ar Sheán.

Ach siúd uaim é, ar Art Mac Cubhthaigh a bhí mé ag caint. Chuir an tsióg ar a shúile dó an drochdhóigh a bhí air ‘ó tréaghdadh na treabha bhí i nEachdhruim, is faraor fá’n Bhóinn.’ Ba mhaith leis a bheith lé ach gur dhoiligh leis ‘sgaramhaint le mo charaid tá ‘sa’ tír go fóill.’ Ach, dálta na mban uilig, bhí a scéal féin aicise agus thug sé isteach di sa deireadh ar acht a chnámha a thabhairt chun an bhaile i ndiaidh a bháis agus a shíneadh i gcill ‘chumhra an Chreagáin.’

Níl faill agam fanacht níos faide ag Art. Is maith liom cupla focal a rá fá chupla file eile nach bhfuil refinement ar bith iontu, más fíor. Tá daoine sa tír seo agus cuiridh siad suim mhór in Omar Khayyam. Is maith is fiú suim a chur ann. Nuair a deirim an chaint seo ba mhaith liom go dtuigfí nach gcreidim nach bhfuil rud ar bith is fearr ná do sháith a ól inniu ar eagla gur marbh a bheifeá amárach. Ní sin an rud atá i mo cheann. Ach ba é sin an creideamh a bhí ag Omar. Nocht sé na smaointe sin go fíor. Sin an fáth a bhfuil oiread suime ann agus atá. Rinneadh cupla aistriú Gaeilge ar Omar ar na mallaibh[125] ach ní chuirfeadh ceachtar acu ar meisce thú. Más mian linn dán den chineál seo a fháil sa Ghaeilig, níl againn le déanamh ach ár n-aghaidh a thabhairt ar Chathal Bhuí mar a bheirtear air i gCúige Uladh.

Chuaigh sé amach maidin amháin gheimhridh agus chonaic sé bonnán buí ina luí marbh ar lic. Sa bhomaite thoisigh sé a mheabhrú go domhain ina chroí. Chuir an t-éan truaigh agus brón air. Bhí sé marbh anois. Ní raibh beatha shuthain ar bith i ndán dó. Agus ní thearn sé a mhór den tsaol seo a fhad is a bhí sé beo. Éistigí:

A bhunnáin bhuidhe, ‘sé mo chrádh do luighe

Is do chnámha sínte ar leacach’ lom

‘S nach dtearn tú díth ná dolaidh istigh,

‘S nárr bh’fheárr leat fíon ‘ná uisce puill.

Nach bhfeiceann sibh éan an phíobáin réidh

A chuaidh i n-éag do’n tart ar ball,

‘S a dhaoiní chléibh, fliuchaigí bhur mbéal,

Nó ní bhfuighidh sibh braon i ndiaidh bhur mbáis.[126]

Nach é seo an smaoineamh céanna a bhí ag Omar:

Ah come with old Khayaam and leave the wise

To talk. One thing is certain, that life flies,

One thing is certain and the rest is lies,

The flower that once has bloomed forever dies.

Am eile bhí bean Chathail ag iarraidh comhairle a chur air stad den ól. Ar sise leis:

Níl agat tuistiún nó ciste de stóir a’ tsaoghail

‘S an lá sin ‘éagfas tusa cé chuirfeas ort comhgnair chaol?

Agus seo freagar Chathail:

‘Gcluin tú mé, a bhean úd a chanas na briathra beacht,

Níl mo chroidhe folláin ‘s is leannán domh choidhche an tart.

Nuair atchím-sa na gloiní sna saileir i bhfad uaim isteach,

‘Sé déarfadh mo mhuineál buidhe is cineálta d’ólfainn deoch.

Ní raibh neart aige air. Aicíd a bhí ann. Ní dá dheoin a bhí sé ag ól. Ba é a mhuineál a bhí ag iarraidh na beorach. A mhuineál buí, meirgeach, tirim! Deir na seanchaithe linn nach raibh aon phingin airgid ag an mhnaoi ina seilbh ach luach leathphionta amháin agus go dteachaigh sí amach agus go dtug sí a cuid den tsaol ar dheoch do Chathal. Is móide mo mheas uirthi. Ní thiocfadh léi a diúltú agus an dóigh ar agair sé í. Mhaígh sé gur ghairid an bás uaidh.

Ní abóraidh mé níos mó fá na filí a bhfuil a gcuid oibre i gcló. Dá dtráchtainn ar an iomlán acu bheinn ag caint go maidin. Ach, sula gcríochnaí mé, ba mhaith liom labhairt ar an chuid is fearr dár gcuid filíochta - an chuid nach bhfuil a fhios agus nach mbíonn a fhios cé a chum é agus nár cuireadh i gcló riamh. Seo cupla líne as ceann de na hamhráin atá i mbéal na ndaoine:

Aréir go bhfaca mé féin in m’aisling mar bheadh sí ar bhacán mo láimhe

An spéirbhean mhaiseach mar aon bhrat sneachta dá mbeadh gan coscairt a dhéanamh.

Bhí gné ar a craiceann ba mhíle thaitmhí ná éirí maiseach na gréine,

Ní bréag a chanaim, is fíor a n-abraim, gurb í a thug maise ar gach maighdean.[127]

Dá mhéad a mheabhróchaidh duine ar an phictiúr seo is amhlaidh is deise é. Bhí sí ar bhacán a láimhe agus í mar a bheadh sneachta na haonoíche ann. Nuair a thig an choscairt, thig dath buí, salach ar an tsneachta. Ach bhí sise chomh geal leis an bhrat a bhí i ndiaidh titim as an spéir.

Amhrán eile de chuid na ndaoine ar mhaith liom trácht air ‘Séamus ‘Ac Murchaidh.’ Bhí sé ag scaradh le grá a chroí agus, ar ndóigh, níor fhág sé fuíoll molta uirthi sna cupla focal seo:

Is í m’ansacht an bhean dubh atá i ngleanntán an tsléibhe.

Nach bhfuil binneas ansin a chuirfeadh na cuacha a chodladh? An bhean dubh i ngleanntán an tsléibhe. An t-uaigneas atá sna focla sin. An áilleacht. An aisling. An chumhaidh agus an lúcháir, an gáire agus an deor.

Deir sé sa deireadh go dtriallfaidh a thórramh fríd na bóithre Dé hAoine:

Tiocfaidh Neilí agus Máire agus ógmhná na tíre

Beidh mé ag éisteacht lena nglórthaí faoi na fóide is mé sínte.[128]

Ach cad é an fiachadh atá orm níos mó ná líne amháin a rá le cruthú go bhfuil filíocht san amhrán seo:

A mhaighre an ghilbhrád is tú d’fhág m’intinn buartha.

Stad an file anseo. D’fhág sé oiread gan rá is a thaispeánas an dúbhrón a bhí air.

Cupla focal eile. San áit ar tógadh mé bhí teaghlach de Dhálach tá corradh le céad bliain ó shin. Fir a bhí iontu nach raibh focal ar bith acu den rud a dtugtar léann air. Ach bhí rud iontu nach dtig le léann a chur ionat, mar atá, cuisle na filíochta. Bhí mac do Shéamas Ó Dónaill ag teacht as an Bhun Bheag lá amháin le curach brách. Tháinig stoirm cheatha air ar an bhealach, tiontaíodh an curach air agus báitheadh é. An caoineadh a rinne Séamus fána mhac, ba deacair a bhualadh amach.

Is fada mé ag géarghol is mé ‘ déanamh mo ghearáin le cách

Is mé ag amharc uaim síos fá bhruach an chladaigh gach lá

Níl cuideachta ag aon mar bhíodh fán rannaigh seo ‘ ghnáth

Ach osna ina gcliabh faraor is gan furtacht le fáil.

Mo mhallacht go buan fá bhruach an chladaigh seo thíos

‘Sé d’fhág d’aicme faoi ghruaim is rinne gual díomsa in aice mo chroí,

‘Sé do chur ins an uaigh, monuar, d’fhág mise gan bhrí

Gan misnigh gan stuaim ach ‘mo thruaill bhoicht ag imeacht le gaoith.[129]

Bhí doimhne na mara sa bhrón a bhí ar Shéamas Ó Dónaill i ndiaidh a mhic. Bhí níos mó ar a aird ná a bheith ag fíodóireacht focal. Nár thruagh é ag amharc síos fá bhruach an chladaigh gach lá. Nár thruagh é ina shuí ar laftán i bPort a’ Churaigh tráthnóna geimhridh ag amharc ar lic na feamnaí a dtáinig corp a mhic isteach uirthi, a ghruag ina líbín lena leicne agus fuil ar a éadan. Nár nimhneach an dreach a bhí ar an Oitir Mhóir. Nár chruachroíoch an chuil a bhí ar an lán mhara. D’fhág báitheadh a mhic a dhaoine muinteartha faoi ghruaim. Ach rinne sé gual dubh, daite de chroí a athara. ‘’Mo thruaill bhoicht ag imeacht le gaoith.’ Mar a bheadh duilleog fheoite ann a thitfeadh de chrann agus a bheadh á criathrú anonn agus anall ag an ghaoith.

Táthar ag déanamh iarraidh cuid filíochta na nDálach seo a chruinniú agus a chur i gcló.[130] Tá a fhios agam go maith go bhfuil daoine ionraice i ngach cearn den tír a mbeidh lúcháir orthu rompu. Tá daoine eile ann agus dhéanfaidh siad a ndícheall le dochar a dhéanamh dóibh.

Tá cuid mhór ráite agam atá sa taoibh is seirbhe. Ach bidh an fhírinne i gcónaí searbh. Níl buaidh na litríochta agam mar atá ag Brutus. Mar atá a fhios agaibh, níl ionam ach tuata macánta, ag caint liom mar a títhear domh, ag taispeáint chuid cneadhach Chúige Uladh daoibh agus ag iarraidh orthusan labhairt ar mo shon. Ní lú orm an dúdhonas ná a bheith ag cnúdán ach cad é an neart atá agam air nuair atá an madadh ‘mo thachtadh? Goilleann sé orainn uilig i gCúige Uladh a fheiceáil go bhfuil daoine ar an taoibh seo den Bhóinn atá in ainm a bheith ag sábháil na Gaeilge agus gurb é rud a chuireas sé míshásamh agus fearg orthu - in áit lúcháir - a chluinstin go bhfuil taobh tíre i gCúige Uladh nach bhfuil ag na daoine go fóill ann ach Gaeilig. Chuala mé ar an chluais is bodhaire agam daoine ag déanamh áthais gur mhaith an cuidiú Rialtas na Sé gContae leis an Ghaeilig a mharbhadh sa Tuaisceart. ‘Thaoibh eile de, tá daoine i gCúige Mumhan a bhfuil grá acu ar a dtír agus ar a dteangaidh agus a mbíonn lúcháir orthu a fháil amach go bhfuil Gaeilig agus filíocht beo i gcearn ar bith den tír. Agraim na daoine seo anocht deireadh a chur leis an spiorad shuarach seo a thug bás Chonradh na Gaeilge agus a bhéarfas bás na teanga mura bhfuil ag Dia. Ní maith a fhóireann sé don mhadadh agus don chat a bheith ag clamhairt a chéile iad féin. Tá leon mór craosach - an Béarla - tá sin amuigh ar lic an dorais agus lúcháir air go bhfuil siad ag cloí a gcuid urraidh ar a chéile. Bhéarfaidh an leon sin ár sáith le déanamh uilig dúinn.

Máire

AN DRUMA MÓR[131]

B’aoibhinn a bheith beo i gCeann Dubhrann fada ó shin. Bhí beatha na naomh againn, agus is beag buaireamh a bhí an saol mór taobh amuigh de na cnoic a chur orainn. Leoga, ní raibh a fhios ag cuid againn an raibh a leithéid de shaol ann. Shíl muid go raibh an tEargal ina sheasamh ar imeall an domhain agus nach raibh taobh thall de ach na réalta.

Bhíodh maidineacha samhraidh agus oícheannaí fómhair ann san am sin a chuirfeadh aoibhneas ar do chroí. Agus, ar ndóigh, bhíodh ár gcuid grinn agus suáilce agus caitheamh aimsire féin againn. Oíche Fhéile Eoin bhíodh tinidh mhór againn ar Chnoc Loch na bhFaoileog a mhairfeadh go meán lae an lá arna mhárach. Oíche Shamhna bhímis ag goid cháil agus ag déanamh cleasann. Bhíodh crosógaí cocháin againn Oíche Fhéile Bríde. Bhíodh bainis agus baisteadh ar an bhaile ó am go ham. Bhíthí ag damhsa ar Ghob na Báinseadh; bhíthí ag iomáin ar an Tráigh Bháin; bhíthí ag suirí ar na Maola Fionna.

Ach bhí lá amháin sa bhliain agus b’fhearr é ná an chuid eile uilig, mar a bhí, Lá Fhéile Pádraig. Bhí druma agus buíon de lucht fideog againn. Bheirtí an druma amach Lá Fhéile Pádraig agus ní fhanadh fear ná bean ná páiste ar thóin tí nach leanadh an ceol i rith an lae. An buaireamh intinne is mó a fuair mé riamh, Lá Fhéile Pádraig amháin a fuair mé é. Beidh cuimhne agam air go dté trí urchair na sluaiste orm. Ghoid mé píosa cailce as teach na scoile agus thoisigh mé ag déanamh pictiúireach ar lic na tineadh san oíche.

‘Cá leis a bhfuil tú ag déanamh na bpictiúireach, a Mháire?’ arsa mo mháthair.

‘Cos píopa a thug Dónall Mhéabha domh,’ arsa mise, ‘an áit ar inis mé dó an dóigh lena chuid subtraction a dhéanamh.’

‘Is geal liom an stríoc sin do chos píopa,’ arsa mo mháthair; agus ansin ‘cuireadh fochoiste ar bun le féachaint isteach sa cheist.’ Fuarthas amach gurbh é rud a ghoid mé féin an chailc as prios theach na scoile. Ba í Anna s’againne a thug an fhianaise ba troime orm. Bhí an nimh san fheoil aici domh, nó ní raibh sé ach inné roimhe sin ó d’inis mise uirthise gurbh í a ghoid ubh na fáireach ar buaileadh an madadh fá dtaobh di, go dtug sí tigh Mhaitiú í, agus gur cheannaigh sí leathshlat de ribín ghlas uirthi.

‘Faoi fhearta Mhic Dé,’ arsa mamaí, ‘cad é an cineál teaghlaigh atá tógtha agam? Cá háit a bhfuair mo chlann an deor thaodach atá iontu? Ach bainfidh mise an ghadaíocht asaibh más bean beo mé. Agus anois, a Mháire, ar son na gadaíochta agus na mbréag, amárach Lá Fhéile Pádraig agus ní rachaidh do chos amach thar dhoras.’

Níor daoradh aon duine riamh chun pionóis ar ghoill a chinniúint air mar a ghoill sí ormsa. Nárbh í mamaí a bhí cruachroíoch! Cad chuige nach dtug sí léi slat agus fearbach a fhágáil i mo mhásaí mar a rinne sí le hAnna? An gcuala aon duine riamh a leithéid de bhreithiúnas a thabhairt ar dhuine mar mhaithe le giota de chailc! Bhí amhrán ag mamaí í féin fá fhear as na Rosa a cuireadh thar sáile ins an drocham as giota de rópa a thógáil ó bhord loinge, agus is minic a dúirt sí gurbh éagórach an dlíodh a chuir é i ‘bpríosún fá bhuarach na bó.’ Ach ba mheasa í féin míle uair. Bhí mise i bpríosún aici Lá Fhéile Pádraig fá ghiota cailce.

Ní dhéanfaidh mé dearmad go síntear faoi chlár mé den Lá Fhéile Pádraig sin. D’imigh iomlán go Ceann Caslach leis an druma, ó dhuine liath go leanbh, agus fágadh mise liom féin. A Dhia, an dreach liath uaigneach a bhí ar bheanna an chladaigh! Agus an ciúnas agus an t-uaigneas a bhí ar gach taoibh díom! Ní raibh beo ná ceo le feiceáil agam ar thaoibh na dtaobhann. Ní raibh toit féin as na tithe. Bhí Ceann Dubhrann mar a bheadh corp ann a mbeadh an t-anam i ndiaidh imeacht as, agus gan fágtha i dteach na faire ach mé féin. Ar ndóigh, bhí an t-anam ar shiúl as. Agus, cá raibh sé? Tá, thiar i méilte Mhullach Dearg, an áit a raibh na drumaí agus na fideogaí agus na brait ghlasa.

Ach is ar dhruma mhór Cheann Dubhrann a tharraing mé an scéal. Bhí aois mhór ag an druma chéanna. Ceannaíodh é nuair a bhí m’athair mór ina stócach. Bhí sé i gCeann Dubhrann ó shin agus é chomh cúramach ag muintir an bhaile leis an tsúil a bhí ina gceann. Ar ndóigh, má bhí féin, ba neamhiontach. Nár mhór an tógáil ciana dóibh an gléas ceoil céanna! Bhí brat glas acu fosta. Ní raibh aon bhrat ins na trí phobal inchurtha léi. Ceannaíodh i mBéal Feirste í tá daichead bliain ó shin ar chúig phunta. Ba é m’athair agus Micí Fheilimí a chuir an t-airgead fána choinne. Bhí dhá phictiúr uirthi - Naomh Pádraig ar thaoibh amháin di agus Dónall Ó Conaill ar an taoibh eile.

Títhear domh go bhfeicim go fóill an dóigh a gcroitheadh sí í féin sa ghaoith ar mhullach an Charracamáin maidin Lá Fhéile Pádraig. Títhear domh go bhfeicim Dónall Ó Conaill agus stoc bán fána mhuinéal agus an ceann dubh gruaige sin air, agus an béal tanaí agus an tsúil bheo. Agus tá Pádraig ar an taoibh eile, agus féasóg fhada liath air agus rud mar a bheadh eascann fána chosa agus é mar a bheadh sé á pholladh le bior. Títhear domh go bhfeicim na fir ag cruinniú anoir agus aniar, cóirithe le ribíní agus le seamrógaí, bearád cruinn glas ar achan fhear agus fideog leis ina láimh.

Is iomaí gléas ceoil a bhí ag buín Cheann Dubhrann. Bhí cupla píobaire leo. Bhí trí dhruma bheaga acu. Agus bhí rud eile acu a dtugadh siad na triangles air. Ní raibh anseo ach triantán cruaidhe a bhuailtí le barra cruaidhe, agus ba doiligh fear a fháil a bheadh sásta na triangles a láimhdeachas. Leathghasúr i gcónaí a bhíodh ag gliogaráil leo. Ba mhaith fána choinne sin féin iad. Nuair a thoisíos gasúr ar dtús a thógáil a shúile le mná, bíonn dúdóg phíopa nó rud inteacht den chineál úsáideach le cur in iúl don bhantracht nach gasúr é níos faide ach fear. Corruair is maith an cuidiú do ghasúr a rá go bhfuil aige le a ghabháil chun an bhaile go mbaine sé an fhéasóg de féin. Is fearr arís é má thig leis a rá go raibh sé i mbuín an cheoil Lá Fhéile Pádraig. Rud léanmhar a chur síos d’fhear go bhfuil sé ró-aosta le spéis a bheith ag na cailíní ann. Agus tá sé lán chomh léanmhar a bheith ró-óg. Ní inseochainn an méid seo - nó tá a fhios agam go bhfuil a fhios ag achan duine é - ach de gheall ar a mhíniú cad é mar a gheibhthí leathstócach i gcónaí leis na triangles a bhualadh. Ar ndóigh, tá sé curtha síos dúinn, mar mhná, gur sinn íde gach calláin.

Nuair a bhíodh iomlán cruinn théadh na fir ina gcuid áiteach, agus d’imíodh leo suas an bealach mór. Bhí sé ceannfoirt ar bhuín Cheann Dubhrann. Bhíodh hataí glasa orthusan agus claímheacha maide ina láimh leo. Ní bhíodh fear ar bith ina cheannfort ach fear a raibh scothairde ann. Agus ba deas amach a thigeadh na hataí glasa agus na cleiteacha geala dóibh. Is iomaí cailín óg riamh a raibh an croí ag preabadaigh aici ag gabháil amach ag píopa Thuathail di Lá Fhéile Pádraig agus í ag amharc ar mhian a croí gléasta mar a bheadh curadh catha ann.

Théadh an saol mór chun Aifrinn Lá Fhéile Pádraig. Agus cad chuige nach rachadh? Ar ndóigh, Éireannaigh a bhí iontu uilig, agus nach gcuala muid riamh ráite:

Lá Fhéile Pádraig, níor ghnách liom a bheith ag coimheád an chró.

Sean-Mhicheál ‘ac Siail a bhí ag titim ar a bhata agus nach dtéadh trí choiscéim óna dhoras féin i rith na bliana, théadh sé chun Aifrinn Lá Fhéile Phádraig. Tarlach Beag Shéamais Bhriain Mhóir a bhí ina luí le gearranáil ó bhí Samhain ann, gheofá ina sheasamh ag geata theach an phobail an lá sin é agus aoibh an gháire air. Conall Néill a bhíodh ag marú leitheann sa deán achan Domhnach, Seán Sheoirse nach ligfeadh an náire dó a bhearád a bhaint de cionn is blagad a bheith air, Niall Shéamais Duibh nach raibh aon bhríste Domhnaigh aige, iad féin agus go leor eile bhíodh siad ar a gcois Lá Fhéile Pádraig. Thógadh sé cian díobh nuair a tíodh siad Dónall Ó Conaill ar thoiseach an tslóigh ag teacht anoir ag teach scoile Anagaire. Is deacair a rá cad é a bhog an croí acu.

B’fhéidir go bhfuair siad amharc ar shlóite eile a raibh claímheacha leo ní ba chruaidhe ná rudaí maide. B’fhéidir go bhfaca siad Béal an Átha Buí agus an Bheann Bhorb. B’fhéidir nach dteachaigh an gliogar a bhí Muraí a bhaint as na triangles amú, nó go dtug sé uchtach dúinn nár cailleadh iomlán i gCionn tSáile.

Bhíodh druma Anagaire agus druna Mhullach Dubh ansin fosta, agus théadh an t-iomlán trí huaire thart ar theach an phobail ag seinm. Ach, má tá, ní raibh aon chuid acu inchurtha le buín an bhaile s’againne. Thug an sagart agus máistir na scoile agus achan duine eile arbh fhiú a dhath a bharúil, thug sin an chliú dóibh thar fheara na Rosann.

I ndiaidh am dinnéara théadh siad soir go Croithlí agus fhliuchadh siad an tseamróg tigh Pháidí Óig. Ar ndóigh, níor Lá Fhéile Pádraig é gan braon a thabhairt le hól don tseamróig. Ansin bhíodh óg agus aosta go séanmhar sásta. Bhí an saol mar a d’iarrfadh a mbéal a bheith.

Chuaigh na blianta thart agus toisíodh a smaoineamh ar chlaímheacha diomaite de rudaí maide. Sin an rud a chuir deireadh le buín an bhaile s’againne. Bhí cupla fear óg ann agus dúirt siad gur cheart an druma a thabhairt amach Domhnach Cásca. Géilleadh dóibh, ar ndóigh, nó ba bhreá an rud dhá lá spóirt ins an bhliain. Ansin thoisigh siad a rá gur cheart trí dathannaí a bheith sa bhrat, agus gur cheart pictiúr eile a chur in áit Dhónaill Uí Chonaill. Dar leis na seandaoine gurbh é seo an chaint ba tréasúla a canadh ó thús na cruinne.

‘Chluin an tAthair Síoraí sinn!’ arsa Séimí Bhriain Duibh. ‘Tá seo thar a bheith ag caint air. An brat glas a bhí againn féin agus ag ár gcuid aithreach romhainn, a rá is de go bhfuil smugacháin an bhaile anois ag caint ar dhathannaí eile a chur uirthi - agus nár chuma sin i dtaca le holc ach dath buí na nAlbanach ar cheann acu sin - agus pictiúr eile a chur in áit Dhónaill Uí Chonaill.’

Líon Séimí le tocht go dtí an dá shúil. Chuir sé a bhata faoina ucht agus d’amharc sé isteach sa tinidh. Bhí sé mar a tífeadh sé an t-am a bhí caite idir na haibhleogaí; mar a tífeadh sé an brat glas sin a thugadh cliú don bhaile ón lá sin a tugadh amach go húr í agus shín sí a taobh ghlas, loinnireach ar ghaoith an earraigh. Chonaic sé gach lá breá dá raibh acu. Dálta Oisín nuair a d’inis sé fá Shliabh na mBan agus fá Chnoc an Áir agus Fá Bhinn an Ghoib, dá gcuirtí ceist ar Shéimí, d’inseochadh sé fá Mhullach Dearg agus fá Cheann Caslach, agus fá gach áit eile ar sheasaigh an brat glas sin cliú an bhaile. Ach bhí sin uilig thart… Gasraí nach mó ná go raibh siad ábalta an smug a bhaint díobh féin ag iarraidh brat ár gcuid aithreach a mhilleadh!

‘Tá a fhios agamsa cad é is ciontaí leis seo,’ arsa Tarlach Shiubhána. ‘Tá, páipéar atá Antoin Mhearigid a fháil a chuir na trí dathannaí ina gceann.’

‘An é sin an Derry Journal?’ arsa duine eile.

‘Leoga, maise, ní hé ná a shaothar air,’ arsa Tarlach, ‘ach páipéar a thig anuas as Baile Átha Cliath. Sin an rud a chuir na stócaigh chun diabhail.’

Ba as sin a tháinig. Thit na fir amach le chéile fán scéal. Dúirt cuid go raibh na trí dathannaí acu in ’48. Dúirt cuid eile gur chuma cad é a bhí in ’48 nó cad é nach raibh, gurbh é an glas a bhí i Mullach Dearg agus i gCeann Caslach agus i Mín na Lice, agus an chliú ba mhó a fuair an baile riamh, gur faoin ghlas a fuair siad é. Ón bheagán go dtí an mórán nó go raibh dhá thaobh an bhaile i riocht a chéile a sceanadh. Ar scor ar bith, bhí cuid acu i riocht an druma mór a sceanadh agus rinne siad sin.

Oíche gheimhridh tháinig beirt fhear isteach tigh Eoghain Sháibhe, an áit a raibh an druma. Níor aithin Eoghan iad nó bhí dallógaí orthu. Tharraing fear acu amach scian agus rinne sé ribíní den bhrat. Chuir an fear eile a bhróg fríd an druma mhór.

Níl Lá Fhéile Pádraig a dhath níos fearr ná lá ar bith eile anois. Théid daoine suas an aichiorra fríd pháirc Bhilí; níl druma ar bith acu le leanstan thart an bealach mór. Nuair a thig siad go geaftaí theach an phobail, amharcann cuid acu soir, ag déanamh gur cheart dóibh Dónall Ó Conaill a fheiceáil ag teacht anoir ag teach Neillín Phroinsias. Ní fheiceann siad a dhath ach Séimisín Ghleann Léichín agus bata leis; Maighréad Rua ag cur uirthi a cuid bróg ag coirnéal an droichid, agus máistreás scoile ag teacht anuas an Bealach Garbh ar ghearrán iarainn.

Sin an saol agat. Tá an Teamhair ina féar agus féach an Traoi mar atá… A Shéimí Bhriain Duibh, stad de do mhairgnigh. Níl gar duit a bheith ag amharc ar na pioctúirí sin sa tinidh. Níl iontu ach drithleogaí. Scaoil do bheannacht leis an druma mhór agus leis an bhrat ghlas. Déan neamhiontas feasta den lá udaí i Mullach Dearg agus den lá udaí eile i gCeann Caslach. B’éigean d’Aodh Ó Néill dearmad a dhéanamh de Bhéal an Átha Buí. B’éigean d’Eoghan dearmad a dhéanamh den Bhinn Bhoirb. B’éigean do Phádraig Sáirséal dearmad a dhéanamh de Luimneach agus d’Áth Luain. B’éigean do Napoleon a bheannacht a scaoileadh le hAusterlitz agus caithfidh tusa do bheannacht a scaoileadh leis an druma mhór.

THE OLD FLUTE BAND[132]

Last Patrick’s Day two old men could be seen in the morning wending their weary way across Bengorm to Diarach Chapel. Bengorm looked cold and dreary. It was one vast expanse of brown bog-land interspersed with small patches of broken or tilled land and huge boulders of white granite. The verdure of spring had as yet almost left it untouched. A cold drizzle of rain was drifting down from the cloud-capped hills behind, and on the other side lay the inlet of Rinamona with its mud-coloured, sickly complexion harmonising with the general desolation.

‘It’s the poor weather that’s in it this day of the year,’ remarked Micky Chonaill. ‘There is fear on me that there will not be any spring at all this year. I remember the time when the early potatoes would be breaking the skin of the ground on Patrick’s Day. But,’ he concluded in an undertone, ‘that was long ago.’

‘Ah, do you remember long ago,’ answered Seamus Hudain, ‘long ago when the sun used to shine on Patrick’s Day, when we used to take out the big drum and there was no Irish question?’

When I was told about this short dialogue and its accompanying circumstances, it brought me back in spirit to the days of my boyhood – the golden age of Bengorm when the drum was brought out on Patrick’s Day and ‘there was no Irish question.’ To explain why old Seamus Hudain associated the career of Dark Rosaleen with the destinies of the Bengorm drum is the purpose of this sketch.

Long ago it was good to be alive in Bengorm. The world beyond the mountains was almost unknown to us. In fact, it was entirely unknown to some of us who thought that Errigal stood on the outermost verge, and that there was nothing beyond but the stars. We had our own joys and pleasures and pastimes in our own way. On Hallow Eve we pulled cabbage heads and burned nuts. On St. Brigid’s Eve we made straw crosses. On other occasions we had dances at the cross-roads. But there was one day in the year worth all the rest, and that was Patrick’s day.

We had a flute band. I am sure the memory of the same band is cherished fondly by the exiled children of Bengorm all over the world today, for it was a source of pride and glory to the townland for three generations. We had a huge green banner with an oil painting of St. Patrick on the one side, and one of Dan O’Connell on the other. How the very souls within us would leap with joy on the morning of Patrick’s Day as we heard the roll of the big drum and the shrill notes of the flutes, and saw our old, historic, green flag proudly floating in the breeze! I can see it clearly in my mind’s eye. The picture often comes up before me in the busy city and carries me on the wings of fancy away from the rush and roar of Dublin back to the golden age when there was a flute band in Bengorm ‘and no Irish question.’ I can see the young men coming to the parade ground in the morning decked with shamrocks and ribbons, and wearing little round caps with golden harps without crowns on them. (I have mentioned the latter detail in order that the future historian may give us credit for not having the crown in our constitution). I can see them falling into line and playing the first air – ‘St. Patrick’s Day’ – for old Bengorm before leaving Carracaman. I can see them marching up the road past the schoolhouse playing ‘Let Erin Remember,’ a crowd of faithful admirers following in their wake.

Our musical programme consisted mainly of three airs, two of which I have already mentioned and the third of which was ‘The Wearin’ of the Green.’ A young man who had been in Scotland for a time, tried to introduce ‘Annie Laurie’[133] but the older generation protested strongly, one of them asking indignantly what had Annie Laurie ever done for Ireland.

Our band was led by a captain who had five other officers under him. The officers wore green, broad-rimmed hats, with white plumes in them. Each of them carried a wooden sword, round which were spirally entwined green and white ribbons somewhat after the arrangement of colours on a barber’s pole. In addition to this emblem of office, each officer wore a broad, green sash on the back of which was a ‘Red Hand’ and a suitable motto. The officers were elected annually by the other members of the band, a fact which I think right to chronicle, to show that in those days Bengorm was safe for democracy.

Among the memories of the old flute band that still came back to me vividly is one Patrick’s Day I was sentenced to stay at home. I had stolen a piece of chalk from the teacher’s desk at school and that evening, when I came home, I began to draw a sketch of the big drum on the hearthstone. It was the eve of the great day and, like all true artists, my mind was filled with the faith that was in me. But, alas, the history of the world furnishes abundant examples of the punishment often meted out to those who make a public profession of the faith that is in them. Sometimes it is the arena of the colosseum, sometimes it is the stake and the faggot. Today it is the gallows, tomorrow the firing-squad. I was no exception. Mother noticed my drawings and asked me where I had got the chalk.

‘It is a pipe-shank that Dan Forker gave me at school for working a sum in long division for him,’ I replied nervously. ‘Dan’s father got a new pipe at Nora Anna Oige’s wake and he gave Dan the old one.’

‘The lines are a shade on the heavy side for a pipe-shank,’ argued mother, and she began forthwith to collect evidence that would throw light on how I had got my drawing materials. The most damning piece of evidence against me was supplied by my brother Donal (gura slán dó). He had it in for me and was only awaiting his opportunity for retaliation. It was only a few days beforehand that I had appeared on the witness table against him. I had told how he came by the price of the tin whistle he had bought at Jack’s Fair. It was he stole the nest-egg for which the dog had been beaten. To exonerate Snap was not the motive that made me turn informer. But Donal would vex anybody. He was strong in mathematics and had learned the commercial value of this science at school. He never allowed the boys in his class to copy his answers without first stipulating his price. The result was that his pockets were always filled with toys of various descriptions. I was willing to keep the secret of the tin whistle and let poor Snap go down to the dust in disgrace if Donal would only give me the top he had. But he wouldn’t. And sure he could easily have spared that much for he had a mouth organ and a ‘sling-ball,’ twelve brass buttons and several yards of twine.

However, I was found guilty of the double crime of stealing and telling lies and mother announced my sentence without the faintest recommendation to mercy. Having first pointed out to me that I had cut across the decalogue at two distinct points, she calmly but firmly sentenced me to stay at home on the morrow. Never (I believe) did criminal stagger in the dock as I did when I heard my fate. I looked appealingly to my father, but he remained silent. I crept into a corner and, like Diogenes Teufelsdrockh when Blumine had jilted him, I felt the universe falling in splinters around me.

I never shall forget the aspect of Bengorm that Patrick’s Day. Everybody else followed the band to Kincaslough and I was left alone in my misery. Bengorm seemed dead and I was alone at the wake. The soul of the townland had departed. And where was it? In the sand-banks of Mullaghderg where the drums and the flags and the flutes were.

But let me return to Patrick’s Day of happier memories. We had other musical instruments besides the big drum and the flutes. We had three kettledrums and another instrument called ‘the triangle.’ The latter was merely a steel rod bent in the form of a triangle and ‘played’ upon with a bar of the same metal. This instrument was always held in contempt by the bandsmen. No man was willing to play it. Hence it was usually given to a youth of sixteen or seventeen. At this stage of his existence a boy is eager to do all that is humanly possible to accelerate his passage across the borderline that divides youth from manhood. If Sally Micky gave first preference to Paddy Seamus coming from Jack’s Fair, might it not be because Paddy, in the words of Shakespeare, can do all that may become a man? Hence for a youth of sixteen or seventeen a clay pipe and long pants mean far more than the eye of the observer can see. (The poor observer never sees far). It is painful for a man to feel that he is too old to be of interest to the fair sex. But I think every man will bear me out when I say that it is equally painful to be too young. Oh, for that blessed climax of two and twenty when a man can look down with disdain on both sides of the slope! When he smokes a wooden pipe, and cuts turf and goes to the dances in Griall! I would not state this principle for I feel that everyone knows it, but to explain away the motive that always procured someone to play the ‘triangle.’ Cherchez la femme! To her we owed its music.

Everyone that could go went to Mass on Patrick’s Day. Old Mick Mac Rory that was ‘falling on his stick’ for the rest of the year; Simidín who had no Sunday pants; Conall Dubh who was always in bed with asthma; in short, everybody that could possibly undertake the journey made his way to Diarach on Patrick’s Day and stood at the church gates waiting for the band to come down the road. At last they come. Here they are. The green banner is spread to the sun. The captain leads the procession. The other officers are in their respective places. The boom of the drum fills the air. The congregation is enchanted.

And who could blame them? Patrick’s Day gave them the ‘crowded hour of life well spent’ which the poet assures us to be ‘worth an age without a name.’ It took their minds away from their otherwise drab existence. Wasn’t it sublime to hear the tread of marching men, to see the great ‘Liberator’ on the banner looking down on them with the ‘keen eye of the eagle on Cairn Tual?’[134] Who can say that the ‘Red Hand’ on the captain’s sash did not conjure visions of Béal an Átha Buí and Benburb? Who dares to assert that the air they played round the church did not make us look back with national pride on the ‘round towers of other days?’ Who can say that the metallic ring of the ‘triangle’ did not help us in some mysterious way to hope that all had not been lost at Kinsale – that Caitlin Ni Houlihan did not surrender at the Boyne, that she did not die at Aughrim, that she did not flee with the Earls or emigrate with the Wild Geese. I for one should not take upon myself to speak lightly of the ‘triangle’ before making considerable historical and psychological research.

Other bands came to Diarach Church on Patrick’s Day as well as the Bengorm band. But sure there was none of them like ours. The priest said it. Loughran said it. Charlie Mhuiris said it. Everybody said that Bengorm was the flower of the Rosses.

Years passed and time brought changes. A few young men began to think in terms of things somewhat different from wooden swords. Then they wished to take out the drum on Easter Sunday. This was conceded as it meant two ‘Patrick’s Days’ in the year instead of one, and no-one suspected that it was the thin edge of that wedge of disruption that was soon destined to bring about the decline and fall of the Bengorm band. The next innovation was an attempt to introduce a marching tune hitherto unknown in the Rosses, namely, ‘Kelly, the Boy from Killanne.’[135] The Old Guard indignantly protested against the new air, and declared they would tolerate no such outrages on the name and traditions of Bengorm, whether they came from Killanne or from Maxwelton Braes;[136] that they would tell John Kelly with his ‘seven feet and some inches to spare’ to go about his business as they had told Annie Laurie. But the seeds of dissention had been sown. Suggestions were whispered about substituting the tricolour for the green; and worse than all to put another picture in the place of O’Connell. The Old Guard were stunned at the idea of such naked treason.

‘Save me sowl this blessed day,’ said Seamus Hudain, ‘did ever mortal man hear the like of this before? The green flag that ourselves and our fathers before us had, to say they’d be thinking of putting three colours in its place. And what matter only they want the Orange on it. The colour that they have down in Carrickfin, that they take out on the Twelfth of July.’

Seamus Hudain rested his hands on his stick and looked into the fire. He saw visions of the past in the glowing embers. He saw the green flag that had, for half a century, carried aloft in its folds the honour of Bengorm, he saw it as it was on the first Patrick’s Day it was hoisted at the cross-roads. Like Oisín when he came back from Tír na hÓige and saw Cnoc an Áir and Glenasmol in his day-dreams, Seamus Hudain saw in the dying embers visions of that day in Kincaslough when Walker More saluted the green flag of that day in Jackstown, when their superior display was rewarded with flowing bumpers; of that other day in Burtonport when their decorations were similarly appreciated.

I see rich Bagdad once again,

With its turrets of Moorish mould,

And the Khalif's twice five hundred men,

Whose binishes flamed with gold.[137]

He saw it all. And how sad to think that Bengorm of the great heroes should have reared brats of boys like these who were contemplating this awful outrage. Bengorm that had nursed Micheal Ruadh and Ned Jack!

Earth! render back from out thy breast

A remnant of our Spartan dead!

Of the three hundred grant but three,

To make a new Thermopylae.[138]

‘I know what’s putting the evil thoughts in their heads,’ said Charlie More. ‘A paper that Antoin Varget is getting.’

‘What paper would that be?’ asked another.

‘A paper that comes down from Dublin every week,’ replied Charlie. ‘It’s only a wee one but it’s big enough to put bad in their heads.’[139]

The split became wider. A young man of raven black hair and dreamy eyes paid occasional flying visits to Bengorm. It was Frank James Sheáin Mhóir. He was often heard in the stillness of the night talking strange things to the boys in the ould spot by the river. Some of the younger and more ardent members of the band openly stated that O’Connell should not be on the banner as he had never stood for full national independence. They said it was the tricolour the men of ’48 had. But to the Old Guard the honour and tradition of the townland came before everything else. What matter what flag the ’48 men or the Fenians or the United Irishmen had. It was the green flag that Bengorm had. It was the green flag that was associated with all our proud memories. It was the green flag we had in Mullaghderg, in Crolly, in Jackstown, everywhere.

From less to more the flame was lit and it was impossible to quench it. When the conflagration was over the green flag and the big drum were no more. They had perished in the revolution.

Nowadays the people go to Mass across the bogs on Patrick’s Day: there is no band to entice them round the road. But they cannot escape the past. Often when they arrive at the church gates they look eastwards as if expecting to see the old flag once again borne aloft by stalwart men coming down at the schoolhouse, but in vain. They see nothing but an old man from Bunawack coming along with slow, heavy steps, or the new lady teacher coming down from Lagwan on a bicycle.

‘Tara is grass and behold how Troy lies low.’ And what folly to expect Bengorm to remain exempt from the law of dissolution! Seamus Hudain, listen to the voice of Destiny, and be resigned. The moving finger of time has written the fate of Bengorm, ‘nor all thy tears wash out a word of it.’[140] Take your eyes from the picture you see in the embers. Forget the big drum and the green flag. Forget Mullaghderg, as Hugh O’Neill had to forget the Yellow Ford. Forget Jackstown, as Owen had to forget Benburb. Do you not see that every page in history furnishes examples of the inexorable law of change, of compensation, of defeat coming after victory? Rome is but a name. Greece is but a fading memory. Flodden came after Bannockburn; Kinsale followed Béal an Átha Buí; Waterloo and St. Helena succeeded Austerlitz. In the face of the Sessions of History, why not be resigned to the new order of things and bid adieu forever to the days when Bengorm had its big drum and green flag, and ‘there was no Irish question.’

SEAMRÓG NA gCEITHRE nDUILLEOG[141]

Má tá rud ar bith de dhíobháil orainn níos mó ná rud eile is leabharthaí scoile é. Is minic a mhol mé d’oidí scoile a raibh eolas maith acu ar pháistí agus eolas measartha acu ar Ghaeilig, leabharthaí den tseort seo a scríobh. Tá eolas maith ag Bríd Ní Dhochartaigh ar mhúineadh Gaeilge, agus tá mé fíorchinnte go mbeidh lúcháir ar na hoidí scoile roimh Sheamróg na gCeithre nDuilleóg. B’fhéidir go n-abórfaí go bhfuil an Ghaeilig róshimplí - nach bhfuil sí láidir go leor ann - fá choinne páistí ins an fhíor-Ghaeltacht. Ach, ins an am chéanna, ábhar léitheoireachta atá de dhíobháil ar na páistí seo, agus ní dhéan sé mórán duifir Gaeilig níos fearr a bheith acu féin. Ansin beidh an leabhar seo úsáideach ag páistí ins an Ghalltacht. Leis an fhírinne a rá is fusa toiseacht le leabhar beag mar seo ná le Gaeilig chasta na gcainteoir dúchais. As a chéile a níthear na caisleáin agus de réir a chéile a fhoghlamthar teangaidh. Mar sin de, ba chóir dúinn a bheith buíoch de na múinteoirí a scríobhas leabharthaí den chineál seo.

Níl Seamróg na gCeithre nDuilleóg gan locht (dá mbíodh, níor de chuid an tsaoil seo í). Tá rudaí mar seo inti: ‘le na gamhna’ in áit ‘leis na gamhna;’ ‘an duine ab fhearr liom an bosca aige’ in áit ‘a mb’fhearr;’ ‘fan go dtiocfaidh’ in áit ‘go dtigidh;’ ‘nach mbeidh’ in áit ‘nach mbíonn;’ ‘sula mbeidh’ in áit ‘sula mbí;’ ‘an áit a chaithfeas sé a bheith ag obair’ in áit ‘a gcaitheann;’ ‘go ndeirfí’ in áit ‘go n-abrófaí;’ ‘oíche Dé hAoine’ in áit ‘oíche Aoine.’

Níl iontu seo ach pointí beaga agus ní bheidh moill a gceartú ins an dara heagar. Molaim an scéilín beag seo mar leabhar scoile agus tá súil agam go scríobhfaidh Bríd rudaí a bheas fóirsteanach do na rangannaí eile ins na scoltacha.

AISLING MHÁIRE[142]

Bhí mé i mo shuí liom féin go raibh sé déanach san oíche. I mo shuí go huaigneach tromchroíoch ag smaoineamh ar na blianta a bhí caite. Tháinig critheagla ar mo chroí i mo chliabh nuair a dhearc mé siar ar na laetha a bhí caite agam ar an drabhlás. Thoisigh mé a dhéanamh scrúdú coinsiasa. Bhí m’anam chomh dubh le gual. Pheacaigh mé go trom in éadan tíre agus teanga. Níor scríobh mé aon fhocal amháin Gaolainne riamh. Níor scríobh mé ach an Ghaeilig a d’fhoghlaim mé ó ghlúin mo mháthara. Mo mháthair bhocht! An mbeadh sé ceart agam paidir a chur lena hanam ar son na n-amhrán ba ghnách léi a cheol nuair a bhíodh sí ag mo chealgadh sa chliabhán? (Faraor, ba é an cliabhán dubh agamsa. Bhí mé seal de mo shaol chomh hainbhiosach agus go raibh bród orm as an oideas a fuair mé ins an chliabhán chéanna. Ach tá a mhilleadh sin de bharúil anois agam)… Mo mháthair bhocht! Ní raibh focal amháin Standard aici. Ní raibh aici ach canúint cúigidh. Tá dúil agam nach mbíonn Dia ina dhiaidh uirthi.

Ar scor ar bith, tharraing mé orm Fáinne an Lae. Bhí Naomh Pól Chúige Mumhan ansin agus é ag tabhairt amach an tSoiscéil. ‘Oscar’ atá mé a rá (slán gach samhail!). Rud millteanach soiscéal. Rud mór, éifeachtach, uasal é. Rud lúcháireach é má tá sé comhlíonta agat. Rud scáfar mura bhfuil… Ní chluintear soiscéal ach go hannamh. Amannaí théid seanduine go barr cnoic agus bléascann toirneach agus splancacha fá dtaobh de. Amannaí caitheann iascaire a chuid eangach ar an chladach agus imíonn sé fríd an tsaol agus lanntracha éisc ar a chuid bróg agus cuireann sé an cineadh daonna a mheabhrú fána gcroí. Amannaí thig fear óg, scaoilte go Teamhair agus deargann sé tinidh a chuireann iontas ar ríte agus uafás ar dhraoite. Agus amannaí eile seo chugainn é amach as teach na scoile. ‘Boladh fhraoch Chiarraí’ air agus soiscéal an Standard ar bharr a ghoib leis. ‘Amach leat,’ arsa Róisín Dubh leis, ‘agus tabhair Cúigeadh Uladh agus Cúigeadh Chonnacht chun creidimh. Las solas an Standard i gConamara agus i Rosa Thír Chonaill.’ Sa bhomaite, chaith sé uaidh leabhar na leathphingne go díreach mar a chaithfeadh iascaire a chuid eangach ar chladach Ghaililí, agus tímid chugainn é agus dusta cailce ar a chuid éadaigh, agus é ag fuagairt cogaidh ar chanúintí agus ar chúigeachas.

‘Rud naofa leabhar Gaeilge,’ ar seisean.

‘A Mháire,’ arsa mise liom féin, ‘ní fheicfidh tú gnúis Dé choíche. Níor scríobh tú aon fhocal den Standard naofa riamh.’

Bhain mé mo leabaidh amach. Ní thiocfadh liom codladh. Bhí mé ag éisteacht leis an ghaoith ag éagaoin taobh amuigh den fhuinneoig. Bhí sí ag mairgnigh agus ag smeacharnaigh go léanmhar leatromach. Bhí sí ag gol go cráite fána cuid peacaí. Bhí a fhios aici gur minic a bhris sí dlíte an Standard. Bhí a fhios aici nár shéid sí i gcónaí aon dóigh amháin. Bhí a fhios aici gur minic a bhíodh sí ag cogarnaigh agus ag gealgháirí go síodúil tráthnóna samhraidh, agus ag béicfigh go borb, callánach maidin gheimhridh. Líon mo chroí féin d’eagla agus de bhuaireamh. Dá bhfaighinn bás roimh mhaidin nár thruaigh mé nuair a d’fhoscóladh aingeal an chuntais an leabhar agus a léifeadh sé amach mo pheacaí dubha, daite cúigeachais agus gan oiread agus focal amháin Standard ar an taoibh eile le mo shábháil ar thinte dearga ifrinn. Shíl mé go bhfaca mé na geaftaí scáfara, craosacha, béalfhoscailte ag feitheamh le mo shlogaint.

An raibh mé rómhall le aithreachas a dhéanamh? Nár fhéad mé, anois féin go fuar, maithiúnas a iarraidh ar ‘Oscar’ agus mo bheatha a leasú ó seo suas. An raibh scale of indulgences ar bith ag lucht an Standard a mhaitheochadh cuid den cháin domh? An bhfaighinn loghadh páirteach dá gcaithinn uaim na briathra mírialta? Nó loghadh iomlán dá gcuirinn amach mo ghoile ar an leath dheireanach den fhocal?

Bhí scaifte cat amuigh faoin fhuinneoig agus is cosúil nach raibh siad ar aon intinn le chéile nó thoisigh siad a throid. Ní raibh a fhios agam ar tús cad é an t-ábhar bruíne a bhí acu. Ach, sa deireadh, chonacthas domh gurbh é an rud ba chiontaí leis an racán pisín beadaí, díomúinte a tháinig as Cúige Uladh agus nach raibh a chuid sceamhlaí de réir an Standard a bhí ag cuid cat na Mumhan. Pisín dána, dolba, ceannláidir a bhí ann. Shíolraigh sé ó Ríchat buile a bhí i gCúige Uladh ins an tseanaimsir agus ba mhian leis a chuid sceamhlaí a dhéanamh de réir na nótaí céanna a bhí ag a sheana agus ag a shinseara ins na beanna. Dúirt sé leo gur sin an cineál sceamhlaí a bhí ann ins an tseanam. Ach ba é an fios freagair a tugadh air go raibh comhdháil cat i mBaile Átha Cliath, agus gur chuir siad coiste ar bun ‘le féachaint isteach sa cheist,’ agus gur socraíodh gan a bheith ann ní ba mhó ach aon chineál amháin sceamhlaí ar fud na hÉireann. Bhí pisín Chúige Uladh chomh díomúinte agus ba dúcha dó. Ach ní theachaigh leis. Chruinnigh an slua. Thoisigh an chlamhairt agus an t-itheachán nó gur tharraing siad fionnadh agus craiceann de agus gur fhág ina luí ansin é gan och gan mhairg.

Ins an deireadh thoisigh mé a bhrionglóidigh. Chonacthas domh go raibh Éire Gaelach ó cheann go ceann. Fuair mé amharc de mo shúil ar an tír uilig. Casadh thíos i Rosa Thír Chonaill mé. Bhí na seandaoine a raibh aithne agam orthu, bhí sin uilig marbh agus dream eile ina n-áit. Bhí Gaeilig á labhairt ann ag aosta agus ag óg, agus ní cúigeachas ach Standard breá liteartha. Bhí ‘cultúr’ ann mar a bheadh uaisle ann. B’aoibhinn a bheith beo ina gcuideachta. Ina dhiaidh sin, dálta Oisín, tháinig cumhaidh orm nuair a smaoinigh mé ar Nóra Anna Óige agus ar Pheadar an Phoill. Chuir mé ceist thall is abhus cá dteachaigh na seandaoine. Hinseadh domh gurbh fhada marbh iad agus gur mhaith an bia marbh iad nó gur mhór an náire iad nuair a mhair siad. D’fhiafraigh mé de sheanduine amháin cad é mar a thiocfadh leo an tseanfhilíocht a léamh agus an stress a chur ar dheireadh an fhocail. Fágadh dubh tirim leis na gáirí fúm é agus, nuair a tháinig sé as an rabhán dúirt sé liom go dteachaigh na réalta beaga, suaracha sin as nuair a d’éirigh grian gheal, dhea-ghnúiseach an Standard.

Ba é an dara rud a chonacthas domh go raibh mé ag fáil bháis. Tháinig an dubheagla orm. Rinne mé Gníomh Dóláis agus mé ag iarraidh oiread Standard a chur san urnaí agus a thiocfadh liom. ‘Is rómhór a ghoilleann sé orm,’ arsa mise, ag déanamh gur cúis loghaíochta an fhoirm ‘ghaolmhar’ den bhriathair a thréigint ar leabaidh mo bháis… Ba ghairid gur shíothlaigh mé.

Cathaoir an Bhreithiúnais! Bhí teach na cúirte lán ó chúl go doras agus achan duine cosúil leis an duine eile. Bhí Standard ann, tá a fhios agat. Ní aithneochainn ‘Oscar’ i measc cáich murab é go bhfaca mé a ainm agus a cheird scríofa ina litreacha dearga ar ribín dubh a bhí trasna ar chlár a éadain. Ba é an tAdvocatus Diaboli a bhí ann é. Bhí dlaíóg de fhraoch Chiarraí ina láimh aige agus chuireadh sé go dtína shrón í ó am go ham mar a bheadh sé de gheall ar gan dearmad a dhéanamh den bholadh a bhí uirthi.

Tháinig mo scairt féin. Ba í ‘Bríd’ an cosantóir a bhí agam. Bhí an méid a scríobh mé riamh ina mholl ar an tábla. Thoisigh an iomrascáil. D’éirigh ‘Bríd.’ Tharraing sí uirthi Quiggin.[143]

The only living Irish dialect which preserves in some measure the original difference between the single and double consonants of Old Irish orthography.

D’fhág ‘Oscar’ uaidh dlaíóg an fhraoich agus chuir sé na scríbhinní go dtína ghaosán agus, ar seisean, nuair a bhí sé tamall ag smúrthacht orthu: ‘Níl boladh fraoch Chiarraí orthu.’

Tharraing ‘Bríd’ uirthi údar eile.

‘The Old Irish principle of stress,’ ar sise, ‘subsisted in it entirely.’

‘Níl boladh fhraoch Chiarraí orthu,’ arsa ‘Oscar.’

Ba é an míniú is réiteach a bhí ar an scéal go bhfuarthas mé féin ciontach. Ba é an breithiúnas a tugadh orm go gcaithfinn a ghabháil seal tamaill go Purgadóir. Agus cá fhad? Tá, go mbíodh an smál dheireanach cúigeachais dóite ag na tinte de m’anam.

Cuireadh garda trom orm agus shín linn ag tarraingt síos. Ar theacht domh go bun an rása, foscladh geafta mór iarainn agus isteach liom. Rinneadh cuartú dúthrachtach orm ar eagla go mbeadh duilleog den Táin nó giobógaí Dáin Dhírigh fá mo bhratógaí. Tugadh ansin go dtí m’áit chónaithe mé. Agus, a Rí na Cruinne, an crith a tháinig ar mo chroí! Bhí tuilidh de thinidh leáite ag teacht anuas le barr binne agus scaifte mór peacach istigh fúithi. Ba é an chéad smaoineamh a rinne mé nach mbeadh mo sheal fada anseo nó go raibh an tinidh chomh tréan agus nach mbeadh sí i bhfad ag ní an chúigeachais díom. Ach, nuair a d’amharc mé, cé a gheibhim agam ach daoine a bhí marbh leis na ciantaí. Bhí Lughaidh Ó Cléirigh ansin agus gan é leathnite. Bhí ‘ach dara ball dubh ann ó mhullach a chinn go barr a choise. Bhí siad ansin as Aileach na Rí, as Gartán, as Ard Mhacha agus as Doire Cholm Cille. Agus achan chár orthu! Bhí Dálaigh agus Niallaigh ann agus iad gearrbhreac go fóill. Ní raibh leath an chúigeachais dóite díobh. Bhí Cú Chulainn bocht ansin agus é dóite go dtí na cnámha. Ní raibh air anois ach ball beag amháin dubh os cionn chleite an mhotháin.[144]

Tháinig allas fuar liom cé gur the an áit. Chuaigh mé ar aon bharr amháin creatha agus mhuscail mé. Bhí solas an lae isteach fríd an fhuinneoig. D’éirigh mé agus ní raibh mo lúcháir ar aon duine riamh nuair a chonaic mé nach raibh mé ach ag brionglóidigh. B’fhéidir gur le mo leas a bhí an aisling chéanna. B’fhéidir gur taispeánadh a bhí ann a thug aingeal coimhdeach mo láimhe deise domh féacháil an ndéanfainn leoirghníomh le ‘Oscar’ agus leis an Standard.

FROM A TEACHER’S DIARY[145]

‘Writing maketh an exact man,’ said Lord Bacon to me one night agus gan istigh ach sinn féin ár mbeirt. ‘Yes, my lord,’ I replied. ‘I am in absolute agreement with you on that point. My own experience has confirmed the wisdom of your dictum. The pen is a marvellous instrument for clarifying your vision and arranging your thoughts…

Good night, my lord, and many thanks for your timely visit. It was my guardian angel that sent you in tonight. I never was in sorer need of your help. Good night, now, and call soon again, won’t you?’

Danny Chonaill (for so we called him despite acts of Parliament) had an extremely weak memory. That is to say it was weak in relation to the things that concerned my bread and butter. In other directions, I am obliged, as faithful historian of the place and period, to admit that Danny had an excellent capacity for remembering. In fact, it was often a source of wonder to the other boys how one small head could carry all he knew. He could give you the most minute details about every tin whistle within a radius of five miles of the school, and with equal accuracy he could give you the history of every dog fight that had taken place in the district for the last eight years. But, no matter how often I told him, or how much I emphasised the fact, he could not remember that in division by factors the true remainder is found by multiplying the first divisor by the last remainder and adding the first remainder to the product.

Danny was a bit of a puzzle to me. I had searched my mind for a psychological solution of his case but could find no theory that would impress on his mind this simple mathematical formula. Mathematics is a science from which the human element is practically absent. In teaching literature or history it would be very easy to utilise Danny’s interests and get him to memorise and remember by connecting the new ideas with his own life and interests. But what mortal man could forge a connection between the ‘true remainder’ and a tin whistle?

I spent days and nights thinking about this pupil for whose case there seemed to be no theory in the textbooks. Here was something that directly challenged my opinion of myself. Here was a problem that I, as a teacher trained on modern lines, must face and solve.

Night after night for a week I sat up in my own room studying until I could hear the crowing of the Loughanure cocks across the lake. I was seeking a theory that would reconcile two such divergent ideas as tin whistles and division by factors. I shall never forget the mental conflicts that went on during these vigils. Something that called itself idealism whispered in my ear sweet, soft phrases about the great virtue of human kindness. In the other ear spoke a thing that called itself common-sense. It sought to lead me back from the path along which I was drifting. It reminded me that my livelihood depended on the inspector’s reports, and strongly urged on me to fall back on the old historic method that had made the Empire, a judicious combination of the ‘whip and the sop.’ All teachers, argued common-sense, must adjust themselves to that machine known as National Education. Do you think you can remain an exception, Principal of Meenamara School? As someone puts it, you must intimidate the one half and purchase the other. You must be tyrannical towards your inferiors and correspondingly servile to your superiors. You must be a lion in dealing with Danny Chonaill and a lamb in presence of the inspector. Then put away your textbooks on psychology and go to your bed. Tomorrow, when you come to the arithmetic lesson, take your hazel rod and impress the true remainder on Danny Chonaill thus – multiply the first divisor (whack) by the last remainder (whack) and to the product add the first remainder (whack). The whole system, when you come to study it, is punctuated with whacks. Its success depends on putting the whack in its proper setting.

‘I don’t like it.’

I know you don’t, but how often have you done things you did not like? You did not like ten hours a day on the barrow-road when you were working in Scotland. You were not in love with the shack and the model, but you had to endure them in order to live. You may not like my method of teaching mathematics, but don’t you like bacon and eggs for your breakfast? Don’t you like a holiday in Bundoran? And what about those neat, little paintings you made on the canvas of your imagination when you were in the Training College? In which you represented yourself as getting the best school in the parish in due course and marrying the mistress of Glenbawn school? Don’t blush now. I know it all. I saw all your sketches, how you went to Paris for the honeymoon, how you amalgamated the salaries and had a drawing-room like those in the city, with select paintings on the wall, a piano in the corner and some German music on the stool beside it. I tell you not to blush. I know it even unto detail. Didn’t you figure yourself on parochial sports’ committees along with the doctor and the bank manager and the Excise officer? Don’t you remember the social functions over which your darling presided, and how charmingly she entertained the company? Now if you would transfer that picture from the canvas of your imagination to actual reality – whack!

I put aside my books and felt my heart within me lacerated by two opposing forces. The policy which my realistic mentor summed up in the word ‘whack’ was repugnant to all that was best in me. In the first place my primary allegiance was due to my own country and not to a system of ‘education’ deliberately planned to quench forever the last smouldering embers of Irish nationality. And again, there was in me a drop of the milk of human kindness that made me shudder at the thought of living on man’s inhumanity to man. Some of my pupils who will read these notes may be inclined to set me down as a consummate hypocrite. But believe me, Danny Chonaill and Micky Forker, and all the rest of you who ‘traced the day’s disasters in my morning face,’ I never lifted the rod to one of you without being sorry for it afterwards. For every weal I left on your then tender hands and legs, I paid the full penalty in mental torture. Do not imagine I say this because you often said to one another that when you should grow to be big, strong men you would ‘put fight on me at the summer fair.’ I know you have outgrown your boyish resolutions long ago. No, I have no motive in jotting down these notes but a fervent desire to tell the truth. So, believe me, dear pupils, I always hanged myself on the tree of remorse when I had spent the pieces of silver earned at the expense of your happiness.

It was late in the night. Séamas Bhurdáin and John Rogers and even Hudy Thomáis had gone home. I heard Pádraig Dhonnchaidh remarking to his wife in the kitchen after they had finished the Rosary that ‘that master would drive himself to an early grave bent over books every night to the small hours of the morning.’ My fire had dwindled down to a heap of white ashes. A keen March wind came down from the Aglies and lashed the dust of the street against my window. The lamp on the table cast a melancholy light on the room and everything in it. It was useless to go to bed. I could not sleep. I might put out my light and close my eyes and hide my head under the blankets. But the awful vision would haunt me – the vision of myself standing at cross-roads with one arrow – head pointing to idealism and the workhouse; the other to a bright professional career – and whack. The spirit was willing but the flesh was weak. It was very hard to turn my back on the ‘vision I had shaped.’ Hadn’t the mistress of Glenbawn school hazel eyes and a most bewitching smile? And then her rare accomplishments! Hadn’t she done ‘Intermediate French’ and hadn’t I heard her discuss a society novel with the D.I.’s wife? Don’t laugh, reader. In this world we estimate all things by comparison. Insignificant as these accomplishments may seem to you, they meant a lot to me, who had ‘tramped from Kinlochlevin to Rosyth.’

There I was, tugged at by two opposing forces, one of them dragging me along the rosy path, whose borders were decked with roses, by the mistress of Glenbawn school, the other leading along a dark valley to ‘the high and sorrowful destiny of heroes.’ Is it any wonder that I quoted with all my heart:

Ah Love, could thou and I with Fate conspire

To grasp this sorry scheme of things entire,

Would not we shatter it to bits - and then

Remould it nearer to the heart’s desire.[146]

At last my wandering eye fell on Bacon’s Essays. I opened it at random and began to read. The particular essay I happened to light on was the one on ‘Studies.’ My eyes were skimming over the print, but it was making no impression on me as other thoughts were uppermost in my mind. At last something within me cried halt! ‘Reading maketh a full man, conversation a ready man, and writing an exact man.’ Was that a glimmer of light, a ray of hope, that suddenly shone on the darkness of my despair? ‘Writing maketh an exact man!’ I sat upright in the chair. Here it was. This is what I had been searching for in vain among the theories of my stupid psychologists. Good man, Bacon. May you rest in peace and in moderate warmth this cold March night. You have given me a means of honourable compromise between the mistress of Glenbawn and teaching the ‘true remainder’ to Danny Chonaill. Yes, writing maketh an exact man. This solves everything. It saves on the one hand the severing of ties that bind heart to heart, and on the other the brutalising effect of the hazel rod. Tomorrow I will make an exact man of Danny. I will make him write twenty times that he is to multiply the first divisor by the last remainder. Now I can go to bed and dream in peace.

I said a long prayer of thanksgiving for my discovery, and went to bed with a glad heart. It is marvellous how nature harmonies with our every mood. The wind stopped its mournful dirge and began to sing a sweet, soothing croon. Even the dog Kaiser that was a few minutes before snarling menacingly at some benighted wanderer coming from the fair of Dungloe, began to bark joyously at the moon. There are times when we bid sleep stand back from the bed, when the prospect is too pleasant to close our eyes on it. When the burden of life weighs heavy upon you, you welcome sleep. But not when you are looking ‘down the archways of the years’ and see yourself and your radiant bride leaving for Paris.

Early the next morning I was awake and stirring. After a hurried breakfast I started for school armed with Baconian philosophy. I was eagerly awaiting the time for arithmetic, to make Danny exact by writing. My opportunity came sooner than I had anticipated, and even now it was Danny Chonaill that was to put Bacon to the test. He wished to leave the room and asked my permission, in accordance with the recognised formula. But, as he was not strong in English, what he said was: ‘Please, sir, leave the room.’

Here was my golden opportunity. My guardian angel had set the stage for me.

‘Listen, Danny, say: ‘Please, sir, may I leave the room?’’

Again the same mistake.

‘Take the chalk and write it ten times on the blackboard. I was reading the works of a great philosopher last night and he says that writing makes a man exact. When you have written this sentence ten times it will have impressed itself on your memory in such a way that you will never forget it. Now, Danny, boy, come along.’

He was very slow with the chalk and appeared to be suffering from nervous excitement. He had finished the third writing when I heard the rest of the children chittering in the seats.

-------------------------------------------------------------

‘Go out, and be hanged.’

‘Dinny Boyle!’

‘Yes, sir.’

‘Get a cloth like a good boy and dry the floor.’

FAOIN tSEANBHORD NÁISIÚNTA[147]

Bhíodh daoine ann a dtugadh siad cigirí orthu faoin tSeanbhord Náisiúnta. Agus, míle moladh duit, a Dhia na Glóire, ar son lorg Do láimhe! Ach, ar ndóigh, tá sé canta go gcuirtear na rudaí seo inár mbealach le a thabhairt orainn aithreachas a dhéanamh inár bpeacaí. Creidim go gcaithfidh an saol Gaelach ligean don chogal fás i gcuideachta na cruithneachta go dtige lá an fhómhair. Nár mhéanra a bheadh beo, fá shaol agus fá shláinte, nuair a bheadh an spealadóir réidh agus an cogal ceangailte ina chorrógaí, réidh le lasóg a chur ann… Anois, a Mháire, in ainm an Athar, an Mhic agus an Spioraid Naomh!

Is maith is cuimhin liom an chéad lá a tháinig cigire chugam. Ní raibh mé i bhfad ag múineadh scoile san am. Bhí mé ag teagasc staire don ardrang. Bhí mo chuid saighdiúir gléasta agam ar mhaigh Chluain Tairbh agus sinn ag déanamh réidh leis na Lochlannaigh a ionsú. Leis sin, buailidh an clog dhá bhuille. De réir chlár an lae ba cheart toiseacht ar Thíreolas ar a dó. Ba bhocht liom gan an scéal a bhí eadar lámha agam a chríochnú nuair a bhí oiread suime ag an rang ann agus a bhí. Dá liginn seachtain eile do na Lochlannaigh gan troid a chur orthu, b’fhéidir nach mbeadh sé chomh furast a mbualadh.

‘A Dhonnchaidh!’

‘Cad é, a mháistir?’

‘Cuir beirt ghasúr ar garda, fear ag fuinneoig an Chlocháin Léith agus fear ag fuinneoig Mhín Chorrbhaic. Abair leo gan carr ná rothar ná gléas marcaíochta ar bith is éifeachtaí ná asal a ligean ar amharc na scoile gan scéala a thabhairt domh.’

‘Maith go leor, a mháistir,’ arsa caiftín an gharda.

Bhí a fhios agam anois go raibh mé slán sábháilte i mo bhrocaigh nó bhí na gasraí ar scoil agamsa ab fhearr a bhí ag aon fhear riamh. Is minic a d’fhág mé lorg na slaite iontu nuair a chuirfeadh siad fearg orm. Ach, dá ndéanainn leathchéasadh orthu ar maidin agus a gcur ar garda tráthnóna, throidfeadh siad an t-orlach deireanach talaimh agus dhóifeadh siad an gas deireanach féir sula ligeadh siad don chigire a theacht orm i nganfhios.

Agus cad é an eagla a bhí orm roimhe? Tá, ní raibh cead agam stair a theagasc ná rud ar bith eile ach de réir chlár ama na scoile. Sin an cineál intinne a bhí ag Oifig an Oideachais. Ba cheart don cheacht toiseacht nuair a bhuailfeadh an clog. Ba cheart dó críochnú arís ar an bhuille. Ba cheart do na páistí uilig an méid céanna tuigbheála a bheith acu - gan duine acu a bheith ramha an ribe ní ba chliste ná an duine eile. Ba cheart dóibh uilig a theacht chun na scoile agus fanacht sa bhaile na laetha céanna. Le scéal fada a dhéanamh gairid, bhí an clár ama mar an leabaidh udaí ar chuala muid iomrádh uirthi. Na páistí a bhí rómhór fána coinne, chaithfí giota a bhaint díobh, agus an mhuintir a bhí róbheag, chaithfí iad a tharraingt nó go sroicheadh a gceann an barr agus a gcosa an bun.

Ach is air a tharraing mé an scéal, chruinnigh mé liom mo chuid páistí ar ais go Cluain Tairbh. Bhí laochraí Gael ansin faoina gcuid airm agus éididh. Ar thoiseach an tslóigh bhí Brian Mór é féin ag marcaíocht ar each chaol, dhubh, claíomh i láimh dá chuid agus an Chroich Chéasta ins an láimh eile. B’álainn an radharc é. An deallramh a bhí ina gcuid airm, bhainfeadh sé an t-amharc as an tsúil agat. Theann siad aníos leis na Lochlannaigh. Thoisigh an troid. Ar feadh tamaill ní aithneochadh súil dá dteachaigh i gcloiginn cér leis ar threise…

D’anam ná raibh ag an d-, a Róisín Dubh, a shean-Chailleach Bhéarrach a bhí mar mháthair ag Cú Chulainn, cad é tá tú ag brath a dhéanamh? Má rinne tú riamh é, déan anois é! Buail! D’anam ón d-, buail!

‘Le do thoil, a mháistir, tá gearrán iarainn ag teacht aniar ag Ard an Loch Shalaigh agus tá rud mar a bheadh mála cigire leis ar an ghearrán.’

‘A Dhonnchaidh,’ arsa mise, ‘leag an léarscáil sin chomh luath géar agus a thig leat.’

Bhí Donnchadh iontach maith ag an obair seo. Níl seachtain ar bith nach gcaithfimis na rangannaí a athrach i bhfaiteadh na súl. Is minic a cuireadh an scoil bun os cionn agus gan riachtanas ar bith leis. Is minic nach raibh ins an mharcach ach fear na ngearrthach nó fear na bpróistí. Ach, le fios nó le hamhras, b’fhearr a bheith ar an neamhacra. Ba é an riail a bhí againn: ‘An Clár ama má tá marcach ar na gaobhair. Oideachas mura bhfuil.’

Ba ghairid go dtáinig sé isteach. Ba é an chéad uair a chonaic mé é agus thug mo chroí fuath dó chomh luath agus a labhair sé. Ba é béal na truaighe é gan bhréig agus d’fhág béal na huaighe áit aige. Bhí an tír lán dena leithéid. Daoine a bheadh i gceann piocóide agus sluaiste murab é gur dhearc an uaigh orthu, gur shlog sí léi teangaidh na Gaeilge le áit a fhágáil ag béal na truaighe.

Labhair sé liom i nGaeilig (slán gach samhail!) agus thug mé freagar air. D’aithin mé ar an dóigh ar chrom sé anuas a chuid mailíoch agus ar an anafais a tháinig ar a aghaidh nach raibh dul aige mo thuigbheáil. Dar liom féin, a ógánaigh, cupla smitín cruaidh anois agus ní chroithfidh tú an dara crúb. Chaith mé deilín amháin air a chuir a chroí ar crith ina chliabh. Thug sé freagar orm i mBéarla.

Níor mhaith liom aon duine an chiall chontráilte a thabhairt leis as an scéal seo agus a shílstin gurbh fhearr liom Béarla ná Gaeilig. Cealgadh sa chliabhán le Gaeilig mé. Tógadh léi mé. Is í a labhair mé san aimsir aoibhinn, álainn a chuaigh thart - nuair a bhínn féin agus an chuid eile de pháistí an bhaile ag déanamh folachán na gcruach oícheannaí gealaí san fhómhar. Is í a bhí againn ar bainis agus ar baisteadh. Mar sin de, tá searc agus síorghrá agam uirthi. Ach, a dhuine, ní raibh an dara dóigh agam le bacach a dhéanamh den bhodach.

Thoisigh sé a scrúdú ceann de na rangannaí.

‘Ar chuaigh Pádraig go dtí an scoil?’

‘Gabhaim pardún, a dhuine uasail,’ arsa mé féin. ‘Níor chaill na páistí na briathra mírialta anseo go fóill.’

Tháinig cuil ar a shúile. Thoisigh sé a chur focal orthu le litriú.

‘Litrigh ‘blín.’’

D’amharc na páistí air agus d’amharc siad ormsa mar a bheadh na créatúir ag iarraidh cuididh orm.

‘Litrigh ‘blín,’’ ar seisean an dara huair, ag tarraingt air a phinn agus ag foscladh a leabhair nótaí. Ní thiocfadh liom féin mo theangaidh a choinneáil ina tost ní b’fhaide.

‘Bliain atá sé ag iarraidh a rá,’ arsa mise.

D’éirigh sé chomh dearg san aghaidh is dá mbuailfeá le meadar fola é. Thug sé i leataoibh go coirnéal na scoile mé.

‘Nach bhfuil a fhios agat,’ ar seisean (i mBéarla), ‘gur sin an choir is troime a thiocfadh leat a dhéanamh - díomúineadh a thabhairt do chigire os coinne na bpáistí? Thug tú bail na madadh orm.’

‘Tá mé buartha, a dhuine uasail, go dtugann tú díomúineadh ar an méid a dúirt mé. Níor thuig na páistí thú. Agus bhí tú ag gabháil a chur marc in éadan na scoile fá rud ar chiontaí thú féin leis.’

Rinne sé gáire tirim agus thuig mé go maith é. Ba é an rud a dúirt sé lena shúile beaga confacha: ‘A amadáin an chinn mhóir, nach lú marc amháin ná trí cinn? Nuair a bheas mise réidh leat, beidh tú i do bhuachaill mhúinte.’

Nuair a bhí an méid sin ráite aige lena shúile, thoisigh sé a chaint lena theangaidh.

‘Má ba mhaith leat,’ ar seisean, ‘leagan Chúige Uladh a thabhairt dóibh, thiocfadh leat a dhéanamh go múinte. I ndiaidh an iomláin, níor mhaith leatsa na páistí easurraim a thabhairt duit féin. Agus ba chóir duit cuimhneamh go bhfuil mise os do chionnsa mar atá tusa os cionn na bpáistí.’

Rinneadh caorthacha mire díom féin. ‘Leagan Chúige Uladh’ a chuir mo chuid fola a ghoil. Bhí mé dúdóite den phort sin, an uair udaí chomh maith le anois. Gaeilig na hÉireann ‘blín.’ Leagan Chúige Uladh ‘bliain.’ Bhí mé ag fanacht go mbíodh sé réidh go dtugainn tochas a chluaise dó.

‘Tá tú os mo chionnsa ar dhóigh,’ arsa mise. ‘Tá tú díolta níos fearr ag an Bhord Náisiúnta. Mar sin de is tú an t-uachtarán. Ach, de thairbhe Gaeilge de, is mise an t-uachtarán agus tusa an t-íochtarán.’

Inseochaidh mé duit cad é a tharlaíos ar ócáid den chineál seo. Cuirtear páipéar bán suas chun na hOifige… Cuirtear páipéar gorm anuas chuig sagart na paróiste. Cuireann an sagart scéala fá do choinne. Théid tú a fhad leis tráthnóna i ndiaidh am scoile. Léann an sagart an cháiteach agus caitheann sé ar an tábla í gan focal a rá. Sa deireadh gheibh sé an anál leis. Bheir sé comhairle duit. Cuireann sé ar do shúile duit go bhfuil lámh an uachtair ag na cigirí, agus nach bhfuil maith a bheith ag troid leo, bíodh siad ceart nó éigeart.

Imíonn tú leat ag tarraingt ar an bhaile. Nuair a bhíos tú ag teacht anuas Barr an Mhurlaigh, titeann tú ar do chéill agus toisíonn tú a chaint leat féin:

‘A amadáin, a amadáin! Bhí eagla ort go gcuirfeadh sé marc dubh in aghaidh na scoile. Ar mheas tú go leigheasfá an scéal leis an fhírinne lom a inse dó? Más maith leat an chéim is airde a fháil, gabh chun an bhaile agus foghlaim an méid a thig leat den sclábhaíocht a d’fhág faoi shlait sinn.’

FROM A TEACHER’S DIARY[148]

There were things called inspectors of Irish and, to put it mildly, they were the crowning atrocity of the century. Well do I remember my first conflict with one of them. I had my seniors at history – massed on the plains of Clontarf preparing to charge the Danes – when the clock on the mantelpiece announced that it was time to change to another subject in accordance with the time-table. I thought it a pity to break off the lesson when interest was at so high a pitch. But, on the other hand, the Inspector might drop in any minute and I knew from experience what the consequences would be if I were not working inside the constitution of the time-table.

‘Dinny.’

‘Yes, sir.’

‘Post two sentries, will you: one at each window. Put Tom B. on the Dungloe side and Tom S. on the Meencorwick side. Instruct them to report all vehicles appearing on the horizon.’

‘All right, sir,’ said Dinny, and he proceeded at once to carry out his duties as captain of the guard.

Never have there been two more faithful sentries than the two Toms, as we called them. I was preparing them for the Seminary entrance examination at the time, and often whipped them through a labyrinth of algebraic factors until they had baptised the last pair of brackets in tears. They would be glad, I think, to hear I was sick and had to leave off duty for a week. They even avenged themselves on me a few times by puncturing my bicycle. But would they dream of betraying me when they were on sentry duty? I could not but admire the code of honour these two boys had. Beat them black and blue one moment, and put them on sentry the next, and you could safely ignore all the red tape that ever streamed out of Marlboro’ Street.

Now I was safe in my camp. The enemy might have his scouts lurking in the neighbourhood, but they would never surprise me while I had such faithful sentries to watch for me. I took up again the threads of my history lesson and manoeuvred the Irish troops into position for a final onslaught on the Danes. Brian of Kincora became alive again in our childish fancies. Although he had been dead for the long span of nine centuries, it could not be said, at least in Meenamara school, that the days of the hero were o’er. He rode in front of his army on a richly caparisoned war-horse. He wore a kingly crown on his head and his white beard swept his aged breast. The children were enchanted before the sight of such a splendid array. They jumped in their seats, wild with enthusiasm, when they heard the voice of the warrior monarch thundering out:

Stand ye now for Erin’s glory,

Stand ye now for Erin’s cause.[149]

Under the influence of his inspiring address we swooped down upon the Danes. I had to tell Micky Gillespie to restrain his ardour and not to throw the ink-bottle into the infant department. Poor Micky had not studied history in all its phases. He thought I meant it when I said:

Freedom whose smile we shall never resign,

Go, tell our invaders, the Danes,

‘Tis sweeter to bleed for an age at thy shrine,

Than to sleep but a moment in chains.[150]

The king retired to his tent to invoke on his army the blessing of the God of hosts. The battle raged. For a moment the fate of a nation hung in the balance. At last the tide of battle turns. The Danes retreat. The Irish press forward.

Now, Dark Rosaleen, má rinne tú riamh é, déan anois é.

Fling your green flag to the sky,

And charge, till blood floats fetlock-high.[151]

‘Cyclist, sir,’ shouted the sentry on the western gable. ‘He’s coming at Micky Johnny’s turf-stack. It’s not Snobbs and it’s not Fury. But he has an Inspector’s bag on the bicycle.’

‘Dinny.’

‘Yes, sir.’

‘Call off the guard and give out the arithmetic exercises as quickly as you can.’

Dinny had reduced to a fine art the process of legalising the position at a minute’s notice. He knew the time-table better than I knew it myself, and he could reduce chaos to law and order from the time the Inspector appeared until he actually arrived at the school. It may be a source of wonder to those outside the profession how we knew at a distance whether a cyclist was a Board’s official or a human being. We didn’t. Hardly a week passed that Dinny did not bundle away one set of books and distribute another with lightning speed. Often the rate collector or the process server caused the usual two minutes’ commotion necessary to adjust ourselves to the time-table. We were taking no risks. Our motto was: ‘Time-table when there is a cyclist in sight: education when the road is clear.’

I went on with my arithmetic lesson. The Inspector came into the assistant’s room first. When I saw that he was landed and knew he was listening to me, I opened fire on Patrick Jimmy Frank.

‘Patrick, I’ll keep you in till five o’clock if you don’t attend better to what I am saying. Here I am for the last twenty minutes until I am hoarse telling you that the product of the means is equal to the product of the extremes, and you haven’t yet grasped it.’

There was no danger that Patrick would let me down. I knew very well he would not say: ‘Sure we were at history, sir, up to two minutes ago.’

I heard the official in the classroom talking to the assistant. During the few minutes he spent in the assistant’s room, let me make a clean breast of it, I was afraid. I always felt like this, and the feeling continued from the time the sentry gave the alarm until I was face to face with the invader. Then I was saved by two things, the manifest mediocrity of the average school Inspector, and my hatred of the denationalising and demoralising system of which he was the instrument.

At last he appeared to me and introduced himself in ‘Irish.’ His first sentence gave him away completely. I had no difficulty in sizing him up as one of those who ‘had risen to fame on liberty’s ruins.’ The Language Revival Movement throws such men on the surface year after year – things with a mentality for writing a Gaelic primer. There is a plague of them in the country. You find them teaching in colleges and universities. Their voices are the loudest at meetings and conferences. And, my God!: ‘Oh, wad some power the giftie gie us!’ In the language which they are supposed to teach and examine, but the depth of whose culture they can never grasp, there is a proverb that states their case. ‘Is minic a dhearc béal na huaighe ar bhéal na truaighe, rud a d’fhág sponóg agus gogán acu.’ It is the grave of the Irish language that has left them a cup and a spoon. The mouth of that grave took pity on their wretchedness, and swallowed our language and our literature to make room for their primers – to provide them with a cup and a spoon.

When a native speaker is confronted with one of those whose knowledge of language and literature is confined within the limits of An Chearc Bheag Ruadh,[152] it freezes his vocal organs. At least they have this effect always on me. Somehow I feel that if I were to speak real, natural Irish to them, they would not understand me. And to mutilate the language to suit their ears is something which the native speaker instinctively abhors. In such a case there is no alternative but golden silence as far as the circumstances permit.

But to return to the Inspector. He asked me a few questions and I saw by the expression on his face that he was labouring painfully to understand my answers. When I saw how easy it was to make him stampede, I raked him fore and aft with proverbs. He surrendered and addressed me in English. On this point I hope I shall not be misunderstood. I can hardly be accused of preferring English to Irish. I was cradled in Irish and it is closely associated with the dearest memories of my home and my childhood. It is because I love it that I hate to hear it murdered.

The process of translation had introduced a gruff note into the Inspector’s voice. He proceeded to examine one of my junior classes.

‘Write down this sentence after me: ar chuaigh tú chun na scoile inniu.’

‘I beg your pardon, sir, the children know the irregular verbs. They would not dream of saying ar chuaigh.’

Later on he commenced to examine oral spelling.

‘Spell bleen.’

The children looked at him with puzzled faces.

‘Spell bleen,’ he repeated in severe tones, and this time he was getting the blue pencil into position to make an entry in his notebook. I could no longer hold out.

‘Bliain he’s trying to say,’ I said.

All the blood in his body seemed to mount to his forehead. He beckoned me aside to the rostrum and I knew from the tremor in his voice that he was burning with rage.

‘Do you not know that one of the things which the office visits with severe penalty is discourtesy to an Inspector. You have positively insulted me before the children.’

‘I am sorry, sir, that you feel compelled to regard what I have said as an insult. You were actually about to mark the class as a failure in spelling, and I felt it my duty to pronounce the word properly for them.’

‘Yes, but you could have given them your alleged proper pronunciation without setting them an example in insubordination. You wouldn’t tolerate such conduct from the children towards yourself. And you should remember that I am your superior, as you are the children’s.’

The word ‘alleged’ got my blood up. I was waiting for him to finish to give him the coup de grace.

‘Yes,’ I said, ‘according to the scale of things in Marlboro’ Street you are the superior and I am the subordinate. As far as a knowledge of the Irish language is concerned, decidedly I am the superior and you are the subordinate.’

What happens on such occasions is this: a white sheet goes to the office; a blue one comes back to the manager. The manager (who, when all is said and done, is the teacher’s best friend) sends for you and reads the document to you. He then reminds you that the Inspector has the whip hand, and that it would be better to avoid conflict with him in future. You take leave of the manager and you set out for home. Coming along at Drumeen, where a winding road bordered with purple heather runs along the edge of a lake, you meet Common-Sense and she addresses you thus:

‘You fool, you fool, you fool! You were afraid his blue pencil would put an adverse mark against you if you did not correct his bad pronunciation. Did you think to stay his pencil by telling him the truth about himself? Listen to me: if you wish to get on in your profession, practise diligently the servility that has made the conquest possible.’[153]

GAEILIG FARRAIGE[154]

‘Níl dúil agam sa dreach atá ar an fharraige agus tá dhá cheann ar an spéir,’ arsa m’athair tráthnóna amháin le clapsholas. ‘Tá an bád sin feistithe ag Gob na Báinseadh agus í ceangailte as a dhá ceann. Tá sí i ndrocháit má théid an ghaoth thart chun tsléibhe roimh mhaidin. Sílim, in ainm Dé, go dtabharfaidh mé soir í go caslaigh Phort an Churaigh.’

‘A athair, beidh mise leat,’ arsa mé féin.

‘Ná coigil é,’ arsa m’athair.

‘Gabhaim orm gur ar chéill na ngasúr a gheofar Máire,’ arsa mamaí. ‘Crochta le bádaí nuair a ba chórtha di foghlaim lúb a dhéanamh ar a stocaí nó greim de shnáthaid a chur ina ceirteach.’

Níl a fhios agam cá mhéad rud eile a dúirt sí ba chórtha domh a dhéanamh nó d’fhág mé an tseanmóir le críochnú aici agus d’imigh mé ar ghreim láimhe le m’athair chun an chladaigh. Bhí feochán lách gaoithe ag séideadh anoir ó thaoibh na Machaire Loiscthe.

‘Seolfaimid é,’ arsa m’athair.

‘Agus an ghaoth i d’éadan?’

‘Caithfimid an chéad chúrsa go Tobar an Chonnaidh agus an dara ceann go Port an Churaigh.’

Chuaigh muid ar bord. Chroch m’athair an stiúir, chuir an crann ina sheasamh agus thóg an t-ancaire.

‘Suigh thusa anseo, a Mháire, agus stiúir í,’ ar seisean, ag scaoileadh an tseoil agus ag caitheamh aniar na scóide chugam féin.

‘Tabhair do chúl sa ghaoith. Cuir dul amháin den scóid ins an roithleán ar thaoibh an fhoscaidh. Ná teann, a Mháire, go bhfaighe mé an píce a chur ann… Foghlamóchaidh d’athair duit an dóigh le bád seoil a stiúradh.’

‘Agus an bhfuil sé níos deacra bád seoil a stiúradh ná bád ar rámhaí?’

‘Ná teann, a deirim leat… Tá, caithfidh tú do chuid éadaigh a choinneáil ag obair. Anois, teann chugat agus coinnigh a guala suas agus bain aisti chomh maith agus a thig leat… Bain de rud beag níos loime.’

‘A athair, cad é an chiall atá le baint de níos loime?’

‘Dheamhan gur leor duit dá dtógtaí thú i lár Bhaile Átha Cliath,’ arsa m’athair. ‘Cuir uait maide na stiúrthach giota beag eile.’

Bhí a fhios agam anois cad é ba chiall dena cur suas. Shín mé uaim mo sciathán giota beag eile. Thoisigh mo sheol a chleitearnaigh.

‘Teann do scód giota beag eile. Teann go stada sé a chroitheadh. Is cuma duit fán ruball ach a choinneáil líonta ag bun an chrainn. Choíche nuair a tífidh tú ag croitheadh le taoibh an chrainn é, buail fút.’

Ní raibh a fhios agam féin cad é an dóigh lena bualadh fúm. Ba ghairid gur labhair m’athair arís.

‘Ná tacht í, a Mháire. Buail fút a deirim leat.’

‘A athair,’ arsa mise, ‘níl a fhios cad é tá rú a rá nó c’air a bhfuil tú ag caint.’

‘Teann maide na stiúrthach isteach le do bhrollach… Lig le do scóid… Fút go fóill. Nuair a thógfas tú tuilleadh siúil, thig leat a ghabháil níos loime.’

Lig mé féin cupla troigh le mo scóid agus theann mé maide na stiúrthach lena (?) ascaill. Líon bolg amach ar an tseol. Shín an bád í féin ar an toinn, agus thoisigh sí a threabhadh na mara go haigeantach. Dar liom féin, a chailín mhaith, tá a fhios agam anois an dóigh le bogadach a bhaint asat, agus leag mé anuas tuilleadh í.

‘Cuir díot!’

‘Cad é?’

‘Tá tú ag luí barraíocht faoin ghaoith. Aniar anseo leat go stiúra mé féin tamall í. Caithfimid bun a dhéanamh le Leac na Luath a thógáil leis an dara síneadh.’

Shuigh m’athair ar an stiúir. Chrom sé a cheann agus d’amharc sé amach faoi bhun an tseoil. Theann sé an scód. Chuir sé a guala suas chun na gaoithe. Shíl mé an oíche sin go raibh an bád sin beo agus ciall agus tuigse dhaonna aici. Bhí sí mar a bheadh seanaithne aici ar m’athair agus mar a bheadh a fhios aici nach ndéanfadh sé gnoithe a ghabháil chun diúnais air. Ach bhí mise ró-óg le í mo chomhairle a ghlacadh. Dar léi go raibh sé déanfasach ag luspairt linbh a bheith ag tabhairt ordaíoch dise agus gach tonn bhorb dár chloígh sí le fiche bliain eadar Béal an Bharra agus Boilg Chonaill. Ach dhéanfadh sí rud cothrom ar bith ar chomhairle m’athara.

Threabhaigh sí léi fríd an fharraige. Bhuail sí na barrógaí lena soc agus scab ar gach taoibh di iad mar a bheadh lóchán ann… Ba deas a bheith ar muir an oíche chéanna. Bhí cuid beann Cheann Dubhrann ag imeacht uainn agus sinn ag tarraingt amach ar bhun na spéire. Agus bhí m’athair ar an stiúir. Nuair a bhí, bhí achan chineál i gceart. Ba é an chiall a bhí agam nach dtáinig aon tonn aniar Béal Ghabhla riamh nach mbuailfeadh m’athair lena gualainn í, agus nach dtiocfadh sé fríthi gan deor a ligean ar bord.

‘Gabh aniar anois agus stiúir tamall.’

Shuigh mé féin arís i ndeireadh an bháid.

‘Rachaidh tú isteach ar Ruball na Maol Fionn a fhad agus a thig leat snámh… Lig fút buille beag. Tá sé cruaidh ort do sháith siúil a bheith leat lena caitheamh thart… Bain an scód as an roithleán agus coinnigh i do láimh í… Lig fút claon beag eile. Reath leat mar sin tamall beag… Anois, cuir díot í.’

Ní mó ná go dtuigfinn cad é ba cheart domh a dhéanamh murab é go dtearn m’athair comhartha domh lena láimh. Chuir mé uaim an stiúir fad mo sciatháin. Sháirigh orm a cur thart fada go leor ach chuir m’athair buille ar a gualainn a leag anuas í.

‘An bhfeiceann tú Carraig Ruairí?’

‘Ní fheicim.’

‘Tá a leiceann ag nochtadh roimh do thoiseach.’

‘Cé acu taobh di a rachaidh mé?’

‘Fiach lena tógáil.’

‘Tí Muire mé anocht leis an chineál cainte atá agat, a athair.’

‘Coinnigh taobh na gaoithe di. Tá ruball mór, fada amach ar an charraig ar thaoibh an fhoscaidh. Chaillfeá barraíocht talaimh dá dtéitheá fúithi. Cuir díot claon beag eile. Reath leat mar sin… Tabhair a hanál anois di; tá tuilleadh is do sháith bun agat… Maith mo ghirseach thú; is é rud a bheas ionat scoith mná stiúrthach.’

‘Tá sibh ar ais,’ arsa mo mháthair nuair a tháinig muid chun an bhaile.

‘Tá,’ arsa m’athair.

‘A mháthair,’ arsa mé féin, ‘stiúir mise an bád anonn go Tobar an Chonnaidh.’

‘Is tú a dhéanfadh an éacht,’ arsa mo mháthair.

‘Stiúir sí í gan bhréig gan mhagadh,’ arsa m’athair. ‘Ach mo chreach nach bhfaca tusa an obair a bhí agam léi. Leath an ama is ní raibh a fhios aici cad é a bhí mé a rá. Bhí sé chomh maith agam a bheith ag caint le duine a d’fhoghlaim a chuid Gaeilge i gcoláiste.’

THE ACCIDENTS OF TRANSLATION[155]

Davis once said that the history of a country that loses its native tongue, goes adrift on the accidents of translation. Such accidents occur every day. They are generally amusing, sometimes depressing, sometimes encouraging. The extent to which English construction, idiom, and pronunciation have affected modern Gaelic (as used by school inspectors and Gaeltacht Commissioners) has a depressing effect on anyone who is anxious for the revival of the real Gaelic culture. On the other hand it is encouraging to note that in many country districts the reverse is the case. The English spoken in parts of Donegal, for instance, is only English in words. The idiom is often strongly Gaelic, which will prove a powerful factor in spreading the language.

Hence, when a Rosses man tells us ‘he has walked on a biscuit from Derry,’ we should be thankful that he expresses it so. It should make us realise that the Gael is not yet dead. To an Englishman, walking on a biscuit from Derry to the Rosses of Donegal would be an eternal source of wonder. The Irish speaker translates it mentally and the miracle disappears. ‘Shiúil mé ar bhriosca as Doire’ does not suggest any amazing feat of locomotion. The man simply breakfasted on a biscuit in Derry, and walked to the Rosses on the sole strength of this meagre fare. Similarly, when a shopkeeper ‘tosses the eggs,’ let there be no ‘horrible imaginings’ of floors littered with broken shells and patches of yellow yolk. Nothing of a revolutionary nature has happened. It is merely the peaceful application of the law of supply and demand. Nor is there cause for alarm when we hear that the ‘cow went in the lake on Johnny.’ Let us thank the Lord human life is not involved. Johnny may be somewhat worried, but he is safe and sound on terra firma.

I remember as if it were only yesterday, the first attempt I made at writing a letter in English.[156] I was nine years of age at the time and in the third class at school. An old woman from the neighbourhood wished to have a letter written to her son, who was away in foreign parts, and she was of opinion that my education was sufficiently advanced to qualify me to act as her temporary secretary. I was afraid that the task was beyond me, as nothing could be put on paper at the time without first putting English on it. But the old woman insisted on my undertaking the work, arguing that I must know English well, as she had often overheard me on summer evenings talking aloud to myself in English. I pleaded that she had only heard me reciting ‘The Battle of Hohenlinden.’ She replied that an cineál sin Béarla was good enough to write a short letter. Her son Micky would not mind if my diction were somewhat coloured by the imagery of Hohenlinden. She merely wanted to tell him she had received his letter and money and a few other things. Possibly she felt that the few tangible facts she had to communicate to her son would be discerned by him through the ‘sulphurous canopy’ and ‘war-cloud rolling dun’ that obscured the vision of the writer.

Finally I was persuaded to undertake the task. And of what avail was Campbell’s famous war-song? Like the student of Irish who discovered that it was necessary to have a headache and to cure it with strong tea before he could appropriately apply what he had learned in the Phrase Method class. I felt that it was necessary to see old Nancy Molloy charging in Marshal Ney’s advance guard if I was to give anything like a graphic account of her doings.

‘Abair leis go bhfuil mé i sláinte mhaith.’

I managed to translate this much, but ‘luck’ was the word I used for sláinte. Hadn’t I heard a man at Jack’s Fair saying: ‘Here’s luck!’ And when I enquired what it meant, wasn’t I told it was ‘Seo do shláinte.’

‘Abair leis go bhfuil Conall Dubh ag cur a bheannacht chuige.’

Beannacht! How could I translate it? I had heard that ‘blessing’ was a fairly good English equivalent, but it did not please me. There seemed to me that there was something pontifical about the word ‘blessing.’ Anyone might bestow his beannacht on another. But I hesitated to use blessing. I was afraid it was something that Conall Dubh had no faculties to confer.

‘Abair leis go raibh gamhain breá, breac, baineann ag an bhoin bháin.’

Good Heavens! What commonplace things she had to tell him! When would she come to something to which I could apply a few of the adjectives in my school recitation? Talking about a stupid, prosaic calf! If it were only a foal I might, by a stretch of my boyish imagination, picture it in Moreau’s cavalry and quote:

And furious every charger neighed

To join the dreadful revelry.

But it was a calf, and it was breac, baineann. I just managed to convey the bare news of its existence. But details as to sex and colour I was forced to omit, owing to the limitations of my Teutonic vocabulary.

‘An bhfuil sin thíos agat?’

‘Tá.’

‘Abair leis gur pósadh mac do Phádraig an Tincleora ar nín do Mhánas na ngliomach.’

This was the climax. I pleaded for the surnames of the parties concerned, explaining to old Nancy that names could not be written otherwise. She said she thought Pádraig an Tincleora’s name was Forker, but she wasn’t sure. She added that it would be better to adhere to the hereditary system of names, as otherwise my account of the marriage might go adrift on the accidents of translation.

The thoughts of youth, we are told, are long, long thoughts. Hardly a day passes without something or other reminding me of the pitfalls that lie in the way of the translator. Recently a report appeared in Gaelic in a Dublin paper about a meeting of a certain society. This is a sentence from the report: ‘Chuir siad cuid mhór fríofu.’ I am sure the poor reporter was sublimely unconscious of detracting in any way from the dignity of the learned assembly whose proceedings he had been called upon to chronicle. He simply meant that they had transacted a considerable amount of business. I am quite certain that if he were brought to book about the matter he would strongly repudiate any suggestion of Epsom Salts.

Some time ago a man called at the Fáinne office to make enquiries as to the conditions under which he could get a new Fáinne to replace one which he alleged to have had and lost. I asked him if he could produce documentary evidence to bear out his assertion. He said he had nothing to give me but his word of honour. That he had passed the examination, and had been enrolled years ago. I believed him. But constitutions are constitutions, and cannot be violated except at the risk of personal inconvenience. I told him so. He merely reiterated that he had been duly enrolled before and added: ‘Bhí an Fáinne agam sular rugadh mé.’

Absolutely sensational! I was amazed to hear that his pre-natal activities had extended to the revival of the Irish language. Was he a living proof of the theory of the Transmigration of Souls? Could it be true after all that:

The soul that rises with us,

Our life’s Star,

Hath had elsewhere its setting,

And cometh from afar?[157]

He saw from the expression on my face that I was completely bewildered and he explained further. At last I saw the light. He had been in prison for a long time, and he meant to tell me he had the Fáinne before he was arrested. He mean to say rugadh orm. This would not be very correct but it would have been clearly understood. An error of this kind shows the force of seemingly insignificant words. The mere exchange of two pronouns may plunge one into a confusion of philosophies long discredited and almost forgotten.

I remember a school inspector making an atrocious blunder in my school one day by omitting the preposition after this treacherous verb. He had been studying Irish for a few years and thought he knew it all. It happened at the time that I had attending my school a few children from the neighbourhood of Dungloe. And, of course, Dungloe radiates the refinement of civilization on all sides of it. Hence the children of Krobawn did not know Irish, and they had to be put in a class by themselves. The inspector arrived one morning while I was teaching them the verb beirim. He listened for a few minutes and then told me I was working on entirely wrong lines. There was only one way, he contended, to teach the irregular verb, and that was by the Direct Method. He himself had written a few books on this famous method. I ought to send for them immediately.

In the meantime he would give me a demonstration lesson. In the window beside him there was an egg, which the assistant had been using for an Object Lesson. The inspector called the class to attention. He took up the egg in his hand and said:

‘Rug mé ubh.’

There was a general uproar from the Irish-speaking benches. I joined in the chorus myself.

‘I must report you for your want of discipline, Mr. Greene.’

‘I am sorry, sir, but upon my honour I could not help laughing, and I am sure the children couldn’t either.’

‘That shows how little intelligent teaching you do.’

‘Pardon me, sir, but have you the faintest idea of what you have said?’

‘I said I took hold of an egg.’

‘No, you said you had laid an egg. Go into the infant department and any of the children there will explain the difference between the two phrases.’

I did not mean to exaggerate. Any Irish-speaking child of three years could differentiate between breith and breith ar. Yet it is men of the type of this inspector who are in charge of the education of the country. It is no wonder we are drifting on the accidents of translation.

An Chiall A Bhíos Le ‘Fada Ó Shin’[158]

Nuair a bíos daoine ag caint fá tsaol a bhí ann nuair a bhí siad ina bpáistí, deir siad ‘fada ó shin.’ Níl an dara dóigh lena rá.

Ní féidir a thomhas le blianta. Thig leat am ar bith eile de do shaol a chuntas le luí agus éirí na gréine. An oiread seo bliantach ó pósadh thú agus bhí bainis mhór agaibh nach raibh a leithéid sna trí phobal. An oiread seo bliantach ó rugadh Peadar Beag agus bhí Niall Táilliúir ag gabháil cheoil ar an bhaisteadh. An oiread seo bliantach ó fuair tú an chulaith ghorm atá smolchaite agat anois.

Ach cá fhad ó bhí tú ag cuartú neadrach ins na beanna os cionn an chladaigh? Fada ó shin. Sin an focal. Tá an saol sin amuigh thall ag bun na spéire. Tímid é eadar sinn is léas. Tá síoraíocht iomlán eadar sinn féin agus an t-am sin. Tá sé mar an bhrionglóideach a rinne tú aréir.

Nuair a mhuscail tú maidin inniu bhí cuimhne ghlinn agat ar na daoine a chonaic tú i d’aisling agus ar na rudaí a dúirt siad. Ach ní raibh siad cosúil leis na daoine a raibh tú ag caint leo ar an tsráid inné; ní raibh ná leis na daoine a casadh ort tá fiche bliain ó shin. Bhí siad amuigh thall agus néalta thart orthu. Dar leat nach ar an tsaol seo a casadh ort iad.

Is é a dhálta sin ag an am a raibh muid inár bpáistí. Fada ó shin!

Na maidineacha samhraidh a thigeadh fada ó shin. Ní thig a leithéid anois ar chor ar bith. Títhear domh go bhfeicim go fóill iad nuair a bhím i mo shuí liom féin in uaigneas na hoíche.

Tím Ceann Dubhrann na nDumhchann Bán agus na Maola Fionna, Uaigh agus Inis Fraoich, an Coimín agus na hÉilíní. Tím an lá mara ina luí ina loch chiúin agus scáilí na dtitheach le feiceáil thíos ann. Tá an fharraige mhór chomh cothrom le clár agus chomh gorm le smál amach go bun na spéire. Tá deor bheag gheal le feiceáil i mbéal na Trá Báine agus crónán beag, caoin ag an bharra.

Tá bádaí na mbradán ag teacht isteach agus eiteogaí geala orthu. Tá Aindí de Bhard ag gabháil an Tráigh Bhán agus asal leis. Tá Máire Bheag ag teacht as tobar an chladaigh le bucóid uisce agus í ag gabháil cheoil.

Sin an cineál saoil a bhí ann fada ó shin.

Bhínn féin agus Dónall s’againne ‘ár suí go luath maidineacha samhraidh fada ó shin. Chuirtí chun na scoile sinn agus níor lú orainn an dúdhiabhal ná an scoil chéanna. Is minic a mhaígh muid a shaol ar Dhonnchadh Ghráinne Duibhe. Mac baintrí a bhí i nDonnchadh a chuaigh thar chomhairle agus nach rachadh chun na scoile ar ór na cruinne. Bhíodh Donnchadh ag gabháil síos an dumhaigh ar maidin agus madadh leis a sheilg coinín nuair a bhíodh sinne ag gabháil chun na scoile. Nár mhéanair dó! Agus nár thrua sinne ag gabháil isteach sa phlochóig scoile sin go tráthnóna. Is minic a bhíodh eagla ar mo mháthair go raibh muid ag smaoineamh barraíocht ar an tsaol a bhí ag Donnchadh chóir.

‘Tiocfaidh an lá,’ a deireadh sí, ‘a mbeidh sé buartha nuair nach mbíonn breith ar a aithreachas aige. Is minic a bhí tuilleadh is mo sháith buartha ormsa nár cuireadh chun na scoile mé i m’óige go bhfoghlaiminn ??Béarla.’

Áit léanmhar a bhí i dteach na scoile sa tsamhradh. Ní raibh sé chomh holc sin sa gheimhreadh nó bhíodh moll mór páistí ann. Ní bhíodh faill ag an mháistir amharc ‘ár ndiaidh uilig ná gléas air ár gcoinneáil faoi shlait. Agus bhíodh dóigh mhaith go leor ar chuid againn corruair thíos i gceann an tí agus ár n-ealaíneacha beaga féin againn.

Ach sa tsamhradh! Bhíodh cuid mhór de na páistí ar fastó agus ní bhíodh ar an scoil ach an beagán. Ba ghnách leis an mháistir a rá nach mbeadh scoil ar bith i gCeann Dubhrann murab é an beagán sin nó go mbrisfí é féin nuair a thiocfadh an cigire i ndeireadh na bliana dá mbeadh sé i muinín pháistí an gheimhridh.

Tá sé ceilte ar an chuid eile den tsaol taobh amuigh de sin agus beidh go lá breithe Dé cad é an saol léanmhar a bhíodh ag an bheagán a mbrisfí an máistir murab é iad. Níl a fhios agam an bhfuil an máistir céanna ag déanamh áite dúinn ins na Flaithis (más thuas atá cónaí air). Níl a fhios agam an bhfuil cuimhne aige ar na rudaí ab éigean dúinn a fhoghlaim ar ár dteangaidh. Go maithe Dia don duine bhocht é, is iomaí uair a d’fhág sé greadfach ins na bosa againn nuair nach mbeadh a fhios againn cén bhliain a tháinig na Normannaigh go Sasain. Nár chuma linne cá huair a tháinig siad! Nár chuma linn cad é an seort bádaí a bhí acu! Nach raibh bád Éamainn Chataigh ag gabháil síos Gaoth Dobhair agus seoltaí geala uirthi!

‘A Mháire,’ a deireadh sé, ‘tá tú ag amharc amach ar an fhuinneoig más fada do shaol. Abair Battle of Hastings 1066 agus scríobh deich n-uaire é mar phionós.’

An lúcháir a bhíodh orainn nuair a gheibhimis cead ár gcinn tráthnóna! ‘Ár rith anoir an seanbhealach mór an méid a bhí inár gcnámha. Peadar Pháidí bocht, bhí sé tógtha ó lár againn.

Is minic nuair a bhímis i ndiaidh feileacán a théimis go húll ár sceadamáin fríd a chuid préataí agus coirce. Nár chuma linne cad é an saothar a fuair an seanduine bocht sin ag cur a chuid treabhaire. Chaithfí breith ar na feileacáin agus má chuaigh siadsan trasna os cionn na curaíochta, ní raibh neart againne air sin. Milltear tíortha agus loiscthear cathracha nuair a bíos cogadh ann. Bhí againn leis an chreach a ghabhadh, agus nár bhocht an tsuim cuid curaíochta Pheadair! Tá Peadar bocht in áit na fírinne. Níl a fhios agam cad é a d’éirigh don méid de na feileacáin a d’imigh orainn.

Agus na páistí a scríobh Battle of Hastings 1066 deich n-uaire ar eagla go mbrisfí an máistir, ba deacair a gcruinniú inniu.

An méid acu atá go fóill ar an taoibh seo den díg, creidim go bhfeiceann siad in amannaí pioctúirí sa tinidh a bheir ina gceann an saol a bhí ann mílte bliain ó shin – sin ‘fada ó shin.’

IRISH MADE EASY[159]

This is not a scientific treatise on language teaching. It is merely an appreciation of the methods by which Ireland is being Gaelicised. When the movement for the revival of the Irish language was first established, and for many years afterwards, we did not know much. We were only children at the game. We looked to the native speakers for guidance, and had our eyes fixed on the Gaeltacht. Now all that has disappeared, thanks to the intellectual age in which we live. We have thrown aside the outworn method of trying to acquire the blas and idiom by imitating the native speaker. Thank God that barbarous age is passed and gone forever. After all, we are reputed to speak English in some of our cities better than it is spoken in England. Hence it would be monstrous to expect us to imitate the rude, unlettered barbarians from the bogs of Connemara or the wilds of Donegal.

In my last article I gave an example of one of the advantages of the modern method – the Inspector of Irish who said rug mé ubh. There are, I know, a few cranks who will say that Irish education has fallen to a low ebb when those in charge of it have definitely committed themselves to such a policy. But we must move with the times and ignore the cranks. After all, we are an agricultural people, and it is of supreme national importance to develop our egg trade. I am sure all who are interested in poultry rearing will welcome with enthusiasm the latest function of the school inspectors.

The main fault which could be found with Irish in the past was that it was of no commercial importance. Unfortunately the charge was true. A short glance at our native literature will convince us beyond doubt that no attempt was made in the past to assign any practical utility to Irish. Take, for instance, the Four Masters. They could never say ‘rug mé ubh.’ Instead of that they spent their time writing about wars and battles, kings and high kings, schools and monasteries, priests and seminaries. A scientific study of history is a great eye-opener. It turns the microscope remorselessly on our idols. It is cruel at times. But, as Hamlet said, it must be cruel in order to be kind. We must be cruel to the memory of the Four Masters, of Manus O’Donnell, and Bishop O’Gallagher, in order to be kind to the newly-born Gaelic state. Experts tell us that other countries, Denmark, for example, owe their elevated position in the world to the scientific development of their egg trade. What one country can achieve, there is no reason why another cannot achieve also, given the same opportunities. And we have a decided advantage over Denmark to begin with, being the only nation in the world having school inspectors with such versatile capacities.

My enthusiasm for great men has led me away from the main point of my article, namely how to make the acquirement of the Irish language an easy task for each and all. In the dark age from which we have just emerged, we used to imitate the native speaker. But imitations are imitations. Experience has convinced us that we could not imitate him successfully – that there was always something that betrayed our inferiority. So we put our heads together and decided that our only hope lay in ignoring the native speaker altogether. Time is on our side. The emigrant ship and the grave are effectively disposing of the Celts. Before many years they will be gone with a vengeance. And then we can rest in peace, no more to be troubled with nasalised sounds or irregular verbs.

Some mad, rainbow-chasers talk of educating the native speakers. This would be a disastrous policy. What would happen to those of us who have university degrees in Irish? We know we haven’t the fluency or the blas or the literary polish that the man down in Bunawack has. But down in Bunawack he can do no harm. He may sing yards of Gaelic song, but they will be lost amid the echoes of the glens. But to educate him! Then he would light a powerful electric lamp on our platform, and the pale, guttering, evil-smelling candles would be put under a bushel.

Having disposed of the native speaker, the rest is comparatively easy. It is true that the grammatical construction of some of our books is difficult, but we have discovered a way of dealing with it. These difficulties confront us frequently in the works of Ulster writers – for example, Bishop O’Gallagher’s Sermons. But now that we are taking the Munster dialect for our standard, our work is rendered very easy. Of course we don’t call it the Munster dialect. The word ‘Munster,’ mind you, must be left out. Three things we have, namely, Irish, Ulster dialect and Connaught dialect. Now ‘Irish’ is comparatively easy. Its idiom, sounds and grammatical construction are very like English. There are few nasal sounds in it; fewer irregular verbs. When we meet with any of these difficulties, we have only to say that it is the Northern dialect, and we are exempt from thinking about it again for evermore. Amen. If an occasional crank says to us that the forms which we now label provincialism were the forms used all over Ireland three hundred years ago, we will soon tell the poor clown how little he knows about the laws of evolution. We must advance with the times. I may add for the guidance of earnest propagators of the new faith that we cite the law of evolution only when it suits us. Ulster has lost a few inflections and uses the analytic form where Munster has retained the synthetic form. In these instances we must be conservative. The pure Gaelic of Keating, you know. Reduced to its lowest terms, we will blazon out our few good points under the banner of ‘Pure Gaelic’ and justify our countless faults on the grounds of progress and conformity with the law of evolution.

We are forging ahead. A few days ago I read a report of a meeting of a society for saving Connaught Irish. A complaint was made that no Connaught or Ulster textbooks were being used in Maynooth College. I hear also that an attempt is being made to have a ‘standard’ examination paper for the teachers attending the Irish courses this year. We wish to do away with dialects, and have Gaeilge na hÉireann over all Ireland.

Gaeilge na hÉireann is one of our most useful expressions. We never say ‘the Munster dialect.’ It is only in Ulster and Connaught that we have dialects. Lately I read a review in Studies of a translation of Omar Khayyam, by a Donegal man. The reviewer said it was a pity that it was not in Gaeilge na hÉireann instead of the Ulster dialect.

The expression Gaeilge na hÉireann conflicts with certain geographical notions we entertain. We must define the new Éire so as to agree with our new ideas – to advance in accordance with the law of evolution. Éire is simply the new name for the townland in which Canon O’Leary was born and brought up. Anything beyond the frontiers of this townland is foreign. It belongs to Ulster and hence has nothing to do with the Irish nation. Let us hope there will be no serious objections to these geographical reforms. Over all reigns supreme the law of evolution.

Having settled the geographical aspect of things, we shall soon be in a position to make such historical reforms as may be necessary to conform with the new map. We have never studied history as it should be studied. Why not set up a Commission[160] to inquire into the relative importance of the provinces in the past. A properly constituted Commission (by which, being an honest man, I mean seven from Munster and one from each of the other provinces) would, I am sure, discover that Cuchulainn was brought up in the neighbourhood of the Macgillycuddy’s Reeks; that Columcille was born in a place called Gartan, not far away from Bantry Bay; that the O’Neills and the O’Donnells hailed from Ballyvourney; Wolfe Tone from the Ring; John Mitchel and James Connolly from Skibbereen. These facts will be revealed to us one by one according as the language movement advances.

A rumour has reached me from far distant Glencolumbkille that there will be a gathering of the clans there on the 29th of June.[161] It is sad to think of a whole county being mobilised under distinguished auspices to try to save a dialect that can lay no claim to Ireland – that that belongs merely to Ulster. Why not bend to the inevitable, old, wind-swept, wave-washed Sean-Ghleann? Why not avail yourself of the modern culture? If you make your submission now, we will grant you full pardon for the mistakes of the past. In the name of all that is sacred, make a bundle of all the sounds and phrases and idioms that have come to you from the Four Masters, put them in a bag, attach a millstone thereto, and hurl them from the peak of Sleeve League into the depths of the ocean. You might as well be resigned to the new order of things. The iconoclast is coming to destroy your images. He will take down the old cross in the Sean-Ghleann, and put in its place a monument to the memory of Canon O’Leary.

I have jotted down these impressions with one aim before me, namely to encourage timid students, if any such there be, to undertake the study of ‘The Gaelic of Ireland.’ It is very very easy. Remember this much and you cannot go wrong. All difficulties are Northern. Put the North outside the Pale of the new Ireland and your difficulties will vanish. Míle moladh duit, a Dhia na Glóire.

CIANACH CORRACH[162]

Is cianach corrach a chodail mé an oíche aréir,

Is ba bhrónach m’aigneadh ar maidin le spéarthaí an lae,

Tá ualach tuirse agus tinnis ar lár mo chléibh,

Is, a Rí na Cruinne, nach dona mar fágadh mé!

Thíos de chois toinne agus loinnir an lae ag fáil bháis,

Is é a chonaic mé an ainnir ina seasamh i mbéal na trá;

A brá is a muineál ba ghile ná sneachta ar móin,

Is a caoinroisc bharrúil’ a mhearaigh mo chiall go deo.

D’éirigh an ghealach agus chealg sí an saol chun suain,

Agus spréigh sí a solas mar fhallaing ar shléibhte an chuain;

Crónán an easa gur dheise ná glórthaí píob,

Agus fuaim na toinne gur bhinne ná seoltaí sí.

Is é fáth mo thinnis mar a d’imigh an Aisling chaoin

Is tháinig néalta dorcha a d’fholaigh uaim grá mo chroí;

In uaigneas an ghleanna úd ab ansa liom uair den tsaol,

Is brónach a ghoilim tráth a chluinim an chuach ar craoibh.

A mhaighdean mhaiseach, tar seal de mo chóir ar cuairt,

Is cóirigh mo leabaidh le scratha is le fóide fuar’;

Cealg mé a chodladh le glórthaí do bhéilín bhinn,

Ar uaigneas an ghleanna inar casadh le chéile sinn.

A VISION OF JUDGMENT[163]

It was late in the night. The city was asleep. ‘Strass and Gass around had grown so cold.’[164] I had been reading in Fáinne an Lae where a Munster man was accusing me of writing a dialect instead of Standard Irish. None of my writings, he said, had the smell of the Kerry heather. And, of course, it goes without saying that Irish must have a whiff of that classical perfume before it can aspire to rank as literature.

I put aside the paper and looked into the fire. In the light of the glowing embers my soul stood before me, black with the sins of provincialism. I had never written a line of Standard Irish. On the contrary, every word I had ever penned smelled strongly of Donegal turf. How I had sinned against language and nationality. If I were to die before morning! I trembled all over at the thought of being called to the bar of judgment to answer for my sins of provincialism. Was it too late to repent? Could I even now make leorghníomh to Munster for having neglected to spray my work with its literary fragrance? I wondered if Munster had a scale of indulgences by means of which at least some of my punishment might be remitted. Would I gain a partial indulgence if I were to drop the relative endings and the irregular verbs? Or would I gain a plenary indulgence by putting the stress on the tails of the words? My salvation might yet be achieved by letting go the bodies and saving the tails. I wondered if my penance would involve the conversion of Ulster. If I could succeed in reducing Ulster Irish to a state closely resembling the Kilkenny cats, it might go a long way towards clearing for me the way to the Kingdom of Heaven.

I took up the paper again, and there was the Munster man preaching the Gospel, defining the Standard and waging war against dialects. It was plain from the enthusiasm with which he wrote that he was a man with a mission. That Dark Rosaleen had commanded him to go forth and standardise all counties and cast out the demons of provincialism in Donegal and Connemara. If the Irish language was to be saved it must be standardised. That is, of course, to say it must be scented with the perfume of the Kerry heather.

I went to bed. The wind was moaning and sobbing against my window. It appeared to be sorry for its sins. It seemed to realise that it had often violated the laws of Standard: that it had different degrees of intonation and accent for the different seasons; that it had whispered gently on summer evenings and howled madly on winter mornings – instead of always speaking with the orthodox Munster accent.

I was dozing away to dreamland when I was suddenly startled by a weird noise that came from the roof of the adjoining house. A colony of cats had congregated there, and seemed to be in utter disagreement on fundamentals. In some mysterious way the cause of the feline warfare was revealed to me. There was a little, ill-bred ‘piain’[165] from Ulster in the assembly, and it persisted in mewing with an Ulster accent and tried to defend its atrocious behaviour on the grounds that it was the system of emphasis in use in the time of their common ancestors. But the prompt reply was that a commission of enquiry (consisting of seven cats from Munster and one from each of the other provinces) had been recently appointed to standard the language of the feline world. The Ultonian appealed to history and philology, but in vain. The majority were against it. And, as everyone living in this enlightened age knows, the majority has always the sanction of heaven on its decisions.

When the cats had finished their quarrel, I fell asleep again and dreamt a dreadful dream. I was dying – going before the judgment seat, with all my provincial sins on my head. I tried to make an Act of Contrition in orthodox Standard Irish, thinking to make a death-bed repentance by dropping double consonants and irregular verbs. But, like Macbeth, ‘Amen’ stuck in my throat, and while I was struggling to articulate it the hour struck, and I passed away to eternity.

The great ledger was produced and the trial began. My defending counsel was one Seán Mac Maoláin,[166] from the Glens of Antrim, while the advocatus diaboli hailed from Kerry. The latter held in his hand a bunch of heather of his native hills, which he sniffed vigorously from time to time as if to keep his nostrils in fit condition for ascertaining true literary values.

The trial proceeded. The case for the prosecution was soon stated. I was charged with having written a provincial dialect, and having refused to admit the superiority of Munster, thereby contravening all the sacred laws enacted by Gaelic League Executives, Ministers of Education, Gaeltacht Commissioners, and various other infallible authorities.

Counsel for the defence rose to address the Bench. He proceeded to prove that Ulster had retained the stress, as in Old Irish, and he quoted well-known philologists in support of his claims.

‘It does not smell like the Kerry heather,’ protested the legal advocate on the other side.

‘Quiggin,’ the defence continued, ‘says that only in Ulster have the differences between the single and the double consonants as in Old Irish been preserved. Furthermore, Professor Sommerfelt says that the principle of stress exists in its entirety in Ulster today as it was all over Ireland before the Norman conquest cut the provinces apart and the language broke up into dialects. I would ask the jury to add the evidence of their own common-sense to that of the famous linguists already quoted. It should be manifest to everybody that the root of a word should be stressed and not the inflection. The tendency of the Munster dialect…’

‘I object to the term ‘dialect’ in connection with Munster,’ protested counsel for the prosecution. ‘It is only in Ulster and Connaught that dialects exist.’

‘The tendency in what my learned opponent wishes me to call Standard Irish,’ resumed the defence, ‘is to lose sight of the root of the word. This cuts directly across the principle of Gaelic word-building, and under such a system derivatives become meaningless. For example, the word bac means impediment. Hence bacáil will be recognised at once, even by a mere beginner, as meaning ‘impending’ or ‘preventing.’ On the other hand, the Munster – excuse me, my lords – the Standard version is bucawl. A student hearing it for the first time would not be in the least aided by knowing the meaning of bac. This is only one instance in thousands in which, under a false system of emphasis, the meaning of words is completely obscured. In Standard Irish at present there is little left but the tails. Then take the relative endings, the irregular verbs and the rest of the things now labelled dialect, and you will find them in Keating. Finally, I wish to inform the jury that it is impossible to read Old or Middle Irish poetry without an Ulster accent. If anyone has doubts on this point, let him try to scan a verse of Dán Díreach and put the stress on the inflection. Therefore, my lords and gentlemen of the jury, it is Munster that should be in the dock, for it is Munster that has destroyed the language.’

This closed the case for the defence.

The prosecuting counsel got to his feet once more and told the jury that the only criterion that would guide them in finding a true verdict was the smell of the Kerry heather. A sprig was passed round. My books followed. The jury sniffed at each in turn, and returned a verdict without leaving their box.

Guilty! Of what? Of having willfully followed the evil teachings of Michael O’Cleary and Manus O’Donnell and Bishop O’Gallagher, and of having ignored the prophets that spoke from the rock of Cashel.

I was sentenced to a term in purgatorial fires. The period was not specified in terms of years. Rather, I was to remain there until the fires should cleanse the last strain of Ulsterism off my soul. I was duly handed over to a heavy escort and we started out for the place below. Arrrived at the gates, I was searched very minutely lest I should have about me a leaf from the Táin or a verse of Dán Díreach. When the searching was over I was conducted to a stand at the base of an overhanging cliff, over the top of which fell a ‘steep-down gulf of liquid fire.’[167]

‘Surely,’ said I to myself, ‘I shall not be kept here long. This awful fire should burn me free from provincialism in less than a second.’ But I had only to look around me to be undeceived. There was a huge crowd writhing in dreadful agony under the fiery torrent, and among them many who had been dead for centuries. Cúchulainn was there, almost burned to a cinder. The Four Masters were almost charred beyond recognition. They were there from Aileach and Gartan and Doon; from Fanad and Banagh and Doe; from Armagh and Derry; from Farney and Creggan; from the Yellow Ford and Benburb.

My soul within me writhed at the sight before me. I shrieked and yelled and drew back in terror. A hand clutched my arm and was dragging me into the fire. At last I awoke. The light was on in my room and a man in dressing-gown was standing over me.

‘A bad attack of nightmare,’ he said. ‘I thought you’d never waken. You made the most frightful yelling I ever heard. Take this drink… What were you dreaming about?’

‘That I was dead and condemned to fire because I was an Ulsterman.’

AN CHÉAD LITIR A SCRÍOBH MÉ[168]

Is fada a mhaireas smaointe na hóige. Is iomaí rud a tharlaigh taobh istigh de bhliain a bhfuil dearmad déanta agat de. Agus cuid de na rudaí a d’éirigh duit nuair a bhí tú i do pháiste, tá siad chomh soiléir i do chuimhne is dá mba inniu nó inné é.

Ní raibh ionam ach girseach bheag, bhídeach san am. Má bhí mé ocht mbliana ba é an ceann amuigh de é. Bhí mé ar an scoil agus mé ábalta mo leabhar Béarla a léamh go maith. Bhí an mhórchuid di agam ar mo theangaidh. Shíl mé go raibh crathán maith léinn agus Béarla agam cionn is go raibh mé ábalta The Burial of Sir John Moore a léamh. Ach bhain Méabha Phádraig Chondaí cuid den ghus asam lá amháin a tháinig sí chugam le páipéar gearrthach agus mé ag teacht ón scoil.[169]

‘Seo dhuit, a thaiscidh,’ ar sise, ‘agus amharc cá mhéad atá anseo.’

‘Deich is dhá phunta,’ arsa mise.

‘Tabhair domh anseo amach as do lámha é,’ ar sise. ‘Deich is dhá phunta! Níorbh fhiú mórán mé nuair a bheifeá thusa réidh liom. Má tá an dó is deich bpingne ann, is é a sheanobair é; agus tá a fhios ag Dia orm go bhfuil go leor ansin.’

Bhí seanbhean eile sa chomharsain againn darbh ainm Nuala Ruadh. Bhí a mac in Albain agus is minic a thigeadh sí chuig mo mháthair le litir a scríobh di chuig Dónall. Isteach léi maidin amháin go díreach nuair a bhí mo mháthair i ndiaidh imeacht in áit inteacht - go Tobar an Dúin ar feadh mo chuimhne.

‘Níl sí fá bhaile inniu,’ arsa mo mháthair mhór. ‘Litir, creidim, atá le scríobh agat. Nár chóir go ndéanfadh Máire anseo gnoithe. Cad é do bharúil, a Mháire?’ ar sise liom féin.

‘Tá eagla orm nach mbeinn ábalta í a spelláil,’ arsa mise.

‘Dia ina bhreitheamh orm, a leanbh, gur cuma duit fán méid sin,’ arsa Nuala Ruadh. ‘Cuir síos é gan spelláil ar bith.’

Ba é an deireadh a bhí air gur thoiligh mé féin a ghabháil i gceann na litreach. Shíl mé go gcuirfeadh Nuala Ruadh Béarla ar an méid a ba mhaith léi mé a scríobh. Ins an am sin ba é an chiall a bhí againn nach dtiocfadh rud ar bith a chur ar pháipéar gan Béarla a chur air ar tús. Ar ndóigh, b’fhéidir nach raibh muid i bhfad ar seachrán. Ach is cuma fá sin.

Tharraing Nuala Ruadh amach an ‘tseanlitir’ as a hochras.

‘Gheobhaidh tú ainm na háite a bhfuil sé ansin,’ ar sise, agus thoisigh sí.

‘Abair leis,’ ar sise, ‘go bhfuair mé an t-airgead a chuir sé agus go bhfuil dúil agam go ligfidh an Rí slán a lámha. Mo leanbh bocht, mura mbeadh aige ach pingin, rannfadh sé lena mháthair í.’

Nuair a d’fhág sí an méid seo eadar lámha agam féin, thug sí amach bosca an tsnaoisín agus shín sí chuig mo mháthair mhóir é. Chuir mé féin síos go dtáinig an t-airgead, ach ní thiocfadh liom Béarla a chur ar níos mó.

‘Abair leis go gcuirfidh mé péire stocaí caite chuige fá cheann seachtaine eile.’

Bhí go maith. Dá bhfanadh Nuala agus a mac i muinín stocaí agus airgead a chur chuig a chéile b’fhuras, i dtaca le holc, réiteach eatarthu. Ach, nuair a thoisigh siad a dhéanamh carthanais le chéile agus dhá chéad míle eatarthu, nár dhoiligh domhsa agus do mo bheagán Béarla iad a chur i dtuigse dá chéile.

‘Abair leis go bhfuil Conall Dubh ag cur a bheannacht chuige.’

Beannacht! Bhí sé mar mhearchuimhne agam go gcuala mé mamaí ag rá gur blessing an Béarla a bhí ar an fhocal seo. Ach ní raibh mé sásta leis seo. Chonacthas domh nach dtiocfadh le Conall Dubh - nach raibh cumhacht aige - a leithéid sin a chur chuig duine; nó gur chosúla é le rud a chuirfeadh an Pápa chugainn in aimsir misiúin. Níorbh fhéidir go mbeadh Conall Dubh ábalta rud mar sin a thabhairt uaidh. Conall Dubh a bhíodh ag ól ar na haontaí agus bríste báinín air!

‘Cad é an Béarla atá ar ‘beannacht’?’ arsa mise.

‘A thaiscidh, cé de a bhfuil tú á fhiafraí?’ arsa mo mháthair mhór.

B’éigean domh cuid beannacht Chonaill Duibh a choinneáil ceilte.

‘Abair go bhfuil muid i sláinte mhaith.’

Ní raibh moill orm leis an cheann seo ach gur luck a thug mé ar ‘sláinte.’ Ná bígí ina dhiaidh orm, a mhuintir Bhaile Átha Cliath. Nár chuala mé fear ag rá - ‘Here’s luck!’ - an oíche a baisteadh Dónall! Nár dhúirt mo mháthair liom gur sin ‘seo do shláinte!’ Nach sin an rud céanna a deir sibh féin liomsa anois agus ní dhéanaim gáire amháin fúibh! Nach bhfuil na hearráideacha céanna le feiceáil agam achan lá a bhfosclaim mo shúile - ar na páipéir, ar na sráideannaí, ag léachtaí, ag cruinníocha agus ag Ard-Fheiseannaí!

‘Abair leis go raibh gamhain breac, baineann ag an mhaoil bháin.’

Chuaigh agam a inse don fhear a bhí in Albain go raibh an gamhain ann. Ach sháirigh orm a thabhairt le fios dó cad é an dath a bhí air nó cé acu ábhar bó nó ábhar tairbh a bhí ann.

‘Abair leis go raibh an bhó bhreac thuas agam an t-aonach seo a chuaigh thart ach nach bhfaighinn ach an deich is cúig phunta uirthi. Inis dó nach raibh ráchairt ar bith uirthi cionn is gan í a bheith ach leathaimsire, agus go gcaithfidh mé a coinneáil go raibh sí ar bhéala breith.’

Scríobh mé síos nár díoladh an bhó bhreac, ach ní raibh leath go leor Béarla agam le hinse cad é a chuir ó mhargadh í.

‘Abair leis gur bhain muid na préataí úra… ‘Bhfuil sin thíos agat?’

‘Tá.’

‘Abair leis go bhfuair Peadar Gréasaí bás.’

‘A mháthair mhór, cér shloinneadh Peadar Gréasaí? Ní thig liom ainm duine a chur síos i mBéarla gan fios a bheith ar a shloinneadh.’

‘Dia ina bhreitheamh orm gur ceart an tachrán í,’ arsa Nuala Ruadh.

‘Tá sí buan go leor i gceann na leabharthach,’ arsa mo mháthair mhór.

‘An bhfuil sin thíos agat?’

‘Tá.’

‘Abair leis gur pósadh mac do Bhrian an Teallacháin ar níon do Sheán an Fhailleagáin.’

Ó, a Dhia na glóire gile! An raibh oiread Béarla ag an tsagart nó ag an easpag nó i gcúirt an Rí agus a bhéarfadh tuairisc ar an chleamhnas seo?

‘C’ainm eile atá ar Bhrian an Teallacháin agus ar Sheán an Fhailleagáin?’ arsa mise.

‘Níor chuala muid a athrach d’ainm riamh orthu,’ arsa Nuala Ruadh. ‘Cuir síos mar sin é nó ní thuigfidh Dónall cé atá tú a rá.’

Scríobh mé cupla focal ar mo shuaimhneas. Ach níor chríochnaigh mé riamh cuntas an chleamhnais.

Corradh maith le fiche bliain ina dhiaidh sin tháinig fear isteach chugam agus mé i mo shuí in oifig i mBaile Átha Cliath. Bhí giota de pháipéar leis ina láimh agus d’iarr sé orm Gaeilig a chur ar an méid a bhí ann. Ceithre focla a bhí ar an pháipéar.

‘Punctuality is our motto.’

Thoisigh mé agus d’aistrigh mé é chomh maith agus a tháinig liom.

‘Cá bhfuil an focal punctuality?’ ar seisean.

‘Níl sé ann ar chor ar bith,’ arsa mise.

‘Cá bhfuil motto?’

‘Níl sé ann ach oiread.’

‘Cad é a chuir tú ann?’ ar seisean.

D’inis mé féin dó.

‘Tím,’ ar seisean i mBéarla. ‘Níl dadaí ag cur bhuartha ortsa ach ag magadh ar an té a thiocfas isteach a chur ceiste ort fá rud a rachadh ar sochar don tír.’

Ní thuigfeadh sé go mbeadh maith ar bith ann gan punctuality agus motto. Ní thuigfeadh Dónall Nualann cé a pósadh mura dtugtaí a n-ainm féin orthu - Brian an Teallacháin agus Seán an Fhailleagáin.

Nach iad ár lámha a bheas lán ag iarraidh réiteach a dhéanamh eadar an bheirt.

AN FÁINNE[170]

Bhí cruinniú den Chomhairle ann ar an tseachtain seo a chuaigh thart. De réir chuntas an Rúnaí fuair ceithre chéad go leith daoine an Fáinne le cúig mhí. Tá daoine ag obair ar rolla an Fháinne anois. Nuair a bheas an obair seo déanta beidh a fhios cá mhéad atá dílis don Fháinne agus cá mhéad nach bhfuil.

Nuair a cuireadh an Fáinne[171] ar bun ar tús bhí ciall eile leis thar is mar atá leis anois. Tá eagla orm go bhfuil sé ag cailleadh a chéille. An chéad uair a chonaic mise daoine ag caitheamh an Fháinne, ní hé an rud a thuig mé gur daoine iad a bhí ábalta a gcomhrá a dhéanamh i nGaeilig ach daoine nach labharfadh ach Gaeilig le chéile – daoine a raibh gealltanas tugtha acu. Ar feadh tamaill fhada bhí eagla orm a ghabháil san Fháinne. Cad chuige a raibh? Bhí Gaeilig agam as mo leanbaíocht. Ach bhí ciall eile leis an Fháinne an t-am sin. Teisteas é anois. Gealltanas a bhí ann an uair udaí; gealltanas a bhí deacair a chomhlíonadh. Ba é an chiall a bhí leis: ‘Ní labharfaidh mise ach Gaeilig le Fáinneach eile.’ Is é an chiall atá ag cuid mhóir daoine anois leis: ‘Taispeánann an comhartha beag seo go dtig liomsa Gaeilig a labhairt. Nach maith mé? D’oibir mé go cruaidh nó go bhfuair mé é. Anois dhéanfaidh mé mo scíste agus labharfaidh mé Béarla.’

Tá na céadtaí acu ann ar fud na tíre agus Fáinne acu á chaitheamh agus ní labhrann siad Gaeilig le chéile. Tá na daoine seo bréagach, lochtach, dínáireach. Duine ar bith a bhfuil comhartha de dhíth air le taispeáint go dtig leis Gaeilig a labhairt, faigheadh sé comhartha inteacht eile. Thiocfadh leis ‘Tá Gaeilig agamsa’ a scríobh ar ghiota de pháipéar agus a ghreamú ar chlár a éadain. Ach an té a bhfuil Gaeilig aige agus atá i bhfách lena labhairt achan áit, lena cur ar aghaidh, téadh an té sin san Fháinne.

Ní bheidh an Ghaeilig beo mura labhartar í. Tá sí ag imeacht lá i ndiaidh an lae eile. Tá níos lú á labhairt i mbliana ná a bhí anuraidh. Socóraidh an t-am an scéal mura ndéantar rud inteacht. Cé hiad na daoine a dtiocfaidh sé ar a gcrann an teangaidh a shábháil? Lucht an Fháinne. Tá siadsan dá labhairt. Sin beatha agus bia agus cothú na teanga. Caithfidh lucht an Fháinne a ghabháil ar tús báire anseo. Caithfidh siad seasamh eadar an náisiún agus béal na huaighe.

Dá mbíodh Éire saor maidin amárach, nár bheag a bheadh againn le maíomh as dá mbíodh an Ghaeilig marbh! Bheadh Éire mar a bheadh rí ann a ngoidfí a chuid éadaigh san oíche agus nach mbeadh aige le cur air ar maidin ach culaith bhratóg. An seo mar a bheas an scéal? Nuair a imeochas néalta dorcha na hoíche agus a fhosclóchas Éire a súile, an mbeidh a gúna agus a fallaing goidte agus gan aici le cur uirthi féin ach bratógaí na Sasana? Ag an líne daoine atá ann anois atá an cheist seo le socrú. Ag na daoine atá ag labhairt na Gaeilge. Ag an Fháinne.

Cé acu is fearr linn? Beidh Éire arís ag Cáit Ní Dhuibhir nó Horsey, keep your tail up.[172] An bhfuilimid chomh falsa agus chomh spadánta agus go ligfimid uainn an léann agus an ceol agus an litríocht a bhí ag siúl leis an Ghaeilig agus go bhfáiscfimid le ár mbrollach an rud atá ag teacht chugainn ina áit? A Mhic na Maighdeana! Is orainn a bheas meath na malairte.

Deich míle Fáinneach! Cad é nach dtiocfadh leo a dhéanamh dá gcuireadh siad a nguailleacha le chéile! Deich míle daoine a labharfadh an Ghaeilig ‘maidin agus tráthnóna, i dtús agus deireadh gach gnoithe, in aimsir chathaithe agus bhuartha.’ Deich míle laoch ina seasamh ar thalamh na hÉireann, ag amharc ar éirí na gréine. Deich míle a bheadh dáiríre. Deich míle a chreidfeadh go raibh oibleagáid orthu an tír seo a chur ar a bonnaí mar ba dual di a bheith! Á, dá mbeimis dáiríre, ní bheadh moill orainn an teangaidh a shábháil.

B’fhéidir go síleann cuid de na daoine gurb é an rud atá i mo cheann scilling na bliana. Ní hea leoga, maise, a dhuine chóir. Cuir do scilling suas i do mhuinchille más mian leat é. Rud eile atá ag cur bhuartha orm – Fáinneacha nach bhfuil ag obair ar son na Gaeilge. Fáinneacha nach labhrann Gaeilig. Anois, a Fháinnigh, suigh síos agus déan scrúdú coinsiasa. An labhrann tú Béarla le Fáinneach eile? Nó le duine a bhfuil Gaeilig aige? An é an Béarla atá i gcónaí ar bharr do theanga? Ar éirigh tú neamhshuimiúil ins an Ghaeilig nuair a fuair tú an Fáinne? An fearr leat Horsey, keep your tail up agus It ain’t goin’ to rain no more,[173] ná Éamann a’ Chnoic agus Róisín Dubh? Anois, a Fháinnigh, an bhfuil tú corthach nó neamhchorthach? Anuas ar do choinsiasa! Fá bhrí do mhionna. Eadar thú is Dia.

TRÁTHNÓNA INS NA ROSA[174]

‘M’anam isteach i do chuid méilte geala, a Cheann Dubhrann na nDumhchann Bán.’ Sin an chéad rud a tháinig liom, agus tháinig sé amach ó mo chroí nuair a sheasaigh mé ar Chnoc Loch na bhFaoileog agus d’amharc mé ar gach taobh díom.

‘Maise, níl a fhios agam cad é a tí tú iontu, mar mhéilte,’ arsa Liam Beag. ‘Sin féin na méilte beagmhaitheasacha. Taobh tíre de ghainimh gheal is gan oiread ag fás orthu agus a chothóchadh gabhar.’

Chuir mé in umhail a rá le Liam nárbh olc an gabhar é, ach níor dhúirt. Smaoinigh mé go mb’fhéidir go raibh oiread den cheart aigesean agus a bhí agamsa. B’fhuras domhsa m’anam a chur isteach i méilte geala gainimh. Dá mbínn ag iarraidh mo bheatha a thabhairt i dtír mar a bhí Liam, b’fhéidir go mbeadh port eile agam.

Ach gach éan mar a oiltear é a deir na seandaoine. Agus is focal fíor é. Nuair a bíos duine i ndiaidh tamall a chaitheamh ar an choigrígh agus thig sé chun an bhaile, dar leis gur fhág sé an saol seo ar feadh tamaill bhig.

Is minic a dúirt mé liom féin gur beag an tír dhúchais atá ag an té a thógtar sa Ghaeltacht. An té a thógtar taobh amuigh den Ghaeltacht, tá Éire uilig aige agus ní mhothaíonn sé cumhaidh go dté sé go tír inteacht eile. Ach, an té a thógtar sa Ghaeltacht, tá sé i gceartlár na coigríche chomh luath is a théid sé taobh amach de na sléibhte. Taobh amuigh den Ghaeltacht tá teangaidh choimhthíoch agus nósaí coimhthíocha, aigneadh coimhthíoch, náisiún eile ar fad.

Ach is air a tharraing mé an scéal. Bhí mé ‘mo sheasamh ar Chnoc Loch na bhFaoileog ag amharc ar luí na gréine. Bhí ciumhas de néalta troma, dubha crochta os cionn na mara agus iad lán mionpholl. Nuair a chuaigh an ghrian síos ar a gcúl, ní thiocfadh leat de shamhailt a thabhairt dóibh ach caisleán a raibh na mílte fuinneog air agus solas in achan fhuinneoig acu. Cúirt sí amuigh ag bun na spéire! Oíche cheann féile ag na daoine beaga!

B’fhéidir gur bainis a bhí acu nuair a bhí an caisleán ar aon bharr amháin solais. Sin iad na caisleáin óir gan bhréig. Nár mhairg riamh a chaill a chreideamh iontu!

Chuaigh an ghrian a luí agus chuaigh na solais as ins na caisleáin. Ansin thug mé m’aghaidh ó dheas ar na sléibhte. Portach fada, fairsing amach go bun na gcnoc agus iad breacaithe geal bán le canach. Tithe beaga aolnite i ngleanntáin sléibhe achan áit ó sin go Mín Uí Bhaoill.

Páistí ag cur a gcuid eallaigh chun an bhaile – páistí beaga soineanta agus gan acu ach Gaeilig. Buachaill óg éascaí ag gabháil síos an gleann mór agus cailín maiseach dá castáil dó ar bhruach na habhna. Agus an tEargal ina sheasamh ar garda ag iarraidh an Ghaeltacht a chosnadh agus a shábháil. Tá sé ina sheasamh ansin ar garda leis na ciantaí.

Is iomaí cith cloch shneachta a thit ar mhullach a chinn riamh. Is iomaí tráthnóna samhraidh a chuir luí na gréine loinnir ina ghnúis. Is iomaí uair a tháinig tocht agus brón air agus chas sé a chlóca dorcha ceo thart fána cheann.

Ach an tráthnóna seo bhí aoibh phléisiúrtha air. É ina sheasamh ansin agus a bharr ag gabháil in airde go dtí an spéir. Thoisigh an dorchadas a dh’éirí dlúth.

Nocht gealach úr mar a bheadh lann corráin ann, nocht sin thiar os cionn na Brád. D’éirigh réalt aníos as cúl an Eargail agus nuair a nocht sí chugam bhéarfainn mionna gur ina suí ar bharr an chnoic a bhí sí. Chonacthas domh gur fhan sí ansin tamall fada agus ins an deireadh gur imigh sí léi fríd an spéir.

D’fhan mé ansin tamall fada. An suaimhneas agus an ciúnas a bhí le mothachtáil agam, níl léamh ná scríobh ná inse béil air. Is iontach an dóigh a gcluin tú an ciúnas in do chluasa nuair a bhíos an saol fá chónaí ach tú féin.

Nár dheas an rud an aisling sin, an suaimhneas agus an tsíocháin, mairstin go deo! Ar ndóigh, b’fhéidir gur romhainn atá. B’fhéidir gur giota beag bídeach de Ríocht Neimhe a tí duine i ngleanntán sléibhe le luí na gréine.

CAISLEÁIN ÓIR - UIMHIR A DÓ[175]

Ceithre bliana gan lá chuige ná uaidh a bhí Aodh Chonaill Ruaidh Uí Bhaoill nuair a cuireadh chun na scoile é. Bhí an scoil i ndiaidh foscladh agus an máistir i ndiaidh a theacht ó na Cúrsaí Samhraidh. An oíche sular cuireadh an giorún chun na scoile, bhí a mháthair ag cur paiste ar a bhríste agus an teaghlach ina shuí thart fán tinidh.

‘Ba é mo cheart bríste úr a fháil,’ arsa an gasúr.

‘Níl tú ar deireadh is ceann paisteálta féin a bheith agat,’ arsa an mháthair. ‘Dá mbítheá ann le linn Shéimí Phádraig Duibh, chaithfeá a ghabháil chun na scoile agus gan ort ach cóta de ghlaisín caorach.’

‘Tá buaidh aige nach raibh ag Séimí bocht ar níos mó ná aon dóigh amháin,’ arsa an t-athair. ‘Tá bríste air agus tuigeann sé Béarla. Tá a fhios aige cad é an t-ainm ceart air i dteach na scoile. Nach bhfuil a fhios, a Aoidh?’

‘Tá a fhios,’ arsa an gasúr. ‘Hugh Boyle.’

‘Sea, nó Aodh Ó Baoill,’ arsa an t-athair. ‘Is dóiche gur i nGaeilig atá na hainmneacha anois. Is mór an t-athrach é ó bhí mise óg. Tá pléisiúr do pháiste a ghabháil chun na scoile ar na saoltaí deireanacha seo.’

* * * * * *

‘Tabhair do d’aire,’ arsa an mháthair mhór, ‘ar eagla go mbeadh Aodh agus an máistir chomh hachrannach ar a chéile agus a bhí Séimí Phádraig Duibh agus a mháistir féin. Mura dtáinig athrach ar chuid Gaeilge an fhir seo ar na fíormhallaibh, tá sí féin agus cuid na bpáistí giota maith ó chéile.’

‘Deir siad anois,’ arsa an mháthair, ‘gur ag na máistrí atá an Ghaeilig cheart agus nach againne. Ar ndóigh, tá sin le céill. Cad é mar a thiocfadh linne a bheith ag dúil go mbeimis inchurtha le daoine a fuair foghlaim coláiste thuas i mBaile Átha Cliath?’

‘Níl mise ag rá cé acu acusan nó againne atá an Ghaeilig cheart,’ arsa an tseanbhean. ‘Ach deirim an méid seo. Tá Gaeilig againne, sin nó tá sí acusan. Ach níl sí againn araon.’

* * * * * *

Ar maidin lá arna mhárach chuaigh an gasúr ar ghreim láimhe go teach na scoile lena mháthair. Ar a ghabháil isteach dó níorbh iontaí leis an sneachta dearg ná an cineál tí a bhí ann. Agus an teaghlach mór a bhí ann agus gan cosúlacht orthu go raibh máthair ar bith acu ná ceann urraidh ar bith orthu ach buachaill óg a raibh culaith ghalánta éadaigh air, bróga ísle agus stocaí síoda, a ghruag scoilte ar thaoibh a leathchinn, agus fáinne trom óir ar a mhéar bheag. Ba neamhionann is an chreatlach sconribeach a bhí roimh Shéimí Phádraig Duibh an lá a chuaigh sé i gceann a chuid léinn.

Cuireadh ainm an ghasúra ins an leabhar mhór. D’iarr a mháthair air a bheith ina ghasúr mhaith agus d’imigh sí.

* * * * * *

Bhí scaifte gasúr agus Aodh ina measc, bhí sin istigh i seomra dheas a raibh doirse gloine air agus cailín óg á dteagasc. Chonaic an Rí an teagasc sin. Á, níor cheart domh sin a rá. Ar Shéimí Phádraig Duibh a bhí mé ag smaoineamh. Chan ag déanamh malairteach ná ag imirt chnaipí a bhí Aodh agus a chuid comráideann ach ag foghlaim léinn. Bosca beag cipín ag achan duine acu agus iad ag cur na gcipín ina luí ar dhuilleoig an tsuíocháin de réir mar a d’iarrfadh an máistreás orthu é. Amannaí bheadh na cipíní sin ina luí aníos is síos, amannaí eile anonn is anall. Buíochas do Dhia tá Oideas Náisiúnta anois againn thar is mar a bhí an lá a chuaigh Séimí Phádraig Duibh chun na scoile. Séimí bocht, ba é a tháinig chun tsaoil sa drocham. Is cosúil go raibh an mí-ádh ag siúl leis ó laige go neart. Bhí an léann féin ‘fuar, fuar’ nuair a bhí seisean óg.

* * * * * *

Bhí Aodh Chonaill Ruaidh i gceann a chuid cipín agus bhí a intinn ar a chuid léinn chomh mór agus nach dtiocfadh leis suí. Isteach leis an mháistir agus an rolla leis ina láimh. Bhuail an máistreás buille de shlait ar an tábla. Sa bhomaite, thost achan duine agus shuigh siad go suaimhneach , ach Aodh. D’amharc an máistir air tamall beag.

‘Sig cease!’ ar seisean sa deireadh.

Níor bhog an gasúr. Leis sin, anall leis an mháistir agus beiridh sé greim cluaise air.

‘Con na haiv nar hig tu cease?’ ar seisean, agus tharraing sé an chluas aige go maith géar. Chuir an gasúr uaill chaointe as féin.

‘Níl a fhios agam cad é atá tú a ráit, a mháistir. Níl Béarla agam.’

‘Nee doora aon rud a beerla,’ arsa an máistir.

‘Le do thoil, a mháistir,’ arsa duine den chuid ba sine de na scoláirí, ‘ní thuigeann sé thú. Suigh síos, a Aoidh. Sin an rud atá an máistir ag iarraidh ort a dhéanamh agus ‘sig cease’ an dóigh cheart le sin a rá.’

Shuigh Aodh bocht agus é ag smeacharnaigh chaointe agus greadfach ina chluais an áit ar tarraingeadh í.

‘Nee more gut an ige cart gaylinge doalum,’ arsa an máistir. ‘Nee aon vah canoont na haite so. Nee more gut gayling na Hairin do thigint.’

* * * * * *

‘Seo chugainn Aodh bocht,’ arsa an mháthair mhór nuair a tháinig an gasúr chun an bhaile tráthnóna. ‘A leanbh, cad é mar a chuir tú isteach an lá inniu?’

‘Ó, a mháthair mhór,’ arsa an gasúr agus glór an chaointe ina cheann, ‘ní rachaidh mé feasta.’

‘Cad chuige, a leanbh?’

‘Tá, a mháthair mhór, bhuail an fear confach udaí mé. Tá mo chluas nimhneach go fóill.’

‘Mo thruaigh do chluas bheag, bhocht,’ arsa an mháthair. ‘A leanbh, cad é a rinne tú as bealach?’

‘Tá, cionn is nár shuigh mé nuair a d’iarr sé orm é.’

‘Agus, a leanbh, nach bhfuil a fhios agat nach dtig leat do chomhairle féin a bheith agat i dteach na scoile? Cad chuige nár shuigh tú nuair a d’iarr sé ort é?’

‘Tá, ní raibh a fhios agam cad é a bhí sé a rá liom.’

‘An i nGaeilig a labhair sé leat?’

‘Ní Gaeilig ná Béarla a labhair sé liom, ach rud inteacht nach gcuala mé riamh. ‘Sig cease’ a dúirt sé liom. Dúirt cuid eile de na scoláirí liom gur sin an dóigh cheart le ‘suigh síos’ a rá. Cad chuige nár fhoghlaim sibh an cineál ceart Gaeilge domh?’

* * * * * *

‘Damnú air, d’fhéad sé gan a bheith togarthach sin,’ arsa an mháthair. ‘Nach bhfuil a fhios aige nach dtig le duine an cineál ceart Gaeilge a bheith aige an chéad lá in Éirinn. Má tá foghlaim coláiste aigesean agus Gaeilig Bhaile Átha Cliath, ba chóir dó altú a thabhairt do Dhia ar a shon.’

‘Is cosúil gur dúinn a bhí an chinniúint bhocht i ndán, ‘ arsa an t-athair. ‘An té a fhágtar, fágtar é. Níl Béarla ná Gaeilig againn fá seo is cosúil.’

‘Cad é an dóigh ar cheart ‘suigh síos’ a ráit?’ arsa an mháthair mhór.

‘Sig cease,’ arsa an gasúr. ‘Dúirt sé gurbh é sin an dóigh cheart.’

‘Agus, a leanbh,’ arsa an mháthair, ‘ar ndóigh, níl moill ortsa ‘sig cease’ a rá.’

‘Dúirt mé,’ arsa an tseanbhean, ‘nach aon chineál amháin Gaeilge a bhí ag Aodh agus ag an mháistir. Agus más ag an mháistir atá an ceart, is scéal iontach é. Is doiligh liomsa a chreidbheáil go raibh an tseanchaint a bhí againn féin agus ag ár muintir romhainn, go raibh sin contráilte agus gur ‘sig cease’ an rud ceart. Más é, is de dheireadh iontais an domhain é.’

* * * * * *

Leis sin, cé a thig isteach ach Simidín. D’éist sé ar feadh tamaill.

‘Thuair mé,’ ar seisean, ‘gur sin mar a bheadh. Fada ó shin bhuailfí sinn cionn is nach raibh Béarla againn. Anois buailtear na páistí cionn is nach bhfuil rud acu nach bhfuil ina Bhéarla ná ina Ghaeilig. Bhí sé dona agus ródhona ár mbualadh cionn is nach raibh Béarla againn. Ach teangaidh fhiúntach an Béarla i dtaca le holc. Ach an prácás seo a dtugann siad Gaeilig air! Damnú nár thige ormsa go gcuireann sé tarrantacha orla orm mar a chuirfeadh madadh báite.’

‘Agus an abair tú liom, a Shimidín, gur againn féin atá an Ghaeilig cheart agus nach ag muintir Bhaile Átha Cliath?’ arsa fear an tí.

‘A Dhia na glóire, cá bhfaigheadh siad í?’ arsa Simidín. ‘Ar ndóigh, níl sé i ndáil ná i ndúchas acu í a bheith acu. Iadsan a ghéill do ghlór bheag, anbhann, chúng an tSasanaigh tá seacht gcéad bliain ó shin, ag caint linne a choinnigh an namhaid taobh amuigh de ár gcuid críoch ar feadh trí gcéad bliain. Sig cease! A Dhia na glóire gile! Sin an rud a dtugann siad Standard air. Mar a dúirt mé, bhí sé dona go leor ár mbualadh as gan Béarla a bheith againn, ach ba mhaith é lena thaoibh seo. I ndiaidh an iomláin teangaidh líofa, bheo atá ins an Bhéarla. Ach an rud seo! Níl cnámha ná craiceann air. Eadar mise agus Dia gurbh fhearr liom fiche uair mo chuid páistí, dá mbíodh a leithéidí agam, go mb’fhearr liom iad Béarla a fhoghlaim ná ‘sig cease.’’

THE CONTENTION OF THE BARDS[176]

‘Anonymous singers in Munster wrote a more refined type of lyric than the most famous of the poets of this (the South Ulster) school.’ Thus wrote Daniel Corkery in his book The Hidden Ireland. My Heavens! What a rare combination of insolence and ignorance. However, insolence and ignorance sometimes produce good results. And the Ultonians are murmuring in their slumbers, as they murmured once before when the hosts of Meabha were massed on their frontiers.

Father Murray, of Dundalk, has given Corkery his answer in the form of an edition of the songs of Seamus Mac Cuarta.[177] In his introduction to the publication, Father Murray writes as follows:

Corkery’s criticism of Lecky might well be applied to his own work on this subject… It would seem that when writing his book, he was not aware of the existence of such works as Rainn agus Amhráin, Duanaire na Midhe, Amhráin Chearbhalláin, Ceoltaí Óméith etc. We have studied carefully all the Munster pieces quoted in The Hidden Ireland and, in our humble opinion, they do not stand comparison with such Ulster pieces as Mac Cuarta’s ‘Fáilte an Éin,’ or ‘Tuireadh Shomhairle,’ Ó Doirnín’s ‘Úrchnoc Chéin Mhic Cáinte,’ or ‘A Ghaedhilge Mhilis,’ Mac Cooey’s ‘Úirchill an Chreagáin’ or ‘Aige Cruach Dhún Reimhe,’ Cathal Buidhe’s ‘Aithreachas’ or ‘Bunnán Buidhe,’ Feardorcha Ó Mealláin’s ‘Itinerarium’ or anonymous pieces like ‘Séamus ‘Ac Murchaidh,’ ‘Dán na hAoine’ or ‘Na Gamhna Geala.’ There is more originality in ‘Ceithre Ráithche na Bliadhna,’ ‘Bás agus an Cláiríneach,’ ‘Conspóid Eadar Donnchadh Mór agus Giollamuire’ or ‘Sagart Méise Charraig Leic,’ than in any of the pieces quoted by Corkery. All these poems have been published. Of course such comparisons are most distasteful but the challenge was thrown at us.[178]

It is long I was in the gap of the North looking towards the Red Branch with eager eyes to see if the curse of Macha was over, and the Ultonians coming to the ford. At last I see the vanguard on the sky-line. ‘Sé do bheatha, a shagairt. I bid you the top of the morning. Yes, that insolent challenge was thrown at us and, painful as the task was, we had no alternative but to pick up the glove. The battle of the dialects is an evil thing but an unavoidable evil. A few days ago the Irish Independent, under the heading of ‘One Dialect’, reported the inaugural meeting of a school purporting to blend all the dialects into one and make a standard language for all Ireland out of the mixture.[179] The historic ratio was adhered to in mixing the ingredients. The destinies of the new school were to be guided by four men, one from Ulster, one from Connaught, and two from --? Need I write it? I was asked to lend myself to become a pawn in this one-dialect game. But the promoters made but a very poor show at carrying out Lady Macbeth’s instructions: ‘Look the innocent flower, but be the serpent under it.’ I refused to touch it although no one could be more anxious than I am to unite all the language workers into one solid body against the common enemy. The report of the first meeting justified my suspicions. The attempt to conceal the serpent under the innocent-looking petals of the one-dialect flower was painfully awkward. A member from each province spoke. The Munsterman’s speech was reported in Irish, Connaught was translated, and Cúige Uladh, the Cinderella of the revival movement, was disposed of by saying that Ulster was also represented. One dialect with a vengeance! And that one shorn of relative endings and irregular verbs. The battle of the dialects must be fought. And if our responsibility for it at this stage of the conflict is more obvious, to unthinking people, it is because we prefer the open blow to the drugged cup.

The language revival movement was conceived and born in the sin of untruth. It was nourished on lies, and it is muttering lies now on its death-bed in the last desperate stages of Final Impenitence. The great majority of the so-called Gaeilgeoirí this side of the Boyne expended more energy for the last thirty years in trying to belittle Ulster than they did in trying to revive Gaelic culture. Up and down the country they went, saying: ‘Ulster Irish is from ours a thing apart.’ I, for one, endorse that statement today and, in seconding the motion, gentlemen, I wish to add from the bottom of my heart: ‘Let the Lord be thanked Ulster Irish is different. If it weren’t, the revival of the language wouldn’t be worth worrying over. It is different in pronunciation, in idiom, in grammatical structure. There is no room for compromise between us. We have thirty years experience of dialect conflicts and the cumulative evidence of that period proves conclusively that the only thing left for Ulster Gaels to do is to get into the gap of the North and resist the Norman accent ‘as if it only came yesterday.’

A prison doctor once told me that vermin increase and multiply according as the vitality of their victim becomes lower. The same may be said of an organisation. According as the life-blood of the Gaeltacht is being drained by death and emigration, the vermin are becoming more numerous. Go into any Gaelic bookshop and look at the productions there displayed. What are they but mere vermin! Would one per cent of them be read if the language were not in its present state of helplessness and decay? How many of them would stand the test of translation? Oh, for a huge consignment of Keating’s Powder.[180]

It may be used in evidence against me, as the police say, that I said some time ago that Munster Irish, poor as it was, was better than no Irish, just as a wooden leg is better than no leg. Well, hard as such admissions always are, I must confess I was wrong in my judgment. I was wrong on fundamentals and there was a fallacy hidden under my simile. It was the parallel of the wooden leg that led me astray. I will put it this time in another way. Is it better to eat poisonous food or to fast decently? I know that hunger is a rather unpleasant sensation. But, reader, which would you rather do: go hungry or gorge yourself on a rotten dog, washed in by the tide, its eyes picked out by the sea-birds, its ribs exposed, and worms crawling in and out through its belly? This kind of figurative speech paints a rather disagreeable picture, but it reflects faithfully my attitude towards the thing called Irish south of the Boyne. I am not writing this on the impulse of the moment. Time and again I have asked myself which I would prefer: English or Munster Irish, and after due deliberation I was forced to answer: English. Let the people of Ulster, particularly the native-speaking parents and children of Donegal each ask himself the same question. It must be asked. It is there staring us in the face and we must answer it one way or the other, and shape our language policy accordingly. If we succeed in saving for Ireland the great culture handed down to us unbroken from the bards of the Red Branch to the Four Masters, from Mánas O’Donnell and Bishop O’Gallagher, not to speak of the South Ulster poets whose works are being saved for the nation by Father Murray and Eamon O’Toole and ‘Iolann Fionn;’ if we succeed in our task we shall have accomplished a great, noble work. But, if we should fail! Well, then, let us fail nobly. In the old Gaelic romances, it was a frequent occurrence when the son of a king was born for a lámh fhada bhuí to come down the chimney, take away the royal infant, and leave a changeling in its place. But on all such occasions the Queen refused to nurse the cláiríneach. Now we in Ulster have arrived at a point where we must ask ourselves once and for all: are we going to nurse the changeling? People of the Donegal Gaeltacht, parents, priests and teachers, are you going to nurse the changeling? In the name of truth, apart from the name of Ireland, let us consign the changeling to its proper place, and try to restore our real Gaelic tongue. In a crisis like the one we are now faced with, we have for our guidance the philosophy of a Donegal proverb: ‘Is fearr ‘A Mhuire, mo thruaigh’ ná ‘A Mhuire, mo náire.’

TUAIRISCÍ AGUS TUAIRIMÍ - IMIRCE CHONAILL SHEÁIN MHÓIR[181]

Oíche dheas fhómhair a bhí ann (‘fómhar’ atá mé a rá agus ní ‘fór’). Iomlán gealaí agus iomlán rabharta. An taos óg ag tarraingt go Tráigh na gCorr[182] agus a gcuid gleo agus calláin féin acu mar a bíos i gcónaí ag an óige - glóir do Dhia ar a shon.

Bhí buachaill ina sheasamh agus a ghualainn le tóin tí. É ag caitheamh tobaca agus ag amharc ar an loinnir ghealghorm a bhí an ghealach a chaitheamh ar mhéilte Cheann Dubhrann. Conall Sheáin Mhóir a bhí ann. É ag imeacht go Meiriceá ar béal maidine agus a chroí á bhriseadh le cumhaidh. Ba bhreá an buachaill é, mar Chonall. Bhí sé na sé troithe udaí ó thalamh agus trom dá réir. Agus ansin é chomh soineanta le leanbh an diúil.

Bhí sé ag amharc síos ar an Tráigh Bháin agus ag éisteacht leis an taos óg ag gabháil cheoil ar a mbealach chun na trá. B’iomaí tráthnóna deas a chuir sé isteach fá chladach Cheann Dubhrann. Seo an áit ar tógadh é ó laige go neart. Seo an áit ar imir sé féin agus clann Fheilimí Ruaidh cleas na slise nuair a bhí siad ina ngasraí. An taos óg ag gabháil cheoil! Nár mhéanair dóibh!

Sa deireadh chuaigh sé chun tí. Bhí na comharsanaigh ag teacht lena fheiceáil sula n-imíodh sé. Bhí Seán Mór ina shuí sa chlúdaigh agus é ag caitheamh a phíopa go tostach, brónach. Conall ag imeacht amárach! An mac ba sine a bhí aige. Conall a tháinig chun cuidithe leis ar tús (?), a bhí leis ar an bhád. Conall a thug an tsúil aniar aige. ‘An bhean fána leanbh,’ arsa an file, ‘nó an t-athair i ndiaidh a mhic.’[183]

Líon an teach isteach agus Pádraig Ruadh ina measc. Seanduine a bhí san fhear ruadh a bhí ag gabháil anonn in aois. B’iomaí lá iascaireachta a rinne sé féin agus Conall Sheáin Mhóir i gcuideachta a chéile. Bhí sin uilig thart. Bhí Conall ag imeacht agus, nuair a thiocfadh sé ar ais, dá dtigeadh sé, bheadh na seandaoine ina luí go suaimhneach sa reilig ag bun Chnoc an Diaraigh.

Dhearg Pádraig Ruadh a phíopa le haibhleoig agus chuir sé a bhata faoina ucht. Aníos le Conall Sheáin Mhóir agus suighidh sé ar súgán ag cosa an tseanduine.

‘A Phádraig,’ ar seisean, ‘inis cuid de na scéaltaí dúinn a ba ghnách leat a inse nuair a bhí muid inár bpáistí.’

‘Déana,[184] a Phádraig Ruaidh,’ arsa cupla duine as béal a chéile.

Thoisigh an seanduine agus ba leis a thiocfadh an scéal a inse. Bhí an fear óg ina shuí ag a ghlúine agus é ag slogan achan fhocal dá raibh an seanchaí a rá mar a bheadh sé ag iarraidh oiread a thabhairt leis an oíche dheireanach agus a choinneochadh na seanfhóide ina chuimhne ar an choigrích.

Ar scéaltaí na Craoibhe Ruaidhe a thoisigh sé. Bhí sé mar a bheadh aithne agus eolas aige uilig ar chuid laochraí na haimsire sin, mar a tífeadh sé iad beo beathaíoch faoina gcuid airm agus éididh. Rinne muintir an tí dearmad ar feadh tamaill den chumhaidh a bhí orthu, agus lean siad Cú na gCleas óna chéad éachta go dtí an éachta dheireanach. Ansin thoisigh Pádraig ar scéaltaí na Féinne nó go dtabharfá do mhionna go bhfaca tú le do shúile cinn Goll Mór Mac Móirne ina luí ina chuid fola ar charraig mara agus coirp ar gach taobh de.

‘Fad saoil duit, a Phádraig Ruaidh,’ arsa Conall. ‘Beidh na scéaltaí sin mar phaidreacha agam ann i bhfad ó bhaile.’

Rinne bean an tí osna.

‘Creidim,’ arsa Seán Slais, ‘nach mbíonn scéalaíocht ar bith i Meiriceá. Níl acu ach Béarla.’

Toisíodh ansin a chaint ar an tír mhóir a bhí taobh thall de luí na gréine. Cuid ag rá go raibh ór ina mhámaí inti agus gur mhéanair don té a bhí óg agus a raibh cead na coise aige. Ach dá n-inseadh siad an fhírinne óna gcroí, is é an rud a déarfadh siad gur thruaigh an té a bhí ag scaradh, b’fhéidir go brách, le tír agus le muintir, le éachtaí na Féinne agus na Craoibhe Ruaidhe.

Rinne siad uilig a ndícheall leis an oíche a chur isteach go greannmhar, suáilceach, agus d’éirigh leo an brón a choinneáil ceilte gur thoisigh an ceol. Fosclann an ceol doirse an chroí agus thig an brón amach. Is iontach an dóigh a dtig ceathrú fhóirsteanach cheoil i gcónaí le ceoltóir de chuid na Gaeltachta. Agus thig siad chun an bhéil chucu go nádúrtha. Má phósann fear bean nach bhfuil maith go leor aige i súile na ndaoine, croithfidh seanbhean inteacht a ceann agus déarfaidh sí:

Ní hé an t-uachtar a chuir sí anuas

In mo láthair ach an méag,

Is mo thrí thruaighe naoi n-uaire

An fear a fágadh léi.

Má phósann cailín seanduine ar mhaithe lena mhaoin shaolta de roghain ar fhear óg, cluinfidh tú an drandán ceoil seo:

Déarfaidh tú agus déarfaidh tú

Agus déarfaidh tú go fóill

Gur mairg a phós an seanduine

Agus d’fhág an buachaill óg.

Mar an gcéanna nuair a bhíos duine ag imeacht eadar dhá dtír. Hiarradh ar Sheán Mhór amhrán a rá, agus thoisigh sé:

Is í an choigríoch, faraor, a mhairbhfeadh an saol

Agus a d’fhágfadh na daoine buartha;

Is í a ghealaigh mo dhlaoi agus lagaigh mo chroí

Is níl seasamh ag éinneach léithe.

Aon duine dar mian leis mo theagasc,

Ná bíodh i bhfad óna dhaoine céile;

Nó i dtinneas má bhíonn, i leatrom, ná síl

Go bhfuil na coimhthígh iontaofa i ngéibheann.[185]

Tá na céadtaí den chineál seo amhrán ins an Ghaeltacht - amhráin atá lán cumhaidhe agus bróin, amhráin a chum daoine nuair a bhí an croí gonta acu. Ag Loch an Ghainimh i mBun an Eargail a ba ghnách leis an té a bhí ag imeacht as Ceann Dubhrann scarúint lena chairde gaoil a níodh a chomóradh an fhad sin. Dá mbíodh caint ag na túrtógaí garbha fraoigh atá ar imeall an locha, is iomaí scéal cráite a thiocfadh leo a inse. Na daoine óga ag tabhairt cúl a gcinn leis an bhaile agus a n-aghaidh ar an choigrígh, agus na seandaoine ag pilleadh go tuirseach le titim na hoíche - ag pilleadh i ndiaidh a mbeannacht a chur lena gcuid den tsaol, ag pilleadh leis an chuid eile de na laetha a chaitheamh go huaigneach ag smaoineamh ar a gcuid páistí a bhí eadar dhá dtír.

D’imigh Conall Sheáin Mhóir mar a d’imigh na mílte roimhe. Tháinig Seán Mór agus a bhean anuas an caorán tráthnóna, i ndiaidh a mac a chomóradh go Léim an tSionnaigh agus iad briste, brúite, brónach. Ar theacht chun an bhealaigh mhóir dóibh, bhí carr ag gabháil thart agus bhain sé faoi ag teach ósta Phort an Churaigh. Scaifte de dhaoine uaisle ann. Bhail, ar scor ar bith, bhí séala a gcodach orthu. Dar leis an tseanlánúin: ‘Nach breá an dóigh atá ar chuid de na daoine le taoibh na codach eile. Nach mí-ionraice atá maoin an tsaoil rannta!’

Nuair a bhí siad ag gabháil thart le teach an ósta, tháinig fear an tí amach rompu.

‘D’imigh bhur stócach,’ ar seisean.

‘D’imigh, an duine bocht,’ arsa Seán Mór.

‘’Choimrí Dhia é.’

‘Áiméan, a rún, is achan duine dá n-iarrfaidh dó é.’

‘A Sheáin Mhóir, tá Coimisiún na Gaeltachta[186] istigh agus ba mhaith leo tú fianaise a thabhairt ina láthair. Tá siad ag ithe greim bídh anois ach thig leat fanacht sa chisteanaigh go mbí siad réidh.’

‘Cad é an seort duine é?’ arsa Seán.

‘Tá siad cúigear féin ann,’ arsa an fear eile. ‘Daoine a tháinig anuas as Baile Átha Cliath go bhfeice siad cad é an gléas beo atá oraibh fá seo. Duine ar bith a bhfuil Gaeilig aige, cuirfear gléas beo sa bhaile air.’

‘Níor ghnóthaigh muid a dhath riamh uirthi mar Ghaeilig, agus tá eagla orm go mbeimid mar sin,’ arsa Seán Mór. ‘Ba mhó a rachadh gráinnín Béarla ar sochar do mo Chonall a d’imigh inniu i mbéal a chinn ná a chuid filíochta agus Fiannaíochta. Ar scor ar bith cad é atá le hinse agamsa dóibh ach go bhfuil muid anseo ar an airc agus ar an ocras.’

‘Ba mhaith leo tú fianaise a thabhairt cé bith sin,’ arsa fear an tí ósta.

‘An bhfuil Gaeilig acu?’ arsa Seán Mór.

‘Tá an t-ainm ag cuid acu,’ arsa an fear eile.

Chuaigh Seán Mór i láthair an Choimisiúin.

‘C’air a raibh siad ag caint?’ arsa Simidín le Seán Mór an lá arna mhárach.

‘M’anam, a Shimidín, gur chuir tú mo sháith de cheist orm,’ arsa Seán.

‘An Gaeilig nó Béarla a bhí acu?’ arsa Simidín.

‘Maise, níor chosúil le Béarla é,’ arsa Seán Mór. ‘Creidim gur thuig siad féin cad é a bhí siad a rá ach dheamhan ar bith ar thuig mise de. Is minic a chuala mé Béarla ag an tsagart agus fear na ngearrthach agus ag báillí an tiarna, agus sílim go dtuigfinn corrfhocal de.’

‘Agus, a Sheáin Mhóir, nó nach gcuala tú riamh roimhe an cineál cainte a bhí acu?’

‘Bhail, inseochaidh mé duit, a Shimidín, cad é ba chosúla leo dá gcuala mé riamh - ach nach bhfuil ciall agam - tá, gabhair ag meigeadaigh fá Chnoc na Faithreach… B’fhéidir gur fhéad tú féin a ghabháil chun cainte leo. Tuigeann tusa Béarla agus, ar ndóigh, dá bhfaighfí a dhath a dhéanfadh maith bheag dúinn, ba mhór an gar é.’

‘Mar a dúirt an fear a rinne an ceol,’ arsa Simidín, ‘beidh an Éirne ina tonna tréana agus réabfar cnoic. Beidh an fharraige ina tonna dearga agus doirtfear fuil. Beidh gach gleann sléibhe agus na móinte ar crith, lá éigin sula n-éiste mise le scaifte mantachán ag ‘pé scéalaireacht’ agus ag ‘ní fheadaráil’ i gCeann Dubhrann na nDumhchann Bán.’

Bhain Conall Sheáin Mhóir Baile Átha Cliath amach. Shiúil sé leis fríd an chathair agus a bhfaca sé agus a gcuala sé ag cur tuilleadh cumhaidhe air. Bhí an gleo agus an callán ann a bhí uafásach go deo.

Telegraph, Herald or Mile!

Week-ily Honest!

Penny each the orages!

Shiúil sé leis agus é ag amharc ar gach taobh de. An Gaeilig sin a bhí scríofa os cionn dorais? Sheasaigh sé agus léigh sé é. ‘Cumann Súgraidh an Airm.’ Dar leis féin, nach iontach an áit í seo a bhfógraíonn daoine a gcuid súgraidh os coinne cláir! Conall bocht, níor thuig sé an Standard.

Chuaigh gasúr beag bratógach thart leis agus é ag gabháil cheoil.

Show me the way to go home!

Ba é an dara háit a bhfuair Conall é féin ag doras amharclainne. Dar leis go rachadh sé isteach agus go gcuirfeadh sé thart cuid den oíche. Chuaigh. D’inis duine inteacht dó gur Gaeilig a bhíthear a labhairt ach níor chreid sé é. A Chonaill an dóchais bhig!

Cupla lá ina dhiaidh sin bhí sé ina sheasamh ar bord loinge agus é ag amharc ar shléibhte na hÉireann mar a bheadh scáile i mbuidéal ann. Tháinig cuaifín de cheol bhinn aníos chuige ó lár an tsoithigh:

Ní thuigeann sí mo chanúint agus ní labhraim léithe Béarla

Is í m’ansacht an bhean dubh atá i ngleanntán an tsléibhe.

Bhí na céadtaí de mhacasamhail Chonaill ar bord na loinge. Buachaillí agus cailíní nach mó ná go raibh acu ach Gaeilig. Iadsan ag teitheadh roimh an ocras a bhí sa Ghaeltacht. Agus balbháin nach raibh sé i ndáil ná i ndúchas acu Gaeilig a labhairt, ag teacht i dtír ar bhéal na huaighe. Cuid acu agus ‘cathaoireacha Gaeilge’ acu ins na coláistí (nuair ba cheart dóibh stóltaí de ghiús portaigh a bheith acu ins na bothógaí); cuid acu ina ‘n-ollúin’ ag na ‘cúrsaí samhraidh,’ agus cuid ag cur fochoiste ar bun le ‘féachaint isteach i gceist na teanga.’

AN FÁINNE[187]

Bhí cruinniú den Ard-Chomhairle ann ar na mallaibh. De réir chuntas an Rúnaí fuair cúig chéad ach sa bheag, fuair sin an Fáinne le cúig mhí. Sé chéad a fuair an Fáinne anuraidh. De réir an méid atá caite den bhliain seo beidh corradh maith le míle ann de bhalla úra ag deireadh na bliana.

Tá gasra Bhaile Átha Cliath ag toiseacht ar na léachtaí. Beidh léachtaí ann anois go Féile Eoin uair sa tseachtain agus, lena chois sin, léachtaí fá choinne na bpáistí. Tá na léachtaí seo riachtanach ar fhiche dóigh. Cluinfidh daoine an Ghaeilig dá canstan. Lena chois sin ní thig le cumann ar bith mairstin gan obair. Anois i rith an gheimhridh ba cheart do na gasraí eile féacháil le rud inteacht a dhéanamh a choinneochadh beo iad mura mbeadh dóibh ach léacht a bheith acu uair sa mhí.

Casadh Fáinneach orm ar na mallaibh. Thig sé ar cuairt go Baile Átha Cliath anois is arís, agus is cuma cé a chasfar dó, ní labharfaidh sé leis ach Gaeilig. Is minic a smaoinigh mé ar an fhear seo. Dá ndéanadh gach Fáinneach in Éirinn aithris air, bheadh athrach scéil againn roimh mhórán bliantach. Is deacair do dhuine labhairt i nGaeilig i gcónaí. Bíonn leisc orainn (cotadh atá mé a rá). Má bhíonn daoine i láthair nach dtuigeann sinn, bíonn eagla orainn go sílfeadh siad go bhfuilimid díomúinte. Ach nach le díomúineadh a cuireadh an Béarla síos inár ngoile? An raibh leisc ar na Sasanaigh Béarla a labhairt? An raibh eagla orthu riamh go ndéanfadh na Gaeil amach go raibh siad díomúinte? Nach bhfuil sé chomh ceart againne a bheith díomúinte leo féin má tá riachtanas leis? Nach cuma dúinne cé acu a thuigfeas lucht an Bhéarla sinn nó nach dtuigeann. Tá deich míle Fáinneach sa tír anois. Ná bíodh eagla orthu an Ghaeilig a labhairt cé acu a thuigfear iad nó nach dtuigfear. Táimid róleamh agus róbhog. Tá intinn an sclábhaí ionainn go fóill. Ní le plán mín agus béal bán go hiomlán a cuireadh an Béarla ar fud na tíre ach le lámh láidir, le díomúineadh más mian leat é. Dúirt an Sasanach leis féin: ‘Seo mo theangaidhse, tuigeadh an Gael í nó tugadh sé cúl a chinn léi.’ Caithfimidinne an cleas céanna a dhéanamh. Caithfidh gach Fáinneach a rá leis féin: ‘Is Gael mise. Tá mo theangaidh féin agam. Tuigeadh fear an Bhéarla mé nó tugadh sé cúl a chinn liom.’

Seo báire na fola mar a déarfadh na seandaoine. Tá an Ghaeilig i gcontúirt. Deir daoine nach bhfuil, ach daoine iad seo nach dtuigeann an scéal. Níl ach amaidí mhór dúinn a rá nach bhfuil. Fiche bliain eile agus beidh sí ar a bonnaí go láidir, sin nó caillte go deo. Anois, a Fháinneacha, cé atá ag gabháil ar thús an tslóigh? Cá mhéad agaibh atá sásta a bheith cruaidh, cadránta, borb, miotalach, dána, dolba, díomúinte ar son na Gaeilge? Tá slua mór daoine ag foghlaim na Gaeilge. Ach tá an mhórchuid acu róleamh. Caithfidh lucht an Fháinne a ghabháil ar thús cadhnaíochta. Caithfidh siad na miotógaí míne, boga atá ar na lámha acu a bhaint díobh. Caithfidh siad a gcuid alt lom, géar a nochtadh. Caithfidh siad stad a dhéanamh mán mán leis an Bhéarlóir. Caithfidh siad smitíní cruaidhe a bhualadh. Labhradh gach Fáinneach an Ghaeilig go mion agus go minic, go mall agus go luath. Tá scaiftí beaga Fáinneach thall agus abhus achan áit ar fud na tíre. Cad é tá siad a dhéanamh? Ceist ag gach duine air féin: an bhfuil mé dáiríre? Is é sin, an bhfuil mé díomúinte go leor? I mBaile Átha Cliath féin tá míle Fáinneach. Cad é an callán agus an racán a thógfadh siad dá mbíodh siad díomúinte go leor! Dá dtéadh siad isteach sna siopaí agus labhairt i nGaeilig agus a theacht amach mar a chuaigh siad isteach mura dtuigfí iad! Seo obair fá ár gcoinne anois. An bhfuil deichniúr d’Fháinneacha maithe – is é sin díomúinte – anseo i mBaile Átha Cliath? Má tá, cuireadh siad tús ar an obair. Beidh na cathracha eile ins na sála acu. Gheofar scaifte eile i mBéal Feirste, scaifte i gCorcaigh, scaifte i nGaillimh, agus tiocfaidh na bailte beaga ina ndiaidh sin. Tá an t-am ag lucht an Fháinne a ghabháil céim eile ar aghaidh anois. Bhí seal agus ba leor d’Fháinneach Gaeilig a labhairt le Fáinneach eile. Ach ní leor sin anois. Caithfimid a ghabháil isteach fríd na Béarlóirí agus Gaeilig a stealladh uainn ina rabháin. Caithfimid a bheith díomúinte.

SCRÍBHNEOIRÍ MÓRA CHÚIGE ULADH[188]

Ar an gheimhreadh seo a chuaigh thart thug Cú Uladh cupla léacht do lucht an Fháinne i mBaile Átha Cliath fá chuid scríbhneoirí móra Chúige Uladh. Níl a fhios agam cad chuige ar bhaist sé as cúige ar leith iad. Cluintear iomrá go minic ar na cúigí ar na saoltaí deireanacha seo de bhrí nach ionann an dá chineál Gaeilge. Ach ins an am ar mhair na scríbhneoirí seo atá luaite ag Cú Uladh ina leabhar,[189] bhí aon chineál amháin Gaeilge ar fud na hÉireann. Ar an ábhar sin is leis na scríbhneoirí seo a d’fhéadfaí a rá go fíor gur Gaeilig na hÉireann a bhí acu agus d’fhéadfaí scríbhneoirí móra na hÉireann a thabhairt orthu.

An méid a bhí i láthair ag cuid léachtaí Chú Uladh, chuala siad iomrá ar scríbhneoirí nár tráchtadh orthu ach go hannamh ó cuireadh Conradh na Gaeilge ar bun. Is furas a thuigbheáil cad chuige a dtearnadh leathcheal ar na scríbhneoirí ab éifeachtaí a bhí in Éirinn. An mhórchuid dá raibh riamh ag leanstan d’obair na Gaeilge - an dream a bhí ag ceann na hoibre - bhí na scríbhneoirí seo ródheacair acu ar an ábhar nach raibh smaoineamh dá laghad i mBéarla iontu. Agus bunús na Gaeilge atá le cluinstin inniu, níl inti ach Béarla.

Is maith liom gur chuir an Cú na léachtaí seo le chéile agus go dtearn sé leabhar díobh. Tá cuid mhór eolais ins an leabhar bheag chéanna. Anois, tá mórán daoine ag caint ar Standard agus ar ‘ghlan-Ghaeilge.’ Seo leabhar beag acu ar scilling a thaispeánas dóibh cad é an cineál Gaeilge a scríobhadh tá ceithre chéad bliain ó shin - céad bliain sular thoisigh an rud a dtugann siad Modern Irish air. Is beag athrach a tháinig ar an Ghaeilig i dTír Chonaill ó shin. Is minic a léigh mé cuid seanmóireach an Easpaig Uí Ghallchóir do dhaoine ins na Rosa - seandaoine nach raibh acu ach Gaeilig - agus ba iad féin a thuigfeadh iad. Níl amhras ar bith orm nach dtuigfeadh siad Beatha Cholm Cille a scríobh Mánas Ó Dónaill lán chomh maith. Thug Cú Uladh cupla giota as an leabhar sin dúinn. Nuair a bhí mé ag léamh ‘Fáidheadóireacht Fhinn Mhic Cumhaill’ dúirt mé liom féin: Faoi fhearta Mhic Dé, c’as a dtáinig an Ghaeilig seo atá ann inniu? Is iontach an chosúlacht atá eadar leabhar Mhánais Uí Dhónaill agus caint na ndaoine ins an Ghaeltacht go fóill. Gan fiú rudaí beaga mar a bheadh ‘grá Dia’ nach dtugaim fá dear aige agus, ar ndóigh, níor húradh riamh a athrach i dTír Chonaill.

Tá cuntas tugtha ag Cú Uladh ar na Ceithre Máistrí agus ar Thadhg Ó Cianáin agus ar an Easpag Ó Gallchóir. Tuigim go maith na giotaí as na hAnnálacha atá thíos aige cé nár léigh mé riamh roimhe iad. Tuigim iad an dóigh chéanna ???an Céitinneach agus na seanfhilí a tháinig roimhe - ar an ábhar gur Gaeilig mo theangaidh dúchais. I dtaca le cuid mhór de Ghaeilig an lae inniu, ní dhéanfainn maith léi gan eolas ar Bhéarla.

Ba cheart do gach duine a bhfuil suim aige i nGaeilig an leabhar beag seo a cheannach. Tá oiread inti agus a chuirfeas gach duine a mheabhrú ina chroí. Nuair a bheas sí léite agat, is dóiche go bhfiachfaidh tú le tuilleadh eolais a fháil ar na scríbhneoirí a dtráchtann sí orthu. Shocróchadh sé an chuid is mó de ghnoithe Standard dá dtéití siar go dtí an Ghaeilig a bhí ann sula raibh difear ar bith eadar na canúintí. Ní féidir cur ina éadan seo nuair atá an tsean-Ghaeilge seo beo ag na mílte daoine go fóill. Tá tús curtha ag Cú Uladh ar obair thairbheach. Caithfear a ghabháil siar go dtí an tseanaimsir le áit na gcos a fháil de thalamh chruaidh. Níl againn san am atá i láthair ach seascann canúintí. Siar linn agus bímis sásta leis an chomhairle a bhéarfas na mairbh dúinn. Ba cheart dúinn uilig a bheith sásta géillstin don ghlan-Ghaeilig a bhí ann na céadtaí bliain ó shin, i bhfad sular thoisigh an cogadh beag suarach seo eadar na cúigí.

Thug an Cú cupla sampla den fhilíocht dúinn fosta. Giotaí deasa iad uilig. Is maith is fiú an chéad cheann - Róisín Dubh - a léamh. Cuirfidh sé ar an eolas sinn nuair a bheimid ag troid fán tsiolla ar cheart an bhéim ghutha a bheith air.

A chraoibhín chumhra, gheallais domhsa go raibh grá agat domh.

Nuair a bíos duine ag díospóireacht fá ghlórthaí na Gaeilge - achan chuid ag rá gur acu féin atá an ceart - ba chóir dóibh a ghabháil siar go dtí an tseanfhilíocht. Cuirfidh cruth an dáin nó an amhráin ar an eolas iad fá na fuaimeannaí. Cuir i gcás, ins an líne seo thuas, is é an rud atá ann: í ú ú á ú.

Molaim Cú Uladh as tús a chur ar an obair seo. D’oscail sé an doras agus thaispeáin sé an bealach dúinn go dtí na seanscríbhneoirí a bhfuil an ghlan-Ghaeilig acu. Is í an luach scillinge de leabhar Gaeilge í is bríomhaire a léigh mé riamh.

LITIR Ó MHÁIRE[190]

A Bhríd, a chara,

Níl a fhios agam cé acu a ligfeas fear eagair Fáinne an Lae an litir seo a fhad leat nó nach ligeann. B’fhéidir go bhfuil fiamh aige féin leis na hUltaigh nó dáimh leis na Muimhnigh; ach, ar scor ar bith, ní ligeann sé domh mórán a rá leat fá Standard ná fá chúigeachas ná fá chanúintí. Ach is dóiche nach ndiúltaíonn sé mé an iarraidh seo. Thug sé cead do dhaoine eile a mbarúil a thabhairt ar fhilí Chúige Uladh agus ar ‘Phríomhchanúint’ (slán mar a hinstear agus samhail na príomhchanúinte i gcloich, mar a deir na seandaoine). Mé ag rá go dtug sé cead cainte dóibhsean agus ba chóir anois go ligfeadh sé domhsa labhairt.

* * * * * *

Creidim gur léigh tú, a Bhríd, an rud a dúirt Seán Ó Faoláin[191] fá chuid filí Chúige Uladh. Is maith liom gur nocht Seán é féin. Tá sé níos ionraice ná cuid mhór eile acu. Is fearr liom an scian tharnochta lá ar bith ná gloine nimhe. Tá seanaithne agam ar chuid mhóir acu, agus nuair a thig siad chugam ag gealgháirí agus á rá ‘ná fuil aon difríocht idir na canÚintí,’ bheir siad i mo cheann [an chomhairle] a thug a bhean do Macbeth: ‘Look the innocent flower but be the serpent under it.’ Is cuimhin liom uair amháin nuair a bhí mé i mo mháistir scoile, tháinig cigire as Cúige Mumhan ar cuairt chugam. Dúirt sé go raibh an leabhar a bhí agam ins an ardrang, go raibh sin rófhurast agus gur cheart domh ceann ní ba deacra a fháil - An Cleasaidhe,[192] cuir i gcás. Dúirt mé féin go raibh agam le teangaidh amháin a theagasc nach raibh ag na páistí, mar a bhí, an Béarla, agus dá mbíodh An Cleasaidhe agam, go mbeadh dhá theangaidh choimhthíocha le teagasc agam. Rinne sé an gealgháire beag a rinne a mhacasamhail riamh. ‘Níl aon difríocht idir na canÚintí,’ ar seisean. Bhí go maith. Dar liom féin, beidh le fiacháil. Más ionann an dá chineál Gaeilge i súile na gcigirí, níl dochar domh leabhar Ultach a fháil. Chuir mé cóip de Cú na gCleas[193] go hoifig an oideachais, d’iarr cead a teagasc san ardrang, agus fuair. I gceann na bliana tháinig mo chigire thart ar ais agus fuair agam Cú na gCleas in áit An Cleasaidhe. Ansin nocht na deilg a bhí i bhfolach faoin bhláth bheag, shoineanta. Scríobh sé síos i m’éadan gur chóir domh Standard Irish a theagasc in áit chanúint Chúige Uladh.

Mar a bhí ó thús, mar atá anois, agus mar a bheas go brách le saol na saol. Áiméan.

* * * * * *

Ach is ar Sheán Ó Faoláin a tharraing mé an scéal. Is é do bheatha, a Sheáin. Tá tú níos ionraice ná an mhórchuid acu. Tá an claíomh tarnochta nochtaithe leat i do láimh. Tá na deilg le feiceáil ag an tsaol agus níl tú ag iarraidh a bhfolach le blátha beaga, soineanta. Sin mar is fearr an scéal. Caithfidh cogadh na gcanúintí a bheith ann. Agus, in ainm Dé, troidimis an cogadh sin mar ba dúcha do Ghaeil a dhéanamh. Ní hionann canúint Leath Choinn agus canúint na Mumhan. Tá siad éagosúil le chéile ar achan dóigh. Ní hionann blas dóibh; ní hionann a gcuid tuam, ní hionann an ghramadach, ní hionann na cora cainte, ní hionann na smaointe, ní hionann an t-aigneadh ná an leagan amach atá acu. Ní abóraidh mise cé acu is fearr nó cé acu is measa. Ach deirim an méid seo: ní hionann iad. Agus ní féidir a meascadh gan dochar a dhéanamh. Ní féidir fíon agus uisce a mheascadh gan an fíon a lagú.

Cé acu an fíon agus cé acu an t-uisce? Sin go díreach an cheist atá againn le socrú. Agus caithfimid a socrú agus a socrú mar a mhol an tAmadán Mór an tseilg a shocrú. ‘Cé bith ar treise leis lámh, bíodh aige an gadhar bán is an fia.’ Cé b’acu teangaidh is fearr, bíodh lámh an uachtair aici. Cé b’acu is cosúla leis an Mheán-Ghaeilig agus leis an tSean-Ghaeilig, bíodh lámh an uachtair aici. Agus ansin, chead againn glacadh leis an cheann atá ceart, cé b’acu as Leath Choinn nó as Cúige Mumhan í. Ach, in ainm Dé, ná bíodh duine ar bith á rá gur aige féin atá an Standard gan an chúis a chur go cnámh na huilleanna.

* * * * * *

Bhí dhá sheanduine san áit s’againne agus bhí madadh ag achan fhear acu. Bhí Micheál Mór i gcónaí ag iarraidh a chur in iúl gurbh fhearr a mhadadh féin ná ceann Sheáin Ruaidh. ‘B’fhéidir gur fearr,’ arsa Seán, ‘ach ní bheidh a fhios agat sin choíche go mbaintear na hiallacha de na madaí agus go socraí siad féin an scéal i lár na Trá Báine.’ Is é a dhálta sin ag an Ghaeilig é. Tá an nimh san fheoil ag na madaí dá chéile, agus ná habradh aon duine nach bhfuil. Tá siad ar gach taoibh ag gnúsachtaigh go díoltasach agus ag nochtadh a gcuid fiacal fada, géar. Agus ní bheidh suaimhneas ins an tír go scaoiltear na hiallacha agus go ligtear ar dhá ghreim sceadamáin le chéile iad ar Mhaigh Mhuirtheimhne.

Ní abóraidh mé cé acu leath den tír a bhfuil an Ghaeilig cheart acu. Níl a fhios agam a dhath ach aon rud amháin: tá Gaeilig ag cuid acu sin nó tá sí ag an chuid eile. Deir daoine nach bhfuil Gaeilig agamsa mé féin. Agus níl, más Gaeilig atá ag an mhuintir a deir é.

Níl Seán Ó Faoláin sásta le Iolann Fionn. Is dóiche go dtabharfaidh Iolann é féin fios freagair air.[194] Ach tá cupla focal le rá agamsa sa chomhrá. Níl Seán á rá cé acu is fearr, cuid filí Chúige Uladh nó cuid na Mumhan. Deir sé nach bhfuil. Ach, ina dhiaidh sin, níl sé sásta cionn is Iolann cuid filí Chúige Uladh a mholadh. Creidim go síleann sé nár cheart moladh a thabhairt do dhuine ar bith ach ‘gall-trompa a shéideadh le Mac Domhnaill Clárach is Ó Súilleabháin Ruadh.’ Deir sé gur cheart go mbeimis cruaidh orainn féin. Ach ní cuimhin liom gur labhair Seán riamh in éadan an ‘ghall-trompa’ a fhad is a bhíthear á shéideadh ar an taoibh eile den Bhóinn. Níor chuala mé gur chuir sé míshásamh ar bith air nuair a húradh go raibh Eoghan Ó Súilleabháin ag Éirinn mar a bhí Pindar ag an Ghréig, agus Beranger ag an Fhrainc, agus Burns ag Albain. B’fhéidir gur ghoill an t-ardmholadh seo ar Sheán, ach ní cuimhneach liom gur dhúirt sé go raibh muid róthugtha dár moladh féin riamh gur toisíodh a mholadh chuid filí an Tuaiscirt.

* * * * * *

Deir sé ansin nach sa hochtú[195] haois déag is fearr a cumadh filíocht in Éirinn. Tiocfaidh mé leis ar an chuid sin den scéal. Tháinig meath ar an fhilíocht roimh an hochtú haois déag agus sin an uair a thoisigh an bholscaireacht. Siar linn cupla céad eile bliain go bhfeicimid cá háit a raibh litríocht agus filíocht.

Tá cuid de na daoine a shíleas cuid mhór den hochtú haois déag. Dúirt fear amháin liom ar na mallaibh go raibh an seandán róstolptha agus go dtug filí na hochtú haoise déag purgóid dó a chuir siúl air. B’fhéidir é. Ach níor mhó an só ná an t-anró. Ba mhaith achan rud ach na haislingí a chuir siad fríothu nuair a d’oibir an phurgóid iad.

* * * * * *

Nach deas an chiall atá ag Seán Ó Faoláin de Úrchnoc Chéin Mhic Cáinte, agus an bhfaca aon duine an brachán a rinne sé de?

A ghnúis mar ghréin le dúscadh lae

A mhúchfadh léan le gáire,

Sé mo chumha gan mé is tú, a shiúr, linn féin

Sa dún sin Chéin Mhic Cáinte.[196]

ú é ú é ú é á

ú é ú é ú é á

Ní léir do Sheán áilleacht ar bith a bheith sna línte seo. Síleann sé go bhfuil an meadar lán lúbthach ar lár. Ach an bhfuil na fuaimeannaí aige? Is furas a aithne nach dtuigeann sé cuid filíochta Chúige Uladh as an iarraidh a thug sé ar an mheadaracht seo a mhíniú. Bheir sé i mo cheann rud a chuala mé duine a rá uair amháin fán Droighneán Donn.

Dá mbínn ‘mo bhádóir ba deas a shnámhfainn

an fharraige anonn,

‘S dá mbíodh léann agam scríobhfainn líne chugat

le barr mo phinn.

‘Ní filíocht é sin in ao’ chor,’ arsa mo Mhuimhneach cóir, ag toiseacht is á léamh mar seo:

Dá mbín im bhudóir / ba deas a shnáinn

An fharraige anown

Dá mbíoch léan agam / scrín líne chút

Le bár mo phín.

Níl iontas ar bith ormsa gan Seán Ó Faoláin áilleacht ar bith a fheiceáil in Úrchnoc Chéin Mhic Cáinte. Creidim gur sin an fáth nach bhfeicthear do na Muimhnigh a dhath dár gcuid filíochta. Ach nach sílfinnse gur cheart dóibh na fuaimeannaí a fhoghlaim sula dtoisíodh siad a cháineadh ár gcuid filíochta. B’fhéidir gur chórtha dúinne a gcuidsean a fhoghlaim! Níl a fhios cé againn is deise don tSean-Ghaeilig de thairbhe fuaimeann agus béim ghutha de?

* * * * * *

Tá alt ag ‘Coinneach’ ar Fháinne na seachtaine seo agus é ag caint ar rud a dtugann sé féin ‘príomhchanúint’ air.[197] Anois, a mhuintir Leath Choinn, léigí an rud a deir sé. Tá sé sásta an fhoirm choibhneasta a thabhairt ar ais ar eagla, nuair a déarfaí, ‘an fear a bhuaileann an bhean,’ nach mbeadh a fhios cé acu a bhuaileas an duine eile. Cé acu a bhuail seisean mise ná a bhuail mise é? Beidh a fhios sin agus ag go leor diomaite de nuair a bheas mé réidh leis. Nach lách an mhaise dó é, cead a thabhairt dúinn úsáid a dhéanamh den fhoirm sin. Nach mór an buíochas atá againn air! Ansin, thig sé a fhad leis na briathra neamhrialta nó, mar a deir sé, ‘nea-rialta,’ agus deir sé gur chóir a gcaitheamh thart, nó gur ‘ualach róthrom ar ár sinsir ab ea iad.’ Tá ár sinsir agus an chuid eile againn faoi oibleagáid mhóir do ‘Choinneach’ as an t-ualach a thógáil dínn. Anois, ceist agam ort, a fhir dhéanta an Standard. Cá mhéad de chainteoirí Gaeilge na hÉireann (agus is é an rud atá i mo cheann, daoine a bhfuil an Ghaeilig leo as a leanbaíocht), cá mhéad acu a bhfuil na briathra neamhrialta acu agus cá mhéad nach bhfuil? Ar an cheann chaol de, tá siad ag seisear os coinne an duine a bhfuil siad caillte aige. Agus ansin ba cheart dúinn an tromualach a thógáil dár sinsir!

* * * * * *

D’iompair ár sinsirinne i gCúige Uladh an tromualach sin go fearúil, miotalach, agus níor cham na cosa acu faoi ach oiread leis sin. Anois ba mhian ?? a thabhairt orainn a chaitheamh uainn cionn is go raibh sé róthrom ag daoine eile. Ní abóraidh mé níos mó fán alt seo. Léadh gach duine é a thuigeas Gaeilig agus beidh a fhios aige cad é an cineál daoine a bíos ag socrú an Standard agus cad é a bhíos ina n-intinn ar fad.

B’fhéidir, a Bhríd, nach bhfuil an ceart agamsa. B’fhéidir gur fíor don mhuintir a deir nach bhfuil Gaeilig agam. Mura bhfuil, ba mhaith liom anois féin go fuar toiseacht dá foghlaim. Sílim go bhfuil sé d’oibleagáid ar gach Éireannach teangaidh na hÉireann - Gaeilig na hÉireann - a fhoghlaim. Mura bhfuil sí agamsa cheana féin, toiseochaidh mé uirthi nuair a chluinfeas mé cá bhfuil sí. Má chruthaíthear domh gur fearrde domh bheith bearnach, tarrónaidh mé an cár asam féin.

Mise do chara,

Máire.

LITIR Ó MHÁIRE[198]

A Shimidín, a chroí,

Nach mithid domh smaoineamh ort! Ach, ar ndóigh, is fearr go mall ná go brách. Tá cuid mhór agam le hinse duit agus cuid mhór agam le fiafraí díot. Cad é an saol atá agaibh uilig fá chladach Cheann Dubhrann? An bhfuil deireadh na bpréataí bainte agaibh agus an bhfuil siad ina mbarr mhaith i mbliana? An bhfuil iomrá ar bith agat pósadh? Agus, mura bhfuil, cad chuige nach bhfuil?

Tá saol beag leathanróiteach go leor againn anseo sa chathair. Ina dhiaidh sin tá a lán caitheamh aimsire againn ó am go ham. Tomhais cad é atáimid a dhéanamh. Ar m’anam go bhfuil ag déanamh Standard Gaeilge. Tá an téamh ar na baraillí againn agus an deascaí sa bhraichlis. Beidh sí ag teacht thart fá cheann seachtaine eile agus ólfaimid tarraingt ár gcinn de scoith na dí. Ní fhaca tú a dhath riamh ab fhusa a dhéanamh ná é. Líon muid an dabhach an chéad uair de ‘Ghaeilig Oifigiúil.’ Chaith muid isteach cupla foirm choibhneasta le blas an tseantsaoil a chur ar an rud, agus ansin chuir muid an téamh ar na baraillí.

Títhear domh go bhfuil mé ag éisteacht leat ag cur tharat nuair a léifeas tú mo litir. A ghlagaire gan chéill! Tusa ag déanamh gur agaibhse ins an Ghaeltacht atá an Ghaeilig! Greadaigí libh trasna na farraige, a lucht na gorta agus na mbratóg, agus ligigí dúinn an braon seo atá eadar lámha againn a ól fá shásamh. Tiocfaidh an Ghaeilig i dtír gan muintir na Gaeltachta, ná bíodh eagla ort. Nár dhúirt Aire an Oideachais an lá fá dheireadh go dtabharfaí an Ghaeilig ar ais? Agus nár ghread muid uilig ár mbosa ar a chéile le lúcháir? Imeacht an tsrutha chun an mhuilinn chuig na cainteoirí dúchais. Cad é a fhios acusan cad é is Gaeilig ann?

Caithfidh mé stad den phort seo, a Shimidín. Nó ní ábhar magaidh an scéal ach ábhar buartha agus dúbhróin. An mhuintir a bhfuil an Ghaeilig acu ag imeacht i mbéal a gcinn lá i ndiaidh an lae eile agus daoine nach dtuigeann í go ndéantar arís iad (?), ag rá go bhfuil sí ar bhealach a slánaithe. An raibh a leithéid de chreach agus de chrá agus de bhriseadh croí in aon tír eile riamh? Is fada ó dúirt file Gaelach go raibh an luchóg ag ruaigeadh an chait. Ach anois a d’fhéadfaí a rá.

Bhí Dónall s’againne ar cuairt agam anseo tá seachtain ó shin. Agus is iomaí gáire a bhain sé asam. Tháinig sé isteach lá amháin agus d’fhiafraigh mé de cá raibh sé.

‘Tá, a rún, in áit the, sheascair,’ ar seisean. ‘Bhí mé istigh in ascaill Uí Chonaill.’

Faoin spéir má thiocfadh liom smaoineamh cad é a bhí ina cheann agus cad chuige a raibh sé ag gáirí go dtí sa deireadh gur shíothlaigh sé siar agus gur inis sé domh gur ainm sráide a chonaic sé ‘Ascaill Uí Chonaill.’

‘Is millteanach mór an teaghlach atá ag Sléilín Ó Dónaill anois,’ ar seisean nuair a tháinig sé as rabhán. ‘Tá leath na tíre mar chlainn aige.’

Caithfidh mé seo a mhíniú duit, a Shimidín. Fada ó shin sular rugadh thusa, bhí fear ins an áit s’againne a raibh meath ar a ghlór agus bachlóg ar a theangaidh, dó féin a hinstear é. Ní thiocfadh leis focal ar bith a rá mar ba cheart agus bhíthí i gcónaí ag gáirí faoi. Ní thiocfadh leis riamh ‘Néillín’ a rá ach ‘Sléilín.’ Agus fiche uair sa lá chuirtí ceist air cér leis é de gheall ar ábhar gáire a fháil ar a chuid mantaíle. Seo an rud a bhí i gceann Dhónaill nuair a dúirt sé go raibh muirín mhór ag ‘Sléilín’ anois. Cuid mhór den mhuintir atá in ainm a bheith ag tabhairt na Gaeilge i dtír, tá siad giota mór níos ciotaí agus níos bliotaí ina dteangaidh ná na corrdhuine ins an Ghaeltacht ar leag Dia lámh orthu agus a raibh na comharsanaigh riamh ag gáirí fúthu.

Le tabhairt le fios duit, a Shimidín, cad é mar tá an Ghaeilig ag gabháil ar aghaidh agus cad é an tsamhailt a dtugann siad Gaeilig air, inseochaidh mé scéal duit. Bhí múinteoir ag teagsc anseo sa chathair ar na mallaibh agus bhí an Ghaeilig leis ó ghlún a mháthara. Tífidh tú gur beag meas atá ar Ghaeilig do mháthara anseo. Theagasc an múinteoir seo Gaeilig do na páistí mar a shíl sé a bhí ceart (?). Ba ghairid go dtáinig chuige an cigire agus gráinnín beag aige den rud a dtugtar ‘Gaeilig Oifigiúil’ air. Chuir sé troid ar an mháistir cionn is go raibh ‘Rinne sé teach’ ag na páistí in áit ‘Dhein sé tig’ (Check!!). Dúirt sé go gcaithfí ‘Gaeilig na hÉireann’ a theagasc. Agus ba sin cuid di: ‘Dhein sé tig.’

Tháinig an máistir chugam féin tráthnóna agus a chleiteacha síos leis. Shíl sé riamh go dtí seo go raibh Gaeilig aige. Ach hinseadh anonn is anall dó anois nach raibh. Siúd mo dhuine bocht a dh’iarraidh comhairle ormsa.

‘Cad é a déarfaidh mé leis nuair a thiocfas sé ar ais?’

‘Abair leis má chuntaiseann sé cainteoirí Gaeilge na hÉireann, go bhfaighidh sé seisear a déarfas ‘rinne sé teach’ os coinne an duine a déarfas ‘dhein sé tig.’’

‘Ach, nach cuma leis-sean fá chaint na ndaoine? Nach drochmheas atá istigh ina chroí do na daoine agus dá gcuid cainte? Nár dhúirt sé liom gur ‘dhein sé tig’ a bhí sa Ghaeilig a bhí ann nuair a bhíthear á labhairt ar fud na tíre?’

‘Bréagach é! Agus bréagach an té nach n-abóraidh gur bréagach é.’

‘An dtig leat sin a chruthú?’

‘Is liom féin a thig. Seo leabhar a scríobhadh i dtrátha na bliana 1762. Tóruigheacht na bhFíréan ar Lorg Chríosta.[199] Seo anois an chaibidil a 50 an rud atá tú a iarraidh. ‘Is leat féin an uile nidh do rinne thú.’

‘An dtiocfadh leat a ghabháil siar giota eile?’

‘Thig liom. Seo anseo é i gcuid Seanmóir an Dochtúra Uí Ghallchóir (1736). ‘Rinne sé maslughadh ar Dhia.’’

‘Siar tuilleadh leat nuair atú ar obair.’

‘Maith go leor. Amharc air seo. Tóruidheacht Ghruaidhe Ghrian Sholuis (1679).[200] ‘Is ead do rinne Cúchulainn.’ Nár chóir go gcuirfeadh sin ina thost é?’

‘Cupla ceann eile, a chailleach, nuair atá tú ina cheann.’

‘Fan ort go fóill. Seo Mánas Ó Dónaill (1532). ‘Agus do rinne an t-aingeal mar a dubhairt sé leis.’ Agus mar an gcéanna ag Ciothruadh Mac Fhionngail (1514). ‘Munab éalódh do rinne sé.’’

‘An dtiocfadh leat a fháil domh ins an Chéitinneach?’

‘Thig liom, leoga. Seo anseo é. ‘Rinne sé gabháltas.’’

‘Níl a fhios agam cad é mar a bhí sé sa tsean-Ghaeilig?’

‘Leoga, maise, is furas sin a shocrú. Tá sé anseo ag an láimh againn ins na Glosses. ‘Do-rignius’ agus an fhoirm dhiúltach - ‘dernus.’ Agus an bhfeiceann tú seo? ‘Bheir’ agus ‘ghní’ agus ‘deir’ go díreach mar atá siad ins an Ghaeltacht go fóill. Agus ansin déarfaidh cigirí nach dtiocfadh leo an t-am de lá a bheannú duit i nGaeilig dá mbíodh siad le crochadh de gheall leis, déarfaidh siad gur ‘dhein sé tig’ an rud ceart agus gur canúint gan suim ‘rinne sé teach.’’

‘Ach cad é fán fhocal ‘teach?’’

‘Is é Rí Mór na Glóire a chuir isteach i mo lámha é. An bhfeiceann tú an dán beag seo, Barr Edin (637). Na ciantaí sular thruailligh Lochlannach nó Normannach an Ghaeilig ins na ceantair ar bhain siad fúthu iontu ‘Tech in-na-fera flechod.’ Gabh ar ais anois agus tabhair freagar ar do chigire, agus abair leis nach bhfuil sé féin agus an státa bréagach atá á dhíol ach ag déanamh easair chosáin den Ghaeilig.’

* * * * * *

Sin mar atá an scéal ar fud na tíre. Agus ansin deiridh siad linn go bhfuil an Ghaeilig ag teacht chun cinn. Má labhrann tú Gaeilig leis na páistí anseo i mBaile Átha Cliath rachaidh siad a gháirí fút. Tá sé curtha isteach ina gceann ag a gcuid múinteoirí gur rud suarach Gaeilig na Gaeltachta. Anois an fíor go bhfuil an Ghaeilig ag gabháil ar aghaidh ins na sé chontae is fiche d’Éirinn atá in ainm a bheith saor? I mBaile Átha Cliath, cuir i gcás, dá mhéad páistí a bhfuil in ainm a bheith ag foghlaim Gaeilge, is amhlaidh is measa don Ghaeilig é agus is mó an dochar ná an sochar é. Cad é atáthar a theagasc do na páistí i mBaile Átha Cliath agus in áiteacha go leor diomaite de? Tá, gur cheart dóibh drochmheas a bheith acu ar an teangaidh ar scríobh na Ceithre Máistrí inti! Na páistí beaga, bochta, soineanta! Táthar ag dalladh a n-intinne le rud a dtugann siad ‘Nua-Ghaeilig’ air, agus á dhaingniú isteach ina gcroí gur chóir dóibh Gaeilig na Gaeltachta a sheachnadh mar a sheachnófaí aicíd thógálach. Táthar ag foghlaim glórthaí agus fuaimeanna dóibh nach ligeann dóibh an tseanfhilíocht a léamh choíche. Táthar ag cur comhlacha druidte eadar intinn na bpáistí agus áilleacht na Gaeilge. Agus ansin deirtear linn go bhfuil Aireacht an Oideachais ag déanamh obair mhór, mhaith ar son na Gaeilge. Muintir na Gaeltachta ag imeacht thar sáile lá i ndiaidh an lae eile. Agus na páistí i mBaile Átha Cliath ag foghlaim ‘dhein sé tig.’ Ach, a Shimidín, mar a dúirt an fear a dúirt é, caithfimid gan smaoineamh mar seo ar na rudaí seo nó cuirfidh sé ar mire sinn.

Mo sheacht mbeannacht chugat,

Do chara,

Máire.

AN FÁINNE[201]

Bhí cruinniú ag an Chomhairle Oíche Shamhna. Mhol Art Ó Riain[202] don Chomhairle tús a chur ar an rud a bhfuilthear ag caint air agus ag smaoineamh air le fada. Is é sin, daoine a bhfuil Gaeilig acu úsáid a dhéanamh di achan áit – í a labhairt ins na siopaí, ins na tramannaí, in oifig an phosta, achan áit. Dúirt sé go rabhthar fada go leor ag caint ar an scéal seo agus gur mhithid cos a chur as an obair.

Tá an ceart aige. Tá an t-am ag an Fháinne a ghabháil céim chun tosaigh. Ní thig le cumann ar bith mairstin ar aon dóigh amháin. Caithfidh sé a ghabháil ar aghaidh – sin nó a ghabháil ar gcúl. Cé acu a dhéanfas an Fáinne? Ní hionann an Fáinne agus cumann ar bith eile. Tá obair eile riachtanach ar fhiche dóigh. Ach labhairt na Gaeilge an cuspóir atá ag lucht an Fháinne. Sin an chiall agus an bhrí atá leis an Fháinne. Geallaim nach labharfad ach Gaeilig le duine ar bith a bhfuil Gaeilig aige! Ba cheart dúinn anois giota eile a chur leis sin agus a rá: ‘Geallaim go labharfad Gaeilig agus go labharfad í gan scáth gan náire, gan leisc gan chotadh, cé acu a thuigfear mé nó nach dtuigfear.’ Níl mé á rá gur cheart an t-ualach seo a chur ar gach duine dá bhfuil ag caitheamh Fáinne, nó gur cheart an méid sin a chur mar aguisín leis an ghealltanas a bheir daoine anois nuair a gheibh siad an Fáinne. Ní hionann neart intinne do gach duine ach oiread agus is ionann neart coirp dóibh. Saighdiúirí atá de dhíobháil orainn fá choinne na hoibre seo. Nuair a bhíos saighdiúirí de dhíobháil le cogadh a dhéanamh le gléasraí corpartha, ní bhíthear ag dúil le gach duine a ghabháil sa troid sin. Tá daoine ann atá meaite sa chorp, daoine atá lag, daoine a bhfuil eagla orthu roimh fhuil agus roimh phian agus roimh phiolóid. Ach ar an taoibh eile tá daoine ann a théid i gcónaí i mbearnaidh an bhaoil, agus go minic cuireann a ngníomharthaí calma agus a n-aigneadh gaisciúil, cuireann sin misneach ins an tslua a theacht aníos ins na sála acu.

Mar an gcéanna, tá daoine ann agus tá neart intinne acu. Daoine a bhfuil an fhírinne ina gcroí agus a chanfas í, is cuma cé a bheas sásta nó míshásta. Daoine a bhfuil a fhios acu go bhfuil an ceart acu agus a rachas ar aghaidh leis an cheart, déanadh an slua a rogha rud, nó abradh siad a rogha rud.

Rud iontach deacair an obair seo a dhéanamh a mhol Art Ó Riain do Chomhairle an Fháinne Oíche Shamhna. Ní gach duine a dtig leis a dhéanamh. An scaifte beag a rachas amach i gcathair Bhaile Átha Cliath agus a labharfas Gaeilig achan áit a rachaidh siad, tá obair chruaidh rompu. Is é an Béarla teangaidh choitianta na hÉireann. Sin an méid sin le toiseacht leis. Níl gar dúinn a rá nach é. Dá mbíodh gan an scéal a bheith mar sin, ní bheadh riachtanas ar bith leis an Fháinne. Ach tharlaigh ann é agus níor tharlaigh as é, mar Bhéarla, agus caithfimid an méid sin a aidmheáil. Tá an Ghaeltacht ag imeacht mar a imíos sneachta an gheimhridh nuair a thig grian an earraigh air. Tuigeann bunús na ndaoine istigh ina gcroí gurb é an Béarla teangaidh na tíre, agus beifear ag gáirí agus ag magadh ar an té a labharfas Gaeilig agus nach labhrann a dhath eile. Beidh ‘uaisle’ na tíre ag scig agus ag fonóid air. Déarfaidh cuid mhór daoine go bhfuil boc mearaidh air. Déarfaidh cuid eile gur amadán bocht é ach nach bhfuil dochar ar bith ann. Tá bóthar cruaidh roimhe.

Ach, ar an taoibh eile, tá daoine in Éirinn – tá siad i mBaile Átha Cliath agus i gCorcaigh agus i mBéal Feirste agus in áiteacha diomaoite díobh – daoine a rachas ar thoiseach an tslóigh agus ar cuma leo cé acu a bheas na seoiníní ag gáirí nó ag caoineadh. Cá mhéad Fáinneach atá sásta an obair seo a dhéanamh? Tá gasra Bhaile Átha Cliath ag cur tús air. Ná habradh duine ar bith go bhfuil sé sásta an bhratach seo a chur in airde mura bhfuil sé cinnte go dtig leis a coinneáil in airde. Cá mhéad duine a déarfas leis féin: ‘Gael mise agus ní thuigim gur náire domh é.’ Sin an spiorad. Ní náire domh é. Tá teangaidh mo thíre féin agam. Is í teangaidh mo shinsire í. Tá an oiread sin agam go fóill den tseantsaol bródúil. Tá na glórthaí céanna i mo cheann agus an snas céanna ar mo theangaidh a bhí ag Éire nuair a bhí sí ina réalt gheal i measc thíortha na cruinne. Gael mise agus ní náire domh é. A Sheoinín bhig, bheadaí an Bhéarla, nach cuma liomsa cé acu a bheas tú ag gáirí fúm nó nach mbíonn. Labharfaidh mise mo theangaidh féin dá gcuirfeá an taobh dhearg de do chraiceann amach. Mura mian leat éisteacht liom, gabh go tigh an tubaiste!

Sin an cineál daoine atá de dhíth orainn. Daoine dána, dolba, ceannascacha; daoine ceannláidre, borba; daoine dóchasacha, ládasacha; daoine neamhchotúla; daoine díomúinte; daoine nach miste leo is an diabhal cad é an bharúil a bheas ag lucht an Bhéarla díobh. Tá Fáinneacha den tseort sin le fáil. Tá siad anseo i mBaile Átha Cliath ar m’eolas féin. Anois an t-am acu le a theacht chun tosaigh.

Nuair a tífeas lucht siopaí daoine ag teacht isteach agus ag iarraidh earraí i nGaeilig, agus iad ag imeacht arís gan a dhath a cheannach mura dtuigtear iad, bhéarfaidh sé orthu a gcuid súl a fhoscladh agus tuilleadh suime a chur sa Ghaeilig. Nuair a bheas na Fáinneachaí seo ag ceannach ticéidí, iarrfaidh siad i nGaeilig iad agus, mura bhfaighe siad iad, rachaidh siad go bun an rása gan ticéad ar bith. Ní dhéanfaidh siad comhartha ná eile le a thabhairt le fios cad é atá de dhíth orthu. Labharfaidh siad i nGaeilig, tuigtear iad nó ná tuigtear.

NA CANÚINTÍ - LITIR Ó MHÁIRE[203]

A Bhríd, a leanbh,

Creidim go bhfaca tú an scaifte a d’ionsaigh mé ar an tseachtain seo a chuaigh thart.[204] Agus an port céanna acu uilig, is é sin go bhfuil muid dona go leor agus gan a bheith ag troid inár measc féin. Nach sinn atá tuartha leis an strambán sin! Táimid ag éisteacht leis ó d’fhág muid an cliabhán, agus an mhuintir a bhfuil sé ar bharr a dteanga acu ar a gcruaidh-dhícheall i rith an ama ag iarraidh a gcanúint féin a chur ar uachtar, maith olc í. Agus anois, bíodh ciall agat, a Mháire. Luigh síos ansin go mbuailimid cupla buille eile ar Leath Choinn. Ó, anois, a Mháire, ar ndóigh ní bheadh chomh beag de ghrá ar do thír agat agus go dtógfá do lámh ag do chosnú féin anois agus an chontúirt a bhfuil an Ghaeilig ann!

* * * * * *

Bheir sé i mo cheann an bhean a bhíodh ag caitheamh na tineadh ar a fear agus ag tabhairt a dhúshláin a bualadh agus an leanbh eadar a lámha. ‘Buail anois mé agus an leanbh i mo lámha!’ Ach tá cuid mhór againn i Leath Choinn tuirseach den phort sin. Agus ní cóir a bheith ina dhiaidh orainn má bheir muid an freagar ar an mhnaoi dhínáirigh seo atá sí a iarraidh le fada: ‘Fág uait an leanbh nó níl aon deoir i do bhrollach le tabhairt dó! Nach bhfuil sé ag doras an bháis agat, á chothú ar condensed milk!’

* * * * * *

Deir ‘Coinneach’[205] nach Ultach ná Connachtach ná Muimhneach é. Is furas sin a chreidbheáil. Bheir sé i mo cheann scéal a chuala mé fá thriúr a bhí aon uair amháin ag gabháil thar a chéile fá chreideamh: Gael agus Albanach agus Iúdach. Bhí achan fhear ag cur chun tosaigh a thaobh féin den scéal. ‘Bhail,’ arsa an tIúdach sa deireadh, ‘seo mar atá sé. Má tháinig Mac Dé, tá an creideamh ceart ag Pádraig anseo. Mura dtáinig, is agamsa atá an creideamh ceart. Ach,’ ar seisean, ag tiontó ar an Albanach, ‘taradh Sé nó fanadh Sé, tá tusa damnaithe.’ Is é a dhálta sin ag ‘Coinneach’ é. Bíodh an ceart agus an blas ag Leath Choinn, nó bíodh siad ag an Mhumhain, tá seisean ar bhallán stéille an mhadaidh.

* * * * * *

Deir sé go dtuigeann sé mo chuid Gaeilge. Anois, is náireach dó smachladh mar sin a rá agus gur casadh orm é agus go raibh mé ag caint leis. Dhéanfaidh mé margadh leis. Má thig sé liom síos chun na Rosann sa tsamhradh, díolfaidh mé a bhealach agus bhéarfaidh mé lán a chraois dó den gharbh-bhia atá againn agus coirneál sráideoige le luí uirthi ar acht amháin. Cuirfidh mé ina shuí ar súgán de chois na tineadh é, m’athair ar thaoibh de agus mo mháthair ar an taoibh eile, agus an teaghlach thart fán teallach. Toiseochaimid a chomhrá. Éisteadh sé linn ar feadh uaire agus má bhíonn sé in innimh a inse ó Dhia anuas cá hair a raibh muid ag caint, luífidh mise faoin chostas. Mura raibh, bíodh dolaidh an turais air féin. Anois, chan ag magadh atá mé. Tá mé chomh cinnte agus atá mé go bhfuil peann i mo láimh anois nach ionann na canúintí. Tá siad chóir a bheith a fhad ó chéile agus atá an oíche ón lá.

* * * * * *

Deir ‘Coinneach’ nach bhfuil duine ar bith i gCúige Uladh ag iarraidh chogadh na gcanúintí ach mise mé féin. Níl mise á iarraidh. B’fhearr liom go mór gan é, dá mbíodh neart agam air. Is mé a chodlóchadh go suaimhneach dá mbíodh a fhios go raibh deireadh leis. Ach níl deireadh leis. Agus tá na mílte daoine i gCúige Uladh a bhfuil an bharúil chéanna acu atá agamsa mé féin. Mura gcreide ‘Coinneach’ mé, faigheadh sé barúil na sagart agus na n-oidí scoile i dTír Chonaill. Faigheadh sé barúil an Ultaigh. Cuireadh sé ceist ar mhuintir na Gaeilge i mBéal Feirste. Tá a fhios ag an tsaol mhór go bhfuil an nimh san fheoil againn dá chéile. Níl mise a dhath níos measa ná an chuid eile de na hUltaigh (más gnoithe olcais é) ach, mar a deir na seandaoine, go mbíonn dhá dtrian mioscais ar fhear fuagartha.

* * * * * *

Títhear don ‘Rí Liath'[206] gur olc an rud caint ar bith a dhéanfadh mioscas eadar Ghaela. An seanscéal arís. Buail anois mé agus an leanbh i mo lámha! Nuair a déarfas fear nach dtuigeann filíocht Chúige Uladh an focal is measa ina cheann fá dtaobh di, níl dochar ar bith ansin. Ach ná labhair thusa, a Ultaigh bheadaí! Fan i do thost; tá na Gaill ar gach taobh ag fuireachas le sinn toiseacht a throid inár measc féin!

* * * * * *

An lá fá dheireadh féin bhí díospóireacht nimhneach eadar dhá oide scoile anseo sa chathair; fear acu á rá gur cheart ‘rinne sé teach’ a theagasc do na páistí, an fear eile ag rá gur ‘dhein sé tig’ an rud ceart. Arsa ‘rinne sé teach’ le ‘dhein sé tig:’ ‘Tá sé chomh córtha agamsa mo dhóigh féin a bheith agam leatsa. Agus má théid an chúis go cnáimh na huilleanna, seo mar a bhí sé nuair a bhí Gaeilig ó cheann go ceann na hÉireann.’ Ba é an freagar a thug ‘dhein sé tig’ air gur shuarach an rud a bheith ag tarraingt isteach cúigeachais agus an Ghaeilig i gcontúirt.

* * * * * *

Anuraidh bhí cumann áirid anseo agus bhí siad ag cur bunreacht le chéile. ‘’Is í an Ghaeilig a bheas’ ba chóir a bheith ansin in áit ‘an Ghaolainn a bheidh,’ arsa an tUltach. ‘Tá an ceart agatsa,’ arsa an Connachtach. ‘Ní maith liom an cúigeachas seo in aon chor agus an Ghaolainn i gcontúirt,’ arsa an Muimhneach. Buail anois mé agus an leanbh eadar mo lámha.

* * * * * *

Tá an port céanna ag Diarmaid Ó Duibhne.[207] ‘Ní gá dúinn féin a bheith nimhneach dá chéile.’ Ar ndóigh! Nach réidh stiall de chraiceann fir eile aige. Deir sé go bhfuil mé ag mo mhilleadh féin. Má tá, go maithe Dia domh é. Ach tá mise ag coimhlíonadh mo dhualgais mar a títhear domh é. Tá mé sa ghleo seo ó tháinig ann domh (chan ag maíomh as atá mé) agus tuigim go maith cad é an chiall atá leis an phlán mhín. Níl eagla ar bith orm roimh bhreithiúnas na ndaoine ar an scéal ins an tsíneadh fhada ná roimh bhreithiúnas Dé ach oiread.

* * * * * *

Tuigim go bhfuil an Ghaeilig i gcontúirt. An rud a dtugaimse Gaeilig air, is é atá i gcontúirt. Ba mhaith liom an lá a fheiceáil a gcuirfeadh iomlán a nguailleacha le chéile in aghaidh Gall. Ach níl dallamullóg ar bith orainn i gCúige Uladh. Tuigimid go maith cá huair nach mbíonn aon difríocht eadar na canúintí. Más fíor nach bhfuil duine ar bith i gCúige Uladh a bhfuil an bharúil aige atá agamsa, tá an scéal socair. Ní fiú mórán éan amháin. Ach tá na mílte acu ann, agus tá cuid mhór acu ag caint as a gcodladh agus cuid eile ag cumailt a gcuid súl. Má bhíonn ‘dhein sé tig’ ionraice, ní bheidh moill réiteach a dhéanamh eadar é féin agus ‘rinne sé teach.’ Mura raibh, níl agamsa le rá ach, greadadh siad leo agus go mbeire an diabhach leis an té a déarfas go bhfuil a sháith aige.

Mo sheacht mbeannacht chugat,

Do chara,

Máire.

MADAÍ SCADÁN AGUS MÍOLA AGUS RUDAÍ EILE[208]

Madaí scadán! Ní lú ar na hiascairí an dúdhonas ná iad. Tá boladh salach, bréan astu. Seilgeann siad na scadáin agus strócann siad na heangachaí.

‘A athair,’ arsa mise lá amháin, ‘cad chuige a ndéan sibh a n-iascaireacht tharla iad chomh holc agus a deir tú?’

‘Tá, a rún,’ arsa m’athair, ‘is iomaí cineál éisc san fharraige. Nuair a chuirtear an eangach, théid an maith is an t-olc inti.’

Ní féidir eangach a chur gan madaí scadán a ghabháil inti. Tá an fharraige lán acu. Tá dornán bliantach ó shin cuireadh eangach le Gaeilig a cheapadh agus, a Rí na Glóire Gile, an scoil mhadaí scadán a chuaigh inti! Agus nár chuma sin i dtaca le holc ach go síleann cuid de na daoine gurb iad an t-iasc breá, blasta iad, agus tá siad á n-ithe go cíocrach.

Nár aifrí Dia orm an fuath agus an ghráin shaolta atá agam ar an rud seo a dtugann cuid mhór de na daoine Gaeilig air. Má scread aon pheaca amháin ar Dhia ag iarraidh díoltais, is é an bhail atáthar a thabhairt ar theangaidh na nGael é. Nár thruagh mé dá mba é an pionós a chuirfí orm ar son mo pheacaí éisteacht leis ar feadh na síoraíochta.

Aréir agus mé i mo shuí liom féin tháinig neach a thug ‘foighid’ air féin, tháinig sin chugam agus chuir sé cogar i mo chluais. Seo an comhrá mar a tharlaigh eadrainn ár mbeirt.

EISEAN: Níl an fuath maith, a Mháire; tá sé míchríostúil.

MISE: Ní peaca ar bith ach cúis mhór luaíochta fuath a bheith agat ar olc agus ar bhréaga. Na nach cuimhin leat cad é a dúirt Aodh Ó Néill agus é ar a bhealach go Cionn tSáile? Chuir sé ceist cé a bhí ina chónaí sa chaisleán sin. Hinseadh dó gur de shíol Normannach é, ach go raibh a bhunadh sa tír leis na céadtaí bliain agus go raibh sé ní ba Ghaelaí ná na Gaeil iad féin. ‘Tá oiread fuatha agam air agus dá mba inné a tháinig sé,’ arsa Ó Néill, agus rinne sé luaith den chaisleán. Is é a dhálta sin agamsa é; tá oiread fuatha agam ar ‘pé scéal é’ agus dá dtigeadh sé inné. Agus sin rosc catha ag Cúigeadh Uladh. In ainm gach laoich agus file ó Chú Chulainn go dtí Seán Mistéil, cuirimis lasóg ins an ghramscar ghránna seo a bhéarfadh iarraidh a chur i gcéill gur Gaelaí é ná na Ceithre Máistrí, ná an Dall Mac Cuarta, ná Mánas Ó Dónaill agus an tEaspag Ó Gallchóir.

EISEAN: Bhail, a Mháire, tá do chiall ag imeacht uait. Nach bhfuil a fhios agat gur mó an dochar a dhéanfas tú don Ghaeilig ná an mhaith? Nach bhfuil go leor namhad ag an Ghaeilig agus gan sibhse toiseacht a throid in bhur measc féin? Tá na Gaill ag caint go láidir ina héadan anois. Deir siad nach bhfuil maith ar bith inti. Deir siad go gcaithfeadh duine a rá go raibh Gaeilig aige. Má thoisíonn sibhse a chlamhairt a chéile sibh féin, tá sibh ag cur bata isteach i lámha na nGall le buille a bhualadh ar an teangaidh.

MISE: Fan ort go fóill. Cá bhfuair na Gaill an bata seo a bhfuil tú ag caint air? An i gCúigeadh Uladh a d’fhás sé? Cé a chuaigh chun na coilleadh agus a bhain é? Cé a chuir iarann ar an bharr aige agus iall ina cheann? Cad é an soiscéal - nó an doiscéal - a theagasc formhór lucht na Gaeilge ó cheann go ceann na tíre le deich mbliana fichead? Fá bhrí do mhionna, cé a scab an bhréag seo ar tús nach raibh ach canúint shuarach againne nárbh fhiú trácht uirthi? Anuas ar do choinsiasa anois agus eadar tú is Dia, cad é an rud is mó a cothaíodh an taobh ó dheas den Bhóinn - grá ar an Ghaeilig nó fuath ar Chúigeadh Uladh?

EISEAN: Ar dhóigh, sibh féin is ciontaí. Níor scríobh sibh bhur gcuid Gaeilge mar ba cheart daoibh a dhéanamh.

MISE: Agus nuair a thoisigh muid á scríobh cad é a tugadh iarraidh a dhéanamh? An chéad uair, ní raibh maith inár gcuid Gaeilge, má b’fhíor. Ansin nuair a chonacthas go raibh sí againn gan bhréig agus nach dtiocfadh sin a choinneáil ceilte, ba é an rud a tugadh iarraidh a chur ar a súile do lucht foghlama nach raibh fiachadh orthu na fuaimeannaí agus na foirmeacha deacra sin a fhoghlaim ar chor ar bith nó nach raibh iontu ach canúint Chúigeadh Uladh. Tá na mílte daoine ar fud na tíre - i mBaile Átha Cliath agus in áiteacha eile - atá ar an tseachrán ar an ábhar gur ceileadh an fhírinne orthu agus gur cuireadh na bréaga in iúl dóibh.

EISEAN: Ach dearc mar seo ar an scéal. Nach fearr an Ghaeilig seo a bhfuil tusa chomh mór ina héadan agus atá tú, nach fearr í ná gan Gaeilig ar bith? Má chaitheann sibh bhur gcuid ama ag troid, gheobhaidh an Ghaeilig agus an náisiún bás eadraibh.

MISE: An fearr ‘A Mhuire, mo náire’ nó ‘A Mhuire, mo thruaigh?’ An fearr feoil lofa a ithe nó troscadh go fiúntach? Cé acu ab fhearr leatsa - ocras a fhuilstin nó do ghoile a líonadh ar sheanmhadadh lofa a bheadh báite le mí agus a thiocfadh isteach leis an fharraige agus a chuid easnach ar fhis agus na súile pioctha as ag éanacha na mara agus cnumhógaí amach is isteach fríd an bholg aige?

EISEAN: Ach nach fearr duit an scéal seo a ghlacadh go foighdeach?

MISE: Tá foighid maith agus rómhaith ina ham féin ach níl dóigh ar bith leis an scéal a leigheas - ach an ghaoth a ligean as an scrathóig seo atá crochta in airde go dínáireach leis na blianta.

EISEAN: Mheasfainn gurbh fhearr an ghaoth a fháisceadh aisti de réir a chéile.

MISE: Ní hamhlaidh. Tá sé chomh maith scian a chur inti ós ní é a chaithfear a dhéanamh.

EISEAN: Tá eagla orm gur fearr duit gan iad a ionsaí mar sin. Tá lámh an uachtair acusan agus cé bith a gheobhas tú le plán mín, ní bhfaighidh tú a dhath le lámh láidir.

MISE: Damnú nár thige ort, a scamhánaigh, fág m’amharc!

D’imigh sé.

* * * * * *

Dúirt dochtúir príosúin liom uair amháin go mbíonn duine breoite níos tugtha d’airnéis ná duine folláin. Nuair a mheathas sláinte an choirp agus a éiríos an coimpléasc lag, faibhríonn (?) na míola i bhfad níos líonmhaire. D’inis tú an fhírinne domh, a liaigh, éideadh gránna is eile mar a bhí ort. Is amhlaidh mar a bhíos an scéal ag corp de chineál ar bith. De réir mar atá colainn na Gaeilge ag gabháil chun báis sa Ghaeltacht, tá an airnéis ag leitheadú. Is gairid a bheas a dhath fágtha ach iad. Ach gheobhaidh siad bás nuair a bheas deireadh ite acu.

Gabh isteach i siopa leabharthach ar bith agus amharc ar na leabharthaí Gaeilge atá ann. Tusa a fuair an Ghaeilig ó ghlúin do mháthara, is leat atá mé ag caint. Nach míola a mbunús? Mo chreach agus mo chrá gan usaid mhór agam de chuid púdair an Chéitinnigh. Is mé a chroithfeadh ar an airnéis é fá chroí mhór, mhaith.

Ach anois cad é a dhéanfaimid? Tá, cuirimis suas go dubh is bán don chineál Gaeilge atáthar a sháitheadh síos inár ngoile. A chuid oidí scoile Thír Chonaill, cuirigí shibhse tús ar an obair. Cuirigí bhur nguailneacha le chéile in éadan an phrácáis atá ag teacht chugaibh as Baile Átha Cliath lá i ndiaidh an lae eile. Iarraigí ar na sagairt cuidiú libh. Seasaigí le chéile in éadan na gcigirí. Déantar an rud céanna ó sin go Muirtheimhne agus go bánta na Mí. Níl féim sibhse a bhroslú, a mhuintir Bhéal Feirste. Tá a fhios agaibh cad é a húradh le bhur dteachtaire anseo i mBaile Átha Cliath - nach dtearn sibh a dhath ar son na Gaeilge riamh. Tá sibhse ag troid go cruaidh agus bhur gcúl leis an bhalla. Tá sibh tréigthe ag an tsaol mhór. Go neartaí Dia sibh agus go gcuidí sé libh. Tá a fhios agaibh anois cad é an fheall a rinneadh oraibh. Ar aghaidh libh!

STORM (A Story of the Irish War)[209]

This book[210] will make a strong appeal to all who were interested in the struggle of the Gael against the Gall at that phase of the conflict commonly spoken of as ‘The Tan War.’ But it makes a special appeal to Donegal people who know the glens and the hills amidst which the scene is laid, and to whom such characters as make the story are familiar. Many of us know scores of the type of Seán Mór, veritable toilers of the sea, soldiers who know no truce, but whose life is one long period of war – war with the hurricanes that often sweep down treacherously on Arran roads, with the ‘snarling breakers’ and the dangerous reefs. We are also familiar with such places as Sally Wan’s kitchen, and a bunch of the neighbours gathered round the fire to discuss passing events. Every character in the story is so true to type that I am almost certain they are transcripts from real life.

The story opens with ‘Arranmore in the grip of a storm.’ The fishing-boats are out, but all of them manage to make the harbour before the gale became intense, except Seán Mór and his crew. They are caught in the full force of the storm and the description of their desperate struggle ‘to live out the gale’ is remarkably fine. Eamon Gallagher, a young school-teacher, with two or three of his companions manned the lifeboat and rescued the exhausted crew. The story then gives us a glimpse of the Volunteer activities of Eamon and ‘the boys.’ The Sinn Féin idea is being much talked of. The rival merits of Abstention and ‘The Floor of the House’ policy are being vigorously debated every night round the turf fires. While, in another direction, and hardly attracting any notice, a new organisation is developing. The I.R.A. are organising, arming, drilling, getting ready for something. At last conflict with the guardians of the peace ‘as by law established’ becomes inevitable. Two of the more active of the Volunteers are arrested and lodged in Derry Jail. That night on its way home from the station the police escort is ambushed. The following day West Donegal is swarming with British military. The fires are lit.

The struggle becomes intense and has an immediate effect on the political thoughts of the people. People who in times of peace did not seem to be able to rise above the teachings of a servile Press, and in whose eyes Sinn Féin was an evil thing, became eager to do all they could to help and shelter the Volunteers when they saw the British soldiers on their trail. For example, Donal the Boatman was still protesting that ‘he was not a Sinn Féiner.’ But when he saw the Tans raiding James Sheáin Mhóir’s house, the armoured cars in Dungloe, and the searchlight of the destroyer in Arran roads, he exclaimed at once, addressing a Volunteer leader: ‘Be the Godda, I’m with ye every drop’s blood inme body.’ The generosity of the hill folk and island folk is well brought out. In places like Doran’s of Croveigh – and there were scores of such places from Glenties to Inishowen – there was always a céad míle fáilte and food and shelter for the boys of the flying columns.

A chapter is given to Conal O’Boyle, describing the circumstances under which he joined the column, and how he fought through the fight until an English bullet laid him low in the heather in Glendowan. Conal O’Boyle is no fictitious character, not even his name. Who in Donegal has not heard of him! Reading Peadar O’Donnell’s description of him, one can picture him alive again, bounding like a deer across the hills from Croveigh to Dunlewy. ‘Conal O’Boyle, great, big, lion-hearted Con! What a knowledge of the hills he had!’

Another very interesting character is Tom McLoughlin, a sergeant in the R.I.C. His fate is woven with that of Eamon Gallagher, the connecting link between them being Máire Molloy, an assistant teacher in Eamon’s School. After an ambush in which one of his men was killed, the sergeant reflects on the issue. ‘Constable Burke died trying to hold Ireland for a British King.’ He realises that that was the real tragedy of the situation. In a few days he resigns from the police and throws in his lot with the I.R.A.

The story is sad in parts, especially the end. But it is sad without being depressing. It is so much in keeping with the spirit of those days – the ‘days of unity and hope,’ of willing sacrifice – that one finds something inspiring even in the midst of death. The key-note of the whole story is faith in the indestructibility of the Gaelic nation. ‘The Gael is not dead.’ And because of that fact Ireland is in arms against an alien civilisation. It is also interesting as a true record of the Tan days in Donegal. But it is more than a series of newspaper reports of burnings and shootings and arrests. It is a keen psychological study of a people who are by nature and instinct separatist, and of the causes that make them proclaim their separatist faith and act accordingly. The characters are well delineated, and the style is vivid yet terse. Peadar O’Donnell has given us a very good story.

OÍCHE SHAMHNA[211]

Bhí aimsir dheas ann i gCeann Dubhrann. An rud a dtugann siad ciúnas na Samhna air. Bhí an coirce i gcruaich agus na préataí i bpoill. Nuair a bhíos an barr cruinnithe, bíonn cead reatha ag an eallach agus bíonn dóigh bhreá ar bhuachaillí na mbó ar feadh chupla seachtain sula dtigidh fuacht agus dúlaíocht an gheimhridh.

An lá deireanach den fhómhar a bhí ann. Bhí triúr gasúr ar thóin na Báinseadh agus a gcuid eallaigh ag inghilt ar bhruach an chladaigh. Triúr de ghearrghasraí fán mhéid amháin agus fán aois amháin. Iad ceanntarnocht, costarnocht agus cultacha smolchaite orthu de ghlaisín chaorach.

Ba doiligh an triúr céanna a scaradh óna chéile. Agus, a Dhia, nach (?) deas na gasraí iad! Bhí Conall Sheáin Mhóir agus dea-spéir os a chionn. Agus Simidín. Bhí seisean chomh lán de mhiondiabhlaíocht agus atá an ubh den bhia. Ach ba an tríú fear is mó a gcuirfeá sonrú ann dá mbíodh aithne agat orthu ina dtriúr, Dónall Mhéabha Báine. Thigeadh tallannacha air agus dar leat go raibh sé mar a bheadh uaigneas air. Corruair nuair ba mhó a bheadh an bheirt eile ar a sáimhín suilt ag imirt a gcuid cleasann, gheofá Dónall thíos ar bhruach na mbeann agus é ag caint leis féin - ag gabháil don ranntaíocht a chuala sé ag Micheál Ruadh, seanchaí de chuid an bhaile.

An lá seo a bhfuil mé ag caint air, bhí siad ina dtriúr ar thóin na Báinseadh agus iad ag déanamh tineadh. B’fhada barra na bpréataí uilig dóite acu. Ach thug Simidín fá dear moll mór raithnigh bainte agus tuartha ag Séarlas Fada fá choinne easrach agus dúirt gur cheart a ghoid. A mhic na n-anam, sin an guth a fuair a fhreagar. D’imigh siad an méid a bhí ina gcraiceann, thug leo an raithneach, rinne moll de ag an Chloich Stucach agus chuir lasóg ann. D’éirigh toit ramhar, bhán in airde sa spéir agus trasna na báighe go dtí an Mhaoil Mhór.

Is breá iad na samhailteacha a títhear don óige. ‘Táimid ag imeacht go hAlbain ar long gala,’ arsa Conall Sheáin Mhóir. ‘Mise an caiftín. Is mé atá ar an stiúir. A Shimidín, seasaigh thusa ar a toiseach agus inis domh má tí tú contúirt… Bain cuid den tsiúl di, a Dhónaill, nó slogfar sinn… Seo soitheach eile ag tarraingt orainn a chur troda orainn. Anois, a fheara.’

Leis sin, tarraingidh Dónall Mhéabha rann air a chuala sé ag Micheál Ruadh.

Aithris domh fios do scéil,

Ós ort atá séala an astair,

Cad é a chonaic tú in do thriall,

A shúil fhiata nach n-aithním?

Chonaic mé míle fear lann

Ag tarraingt go ceann an chatha,

Anoir ó Aileach na Rí,

Mar a raibh siad ina luí le fada.

Nach gcluin tú na heachraí ag géimnigh,

Nach bhfeiceann tú dealramh na lann?

Éirigh is cuir ort do chuid éididh,

Is ná trácht liom ar mhnaoi nó ar chlann.

II

An oíche sin bhí scaifte ag airneál tigh Mhicheáil Ruaidh. Bhí tinidh bhreá mhónadh thíos, an teallach sciobtha scuabtha, aoibh bhreá ar a raibh istigh, iad ag caint is ag comhrá go lách, suáilceach, snasta.

‘Dia sa teach,’ arsa Niall Shimidín ag an doras.

‘Dia is Muire duit, a Néill. ‘Sé do bheatha a dh’airneál. Tarraing isteach do chathaoir.’

‘Nach róthe atáimid.’

‘Cé is minice a bhíos anseo ná mise?’ arsa Aodh Sheáin faoin fhardoras.

‘Is iomaí sin,’ arsa Micheál Ruadh. ‘Ba doiligh ár dtuirsiú díot. Seo abhus súgán agat… Seo dhuit, dearg seo.’

‘Níl mé ach i ndiaidh a bhaint as mo bhéal. Tá an croí dóite againn aige.’

‘Seo, dearg é. Is é a bhfuil de chineál againn é.’

‘Sonas ort… Mura bhfuil callán ag an taos óg anocht, ní lá go fóill é. Tá scaifte acu thart fá gharradh Phádraig Bhrocaigh agus Pádraig ag iarraidh a chuid cáil a shábháil orthu.’

‘Pádraig bocht gan chéill,’ arsa bean an tí. ‘Nár chóir go mbeadh a fhios aige gur sin an t-am teannaidh atá ag an taos óg. Dá bhfanadh sé istigh sa teach, dheamhan oiread cáil a bhéarfadh siad uaidh (?) agus a d’íosfadh gabhar.’

‘Níl mé (?) gur iontach an gnás goid an cháil oíche Shamhna,’ arsa duine eile.

‘Maise go bhfuil an gnás céanna acu in Albain,’ arsa Niall Shéimisín. ‘Chonaic mé féin ins na Híleans iad ag goid an cháil agus ag cur cuachóg shnáth san áithe agus ag ní a gcuid léinte ag bun thrí gcríochann.’

‘Gach scéal fríd na sceachóirí,’ arsa Micheál Ruadh, ‘ar chuala aon duine cad é mar tá an cogadh ag gabháil ar aghaidh?’

‘Bhí gabha Mhín na Lice ag inse domh sa cheárta an oíche fá dheireadh,’ arsa Niall, ‘go raibh máistir na scoile á rá leis go raibh na Boers ag tabhairt lán a léineadh dóibh.’

‘Maise, crann a sláinte leis na Boers, agus go neartaí Dia iad,’ arsa Conall Dubh.

‘Áiméan,’ arsa Micheál Ruadh. ‘Cha bheadh Dia thuas ná gheobhadh Sasain sceoin. Is fada an lá tuillte aici é.’

‘Chuala mé Tarlach Pheadair á rá go bhfuil na hAithreacha Naofa ag teacht ar misean go Gaoth Dobhair,’ arsa Paidí Sheáinín Ruaidh.

‘Níl a fhios agam an iad an mhuintir a bhí i gCeann Caslach anuraidh atá ag teacht,’ arsa bean an tí, ‘nó an mbeidh fear na mallacht leo. A Athair Shíoraí, ba scáfar na mallachtaí a níodh sé ar lucht ólacháin. Má thig sé i mbliana, cuirfidh sé an tinidh ar an phíopa ag lucht dhéanta an phoitín.’

Bhí Seán Anna ina shuí ag giall an bhalla bhig agus stoc dhearg fána mhuineál agus achan smailc as an phíopa aige. ‘Damnú a bhfuil de dhochar sa phoitín,’ ar seisean, ‘ach oiread is atá sa rud atá á dhíol i dteach na tábhairne. Má tá dochar i gcuid, tá sé sa dá chuid.’

‘A Eoghain Uí Bhaoill, creidim gur stad tú de,’ arsa Aodh Sheáin.

‘Níor stad, faraor,’ arsa Eoghan, ‘ach stad seisean díom.’

‘B’fhéidir nach fearr dhuit ar bith é,’ arsa bean an tí.

‘Is é a dhíobháil atá orm,’ arsa Eoghan.

Nach bhfeiceann sibh éan an phíobáin réidh,

A chuaigh in éag den tart ar ball,

Is, a dhaoine chléibh, fliuchaigí bhur mbéal,

Nó ní bhfaighidh sibh braon i ndiaidh bhur mbáis.

‘Cathal bocht, ba ghreannmhar é,’ arsa Niall Shéimisín.

‘Dheamhan gur minic a bhaineas sé deor asam féin,’ arsa Micheál Ruadh, ‘nuair a smaoiním ar an dóigh ar mhaith leis a chorp a thabhairt chun na cille – ‘siar Baile an Teampaill le galltrompaí (?), fideal is píob’.’[212]

‘Cathal bocht,’ arsa duine eile. ‘Mar a dúirt sé féin, ba truagh, bocht an chinniúint a gealladh dó i dtús a shaoil. Tá dúil agam go bhfuil sé geal sna flaithis anocht.’

Ar feadh bomaite tháinig gruaim ar a raibh istigh mar a bheadh siad go díreach ag faire an fhile an oíche sin. Cá bhfaighfí scaifte ‘gan léann’ anois a mbeadh a fhios acu gur mhair Cathal Buí riamh, chan é amháin a bheith faoi thocht ag smaoineamh air féin agus ar a shaol drabhlásach?

‘Sin fear a bhí inchurtha i gceart leis,’ arsa Aodh Sheáin, ‘mar a bhí Cearúllán.’

‘Bhí Cearúllán maith,’ arsa Micheál Ruadh.

‘Bhí dúil mhór sa bhantracht aige,’ arsa Seán Beag.

‘Bhí a shliocht sin ar a chuid ceoil,’ arsa Eoghan Ó Baoill. ‘Níor fhág sé fuíoll molta ar Náblainn Ní Cheallaigh:

Cúl tiubh na mbachall, fáinneach geal slim,

Com na heala is gile a shnámh ar an linn.

‘Cé a rinne Amhrán Shéamais ‘Ic Murchaidh?’

Dúirt achan duine nach raibh a fhios aige.

‘Nárbh é a bhí ceanúil ar na mná nuair a chonacthas dó go mbeadh sé ag éisteacht lena nglórthaí faoi na fóide is é sínte!’ arsa Niall Shéimisín.

‘Sasain a chuir chun báis é,’ arsa Micheál Ruadh.

‘An gadaí bradach,’ arsa Nóra Mhánais, ‘is doiligh do Dhia soirbhint di. Is iomaí deor fhola ar a ceann.’

‘Ach más feall, fillfidh(?),’ arsa Micheál Ruadh. ‘Na Sasanaigh féin, b’fhéidir go bhfaighidís bás. Tá an lá ag teacht a mbainfear éiric aisti.’ Agus ansin thoisigh sé ar an tarngaireacht agus ar an fhilíocht. D’fhág Dónall Mhéabha uaidh an maide briste a raibh sé ag cur aibhleog ar chnónnaí leis ar lic na tineadh agus thug cluas ghéar don tseanchaí. ‘Tá siad ansin,’ arsa Micheál, ‘na slóite síoraí acu ina gcodladh ina gcuid diallaiteach ag feitheamh leis an adharc séideadh. Agus séidfear í, chomh cinnte is atá ceann ar do mhuineál.’

Sin Oíche Shamhna i gCeann Dubhrann nuair a bhí mise óg.

III

‘Bíodh foighid agat, a Mhéabha,’ arsa Feilimí Dhónaill Phroinsís, ‘b’fhéidir nach bhfuil ann ach drochscéal a chuir do namhaid amach, mar tá barúil acu go bhfuil Dónall ag troid thart fá Bhaile Átha Cliath.’

‘Órú, a Fheilimí Mhóir, a dheartháir, ba mhaith an fear scéil thú, ach faraor is é atá fíor agus rófhíor. Nach dtáinig cailín anuas inniu a raibh aithne aici air. Agus nárbh fhuras domh a aithne ar na brionglóidí a rinne mé le seachtain go raibh gnoithe mo linbh déanta. A Dhónaill agus a Dhónaill, i ndiaidh chomh minic ar dhúirt tú go mbeadh an cogadh thart roimh an gheimhreadh, agus go mbeifeá sa bhaile ag do mháthair Oíche Shamhna, Ach, a Dhia dhílis, is fada an tSamhain í.’

Tráthnóna an lá arna mhárach, chuaigh Simidín agus Conall Sheáin Mhóir suas go Léim an Fhéich in araicis chorp a gcomrádaí a bhí ag teacht ar traen an tráthnóna.

‘An cuimhin leat fada ó shin, a Chonaill, nuair a bhí muid inár ngasraí, na coinnle a thigeadh ar a shúile nuair a thoisíodh Micheál Ruadh ar an scéalaíocht?’

‘Inniu féin go díreach,’ arsa Conall, ‘a bhí mé ag caint air, agus mé ag inse do mo mháthair fán lá fada ó shin a bhí tinidh an raithnigh ar an Bháinsigh againn, agus an dóigh ar thoisigh sé a rá go bhfaca sé dealramh na lann.’

‘An bhfaca tú Neilí Bhán Cheann an Locha?’

‘Ní fhaca. Ní raibh gléas orm a ghabháil a dh’amharc uirthi ó tháinig an scéala. Ach cluinim nach bhfuil ciall le cur inti.’

‘Bhíthear lena bpósadh an geimhreadh seo. Is iomaí uair le bliain a cheol Neilí bhocht:

A Dhónaill óig, tá glór na bpíob ag crónán.

‘Is di féin a fhóireas sé, faraor géar.’

‘Níl a fhios agam cá háit ar marbhadh é?’

‘Taobh amuigh de Bhaile Átha Cliath; thíos i gcuid sléibhte Chill Mhantáin.’

IV

Conall Sheáin Mhóir ag imeacht go Meiriceá.

‘Beidh mé leat go Baile Átha Cliath,’ arsa Simidín. ‘Is minic a bhí rún agam a ghabháil go dtí an áit ar marbhadh Dónall Mhéabha.’

D’fhág Conall slán ag a bhunadh agus d’imigh sé féin agus Simidín leo ag tarraingt go Baile Átha Cliath. An lá arna mhárach chuaigh siad go dtí an áit ar marbhadh a gcomrádaí. Teach beag, aolnite ar uaigneas sléibhe. Cloch bheag bhán ag tóin sciobóil agus ‘Dónall Ó Baoill’ scríofa uirthi… Chuir siad paidir lena anam agus d’fhág a seacht mbeannacht aige.[213]

An lá arna mhárach chuaigh Conall ar bord loinge agus fágadh Simidín leis féin. Cén oíche a bhí ann ach Oíche Shamhna! Grian ghealbhuí ag gabháil síos i gcúl na dtithe, cuma aimlí ar na sráideannaí agus cuil chonfach ar an tráthnóna. Nárbh uaigneach ag Simidín bocht é leis féin, fágtha ina Oisín i ndiaidh na bhFiann! A Shimidín, cá bhfuil na gasraí a bhí ag dóigheadh an raithnigh i do chuideachta cúig bliana fichead gus an oíche anocht?

‘Siúil leat liomsa,’ arsa mé féin leis nuair a tháinig mé air le coim na hoíche agus é ina sheasamh ag amharc ar na ballógaí dóite i Sráid Uí Chonaill. ‘Tá oíche dhamhsa thall anseo ag lucht na ‘Duilleoige Móire.’ Tógfaidh sé cian díot.’

Chuaigh. Bhí an gleo agus an callán ansin a bhí uafásach go deo.

‘Damnú má thuigim focal dá bhfuil siad a rá,’ ar seisean liomsa.

‘Tuigidh siad féin a chéile,’ arsa mise.

‘Cad é a tháinig ar cheann na gcailín?’

‘Sin an dóigh is faiseanta anois leis an ghruag a chaitheamh.’

‘Scanraigh mé gurbh ea rud a bhí siad i ndiaidh éirí as an fhiabhras nuair a chonaic mé na cloigne maola a bhí orthu.’

D’éirigh creatlach d’fhear speancach ina sheasamh agus, ar seisean:

‘Toorfy SivAWN Nee CiosAWN awrAWN doon.’

‘Mo thruagh an duine bocht,’ arsa Simidín liom féin i gcogar. ‘Tá tonnthaoscach air. Barraíocht úllaí ab éigean dó a ithe.’

‘Fuist,’ arsa mise, ‘sin an cineál Gaeilge atá aige.’

‘Chluin Dia féin sin,’ arsa Simidín. ‘Fiach leis an té a shíl gur tarrantacha orla a bhí air.’

Thoisigh SivAWN ar an awrAWN - an striongán sin atá ag screadaigh ar Dhia ag iarraidh díoltais ó cuireadh Conradh na Gaeilge ar bun: ‘Crooka glassa na hairin.’

Tháinig am tae. Tháinig cailín go dtí Simidín.

‘An meen sookra gut?’

‘Níl a fhios agam cad é atá tú a rá.’

‘An meen sookra gut?’

‘I don’t understand you.’

‘Mo nawra hoo ag cant beerla ansoh. Con na haiv na lowrin too Gayling. Ak is doh na fuil gut ak canoont Teerconnel.’

An lá arna mhárach, d’imigh Simidín ag tarraingt chun an bhaile agus, leoga, a chroí ina chliabh cráite.

‘Dónall Mhéabha marbh,’ ar seisean leis féin, ‘agus Conall Sheáin Mhóir na céadtaí míle ó bhaile. Na seandaoine a bhíodh ag caint ar Chathal Bhuí agus ar Chearúllán, agus an mhórchuid acu ina luí i reilig Cheann Chaslach. An seansaol ar shiúl. Agus cé is ciontaí? An bhfuil mise mé féin ciontach?’ arsa Simidín ina mheanmnaigh…

‘Tá,’ ar seisean. ‘Tá coir amháin déanta agam ar scor ar bith: tá mé beo agus Dónall Mhéabha marbh.’

TAIBHSEOIREACHT[214]

Nuair a bhí mé i mo ghirsigh níthí cuid mhór cainte ar thaibhsí agus ar rudaí den chineál sin ar an bhaile s’againne. Ba bhreá an rud a bheith ag éisteach leo ach tú a bheith i do theach féin. Ach dá mbeifeá ag airneál i dteach na comharsan, thógfadh sé an ghruag de do cheann nuair a smaointeofá go raibh agat le a ghabháil chun an bhaile. Agus ba iad a bhí uaigneach, na háiteacha a bhí ar an bhaile s’againne. Na beanna dubha, dorcha a bhí taobh ba soir de Phort an Churaigh! Agus na scealpacha duibheagánacha a bhí ann! Nach bhféadfadh na mílte mílte de thaibhsí a bheith i bhfolach iontu.

‘Ní chreidim féin iontu,’ arsa Paidí Sheáinín Ruaidh. ‘An tseachtain seo a chuaigh thart, chuaigh mé soir Gleann Chuallach agus lód boscaí liom. Bhí sé chomh dorcha agus nár léir duit do mhéar a chur i do shúil. Ní raibh agam le déanamh ach an srian a chaitheamh a chaitheamh fá mhuineál an bheathaigh agus, ar m’anam, go dtearn sí féin a bealach isteach go Machaire Rabhartaigh gan truisleadh. Ach is air a tharraing mé an scéal, dheamhan a raibh d’uaigneas orm.’

‘Má tá,’ arsa m’athair, ‘ní raibh uaigneas ar aon fhear riamh a raibh beathach capaill leis, nó madadh ach oiread.’

‘Níl a a leithéid de cheol ann,’ arsa Paidí, ag éirí agus ag imeacht.

‘Nach bhfuil tú in am go leor, a Phaidí,’ arsa m’athair.

‘Tá agam le héirí go luath amárach,’ arsa Paidí. Caithfidh mé a ghabháil go Gort Lios Saighead fá choinne lód eile scadán.’

‘Ní sin an rud atá ar chor ar bith air,’ arsa mo mháthair nuair a d’imigh sé, ‘ach ní ligfeadh an t-uaigneas dó a ghabháil chun an bhaile nuair a rachadh an ghealach a luí. Tá a chroí ag gabháil amach ar a bhéal le huaigneas. Ní inseochadh sé an scéal udaí ar chor ar bith murab é de gheall ar a thabhairt le fios go raibh beathach capaill aige agus go raibh sé ina cheannaí scadán. Nuair a bheas an scéal sin reicthe aige, cluinfidh tú é agh inse scéaltach fá na taibhsí a casadh air agus é ag déanamh uafáis astu.’

‘Sílim féin nach bhfuoil ann ach rud a shamhailtear do na daoine,’ arsa Micheál Ruadh. ‘Grásta ó Dhia ar m’athair bocht, is minic a chuala mé é ag rá go raibh sé ag teacht aníos as na hAirde Donna oíche amháin eadar meán oíche is lá, agus é i ndiaidh a bheith ag Máiní ag fáil stileadh déanta. Ag teacht anoir Clochar an Fhir Mhóir dó, bhí sé chomh dorcha agus gur chaill sé an casán, agus cá bhfuair sé é féin ina sheasamh ach ag bun binne. Leis sin, mothaighidh sé an trup thuas os a chionn. D’amharc sé in airde agus fuair sé an fear ba mhó a chonaic sé riamh ar bharr na binne. D’éirigh a theangaidh ramhar ina bhéal. Ní raibh a fhios aige cad é ab fhearr dó a dhéanamh. Sa deireadh tháinig sé chuige féin. Smaoinigh sé go raibh a scaball air agus gur dhúirt sé a urnaí ar maidin. Agus dar leis féin, cé bith thú féin, níl baint agat díom. Chuaigh sé suas na fargáin ar a cheithre boinn agus nuair a bhí sé thuas, cad é a bhí aige ach caora. Anois, dá mbíodh intinn lag aige agus é pilleadh in áit a ghabháil ar aghaidh, is go lá a bháis ní chuirfeadh Éire na gceithre mbeann as a cheann nach cránaí taibhse a chonaic sé.’

‘Bíonn an chomhchosúlacht ann,’ arsa Seán Óg. ‘Ní duine bréagach nó áibhéalach Simisín Ghleann Léithín agus ní ceart domh bréag a chur air, tá sé in áit na fírinne. Chuala mé á fháil a dh’fhianaise (?) an fhoirinn báid go raibh siad ag teacht isteach an barra an t-earrach sular báitheadh Dónall Sheáinín agus Micheál Thoirealaigh, agus gur nocht an fear é féin sa bharra roimh thoiseach an bháid. Nuair a tháinig siad isteach thairis thoisigh siad a dhíospóireacht eatarthu féin, a leath ag rá gur Dónall a bhí ann, agus an leath eile ag rá nárbh é ach Micheál. An t-earrach sin a bhí chucu, báitheadh an bheirt, dóibh féin a hinstear é, agus aid ag teacht as Iomthuinn le lasta leathaigh.’

Ins an am seo bhéarfainn féin mionna go bhfaca mé le mo shúile cinn an fear ag éirí roimh thoiseach an bháid. Ansin thoisigh Conall Shéarlais Óig agus, a mhic na hanam, sin an fear a raibh an taibhseoireacht aige. D’inis sé fán oíche a chualthas an caoineadh sí tigh Anna Móire an samhradh sula bhfuair Bríd Anna bás. Chuala scaifte a bhí ag teacht as Tráigh na gCorr é. Bhí siad ag éisteacht le mnaoi ag caoineadh a linbh. Tharraing siad ar an teach agus bhí siad ag éisteacht go soiléir leis gur nocht solas na fuinneoige chucu. D’aithin Dónall Brocach an caoineadh céanna sé mhí ina dhiaidh sin nuair a fuair Bríd Anna Móire bás! D’inis sé ansin fán chrochnáid a chonaic Micheál Phroinsís agus Eoghan Sháibhe ag Mín an Draighin, agus an dóigh ar bhuail fear dá raibh ins na maidí tosaigh Eoghan nuair a smaoinigh Eoghan go gceilfeadh sé é agus go gcuirfeadh sé an bás air.

‘Buíochas do Dhia,’ arsa Donnchadh Mór, ‘ní fhaca mé a dhath riamh a ba mheasa ná mé féin.’

‘Tá mé féin ag déanamh,’ arsa mo mháthair, ‘nach heagal do dhuine ar bith a déarfas a urnaí maidin is tráthnóna.’

Dúirt mé féin trí paidreacha gan stad, agus nuair a d’amharc mé ar Dhónall, fuair mé a phuisíní ag bogadaigh.’

‘M’anam go raibh a fhios agam féin sagart a raibh a sháith uaignis air,’ arsa Conall Phádraig Chondaí. ‘Agus, ar ndóigh, chan díobháil ar bith urnaí a bhíos orthusan. Is cuimhin liom oíche amháin a tháinig sé a chur na hola ar Nualaitín, agus dheamhan a chos a rachadh chun an bhaile gan duine a bheith leis.’

‘Rath Dé ar a chois,’ arsa Anna Mhealadáin.

‘B’fhéidir gurbh é an rud nach raibh eolas an bhealaigh aige,’ arsa mo mháthair.

‘Ní raibh, gabhaim orm,’ arsa Conall, ‘agus oíche réabghealaí a bhí ann. Leoga, is aige féin a bhí agus é seacht mbliana sa phobal san am. B’éigean domh féin agus do Pheadar Phaidí Bháin - go ndéana Sé a mhaith ar na mairbh - b’éigean dúinn a ghabháil leis gur fhág muid ar lic an dorais tigh Dhónaill Ailic é.’

‘Níl sé sona ar scor ar bithy,’ arsa m’athair, ‘a bheith ar shiúl go hantráthach. ‘Tá mé féin ag déanamh go bhfuil sé ordaithe don tsaol a ghabháil fá chónaí nuair a thig an oíche.’

‘Bhal,’ arsa Seán Óg, ‘an bhfuil a fhios agaibh cad é a bhí an Babhdán a inse do mo bhéal; ní ceart domh bréag a chur air. Bhí sé fómhar amháin ar an Lagán, agus oíche amháin bhí scaifte acu ina suí i dteach mar atá muidinne anseo. Thoisigh siad a chaint ar thaibhsí, cuid ag rá go raibh siad ann, agus cuid ag rá nach raibh. Sa deireadh thoisigh fear an tí agus d’inis sé scéal.’

‘Bhí fear ann aon uair amháin,’ ar seisean, ‘agus phós sé bean. Nuair a bhí siad bliain pósta chuaigh an bhean amach oíche Shamhna. Thit sí agus briseadh a droim. Cupla lá ina dhiaidh sin chuaidh an fear amach fá choinne uisce agus a sháith cumhaidhe air ag smaoineamh ar bhliain agus an oíche sin. Chuala sé an fhideal a ba bhinne a chuala sé riamh. D’amharc sé (???) agus thíos ar an léana agus bhí cúirt bhreá ar aon bharr amháin solais. Dar leis féin go dtógfadh sé cian de a ghabháil isteach. Chuaigh. Bhí lán an tí ansin agus iad cóirithe go hinnealta. Nuair a bhí an cúrsa sin déanta, d’éirigh bean a bhí ann agus thoisigh sí a rá amhráin:

Bhain seachrán sí domh i dtús na hoíche,

Is deir daoine críonna go mbréag é.

Ach dar a bhfuil de bhíoblaí ó seo go dtí sin

Go rabhamar araon ar an fhéasta.

Bhí togha gach bidh ann, bhí rogha gach dí ann

Bhí gáire is aoibh ar gach aon ann,

Is na daoine saolta go gcuirfeadh in iontas

An chulaith shíoda a bhí ar Mhéabha.

‘Sa bhomaite d’aithin sé í. Cé a bhí ann ach a bhean féin a shíl sé a bhí marbh le bliain. Nuair a fuair sé faill, tháinig sí a fhad leis agus d’iarr air a ghabháil chun an bhaile agus buidéal uisce choisreactha a fháil, teacht ar ais agus ise a thógáil a dhamhsa. ‘agus,’ ar sise, ‘nuair a bheas an cúrsa thart, croith an t-uisce coisreactha orm agus leat féin mé.’

‘Rinne. Chomh luath agus a chroith sé an t-uisce coisreactha uirthi, bhánaigh an chúirt agus an chuideachta agus fágadh ina seasamh leo féin ar an léana iad. Agus, más bréag sin, f’agaimse d’fhianaise ar an mhnaoi sin sa chlúdaigh é. Ise an bhean a tugadh as agus mise an fear a d’fhuascail í. Agus seo anseo fá dtaobh dínn an chlann a bhí againn ins dhiaidh sin.’

‘Do mo bhéal a bhí an Babhdán á inse,’ ar Seán Óg, ag cur aibhleoige ar an phíopa.

Déarfadh daoine gurbh olc an rud an cineál seo comhráidh os coinne páistí, go ndéan sé uallach, critheaglach iad. B’fhéidir go ndéan. Go dtí an lá a bhfuil inniu ann, nuair a théim chun an bhaile ar cuairt bíonn uaigneas orm má chastar liom féin amuigh go mall mé fá na háiteacha a nbíodh Seán Óg ag inse go bhfacthas tais nó go gcualthas caoineadh sí. Ina dhiaidh sin agus i ndiaidh gach ní, bheirim altú do Dhia go minic gur chuala mé na scéaltaí seo uilig nuair a bhí mé óg. B’fhéidir go bhfuil mé uallach gan chéill dá dtairbhe. Ach, má tá féin, caithfidh mé a rá: ‘Foscadh na bhflaitheas do d’anam anocht, a Sheáin Óig, ‘mura agat a bhí an deise labhartha agus mura leat a thiocfadh an craiceann a chur ar scéal.’

AN GHAEILIG IN ÁITEACHA POIBLÍ – CÉ A CHUIR TÚS AIR?[215]

A fhir eagair, a chara,

Nuair a scríobh mise na nótaí sin fán Fháinne,[216] ní raibh mé ach ag scríobh cuntas an chruinnithe agus ba é an rud a bhí i mo cheann a chur ar a súile do na gasraí eile ar fud na hÉireann gur cheart dóibh toiseacht a labhairt Gaeilge ins na siopaí srl., agus go raibh Gasra Átha Cliath ag brath toiseacht anseo sa chathair. Mar Rúnaí an Fháinne a bhí mé ag scríobh. Seo mar a bhí an scéal. Bhí a fhios agamsa mé féin go raibh tuairim ar chupla duisín ball den ‘Phobal’ a raibh tús déanta acu sular thrácht lucht an Fháinne air ar chor ar bith. Ach níor bhain sin le mo chuid oibre mar Rúnaí. Thaitin an rud liom féin go mór agus ní raibh de bhuaireamh orm ach go raibh chomh beag againn ann agus a bhí. Mar sin de nuair a mhol duine den Chomhairle gur cheart don Fháinne toiseacht go poiblí ar an Ghaeilig, thug sin gléas cainte domh agus dar liom go ndéanfainn an scéal a fhuagradh. Ní fíor do Choileán Chon Uladh go dtug mé iarraidh a chur i gcéill gur ó lucht an Fháinne a tháinig an smaoineamh ar tús. Bhí a fhios agam nárbh amhlaidh. Bhí a fhios agam nach raibh Gasra Átha Cliath ach ag déanamh aithrise ar an ‘Phobal.’ Ach shíl mé nach raibh sé riachtanach an méid seo a rá. Ach, ar scor ar bith, le scéal fada a dhéanamh gairid, ní fiú don ‘Phobal’ ná don Fháinne toiseacht a throid fán scéal. Má ní sé sásamh ar Choileán Chon Uladh, aidmhím go raibh an ‘Pobal’ ar an talamh ar tús agus an chéad bhuille buailte acu. Ach tá a fhios agam fosta go bhfuil níos mó ná ‘rún agus an chuid eile den amaidí’ i gceann lucht an Fháinne. Is gairid go raibh Gasra Átha Cliath ‘amuigh’ agus dá mhéad é, is amhlaidh is fearr é.

Máire

FROM A TEACHER’S DIARY[217]

The psychologist calls it Apperception. The Professor of Method explains it as the ideas already in the mind which determine how a new impression is to be received and assimilated. Shakespeare gives us an immortal illustration of it in Romeo and Juliet where the slightest reference to children sends the old nurse off at a tangent from the circle of conversation to the memory of her own dead Susan. Students in training become enthusiastic over it. For me personally it had solved the difficulties of teaching, and I looked forward to the end of my course when I should go forth and startle the educational world.

* * * * * *

In rural Donegal the majority of children leave school about the age of ten, and only attend afterwards for a few months in the winter time. The economic conditions are primarily responsible for this state of things, and there can be no hope of a change for the better without improving the social conditions of the people. Usually not more that 40% of the children in the district attend school regularly. The teacher’s professional status – which is practically synonymous with his bread and butter – depends on what might be called the intelligent minority. Minorities are the salt of the earth, whether viewed from the stand-point of preaching a gospel, or saving a nation, or enabling a teacher to keep his head above the water.

Micky Forker did not belong to the minority. Early in life, circumstances or destiny, or whatever it is that shapes our ends, forced him to throw in his lot with democracy. At the tender age of nine years he was compelled to leave the Eden of his childhood and to experience the meaning of that stern phrase: ‘In the sweat of thy brow.’ He was hired in Rockfinn to a Protestant shortly before I came to the district. And although Micky and his master differed on fundamentals, it must be recorded of the latter that he had a spirit of toleration that must have gladdened the soul of Thomas Davis in heaven. He released Micky on parole for three weeks and Micky was sent to school to be prepared for Confirmation.

I took particular interest in this boy. What underlying motives induced me to do so is difficult to say. Was it because I had so much in common with him? Was it that having been hired on the ‘Lagán’ myself I could sympathise with him? Was it because he was home on ticket of leave and reminded me of the Fenians? Whatever the reason was, I made up my mind to pay special attention to Micky for the few weeks he could remain at school. For an old, untrained teacher it would be difficult, if not impossible, to put anything into Micky’s head for the short space of time at our disposal. But to me, with my ‘Apperception’ theory, the task would be comparatively easy. I recognised that my pupil was a human being with human interests. The reason he could not grasp long division was because rival interests had a stronger grip on him. It was for me, as a psychologist, to discover these interests and to utilise them in conveying new ideas to his mind.

My first experiment with him was an attempt to teach him that the earth was round. It was a difficult thing to do, as his preconceived notion of things and the direct evidence of his senses operated against me. The portion of our planet that came within his horizon was extremely irregular. There was Errigal on the one side reaching up to the stars, and on the other side the level Atlantic away to the Stags of Arranmore. The best way to deal with Micky, from the point of view of the inspector’s reports (and it is a view-point that teachers must not lose sight of) would be to tell him that the earth was round like a ball, slightly flattened at the Poles and bulging at the Equator. If my ambition in life had been to secure the blue ribbon of the profession – to get the Carlisle and Blake premium – and to have my name occasionally in The Irish School Weekly,[218] I should have asked Micky first to make an Act of Faith in me when I spoke from the rostrum, and secondly to commit to memory page so-and-so of Sullivan’s Geography. And, if I saw him wavering in his faith, I should have recourse to the time-honoured aid to educational progress – the hazel rod. But I had learned to look on such methods as unsound as well as being brutal, and I blessed the memory of the great educational reformers of Germany who had taught us the application of psychology in the schoolroom. The school-going world owed a deep debt of gratitude to Science. All hail thrice-blessed Science! The day was past and gone for ever when a boy would creep like a snail unwillingly to school. May the clay of the Rhineland rest lightly on the bosom of him who made our schools into kindergarten (children’s gardens).

In accordance with my beliefs and theories, my aim was to lead my pupil to see that failure to understand the rotundity of the earth was due to a lack of a sense of proportion. If he could get far enough away from the earth, and if his eyesight were strong enough to reach, he would see that the earth was a big ball, and that Errigal and Sliabh Sneachta were merely pimples on its face. The pimple idea was a happy one. But of course I was a resourceful teacher, and a resourceful teacher is before anything else original. I bared my arm to the elbow and showed it to Micky. After a number of skilful questions which only a trained teacher could devise, I thought I had managed to convey the idea that my arm was cylindrical or nearly so in form, and that the presence of pimples on the skin would not make the slightest alteration from the point of view of solid geometry. I was delighted with myself for having got so far successfully. The whole school became interested in the experiment. The assistant opened the classroom door and looked on. I felt myself going through one of those crises that make or mar a man. My professional reputation, my capability for inspiring confidence, my own self-respect – all were in the balance. I threw the last ounce of energy into the struggle. The odds against me were heavy. But I had the enthusiasm of youth and I pressed forward to my objective.

‘Now, Micky, again! How would it affect my arm if it were to become covered with pimples?’

‘Please, sir, you’d have to be putting sulphur ointment on it and be scratchin’ it.’

All was lost. My theories had gone down in disaster and woe. My hopes were blighted forever with one sudden stroke. It transpired afterwards, at the inquest on ‘The Apperception Theory,’ that Micky was suffering from itch. Hence his natural association of pimples with sulphur ointment and scratching.

I flung discretion to the winds and stretched him out with one on the solar plexus. He gathered himself together sorrowfully and, in the act of doing so, sent a dagger of remorse right through my heart. It is difficult to explain, but it was a few trifling details which caught my eye that rung my very soul within me. That rent in the seat of his trousers, the bit of twine hanging out of his pocket, the clay pipe that fell to the floor along with him. Insignificant as these things may seem, they suddenly opened for me the doors of a boy’s soul. I would have taken him in my arms and kissed away his tears and given him lavishly of the ball of twine in the press were it not that I was afraid to acknowledge complete defeat in the presence of the children. Poor little thing! Look at him sitting there in the corner sobbing. Look into his pocket and see the nails and bits of twine he has. Look into his soul and try to understand his breadth of vision. In a few years his reasoning powers will develop sufficiently to enable him to grasp long division and the rotundity of the earth, and his imagination will vanish concurrently with this development. In other words, the ‘shades of the prison house’ will close in on him, and from that prison there will be no parole or no escape. Micky, Micky, why have I been tempted to raise a hand and strike you? Why am I destroying the aerial paradise of your childish fancy? Why do I attempt to extinguish the light that ‘leads to heaven’ and plunge your soul into the darkness of geographical theories and long division? Why don’t I let the sun shine for you while it may? Don’t I know from experience that your sky will soon be darkened by destiny? Does not your parole expire a fortnight from tomorrow, and mustn’t you report yourself at Dick Stewart’s gate? These and a thousand kindred questions I asked myself during the remainder of the day, and went off home at three o’clock cursing the state of things that

…make him startle

At me, his poor earth-born companion

An’ fellow mortal.[219]

* * * * * *

There are thoughts that ever haunt us. There are memories from which there is no escape. There are sins which although a kind Heaven may have long ago forgiven their eternal guilt, always come back to us in dark moments to prick our consciences. Years after the incident related above, circumstances forcibly reminded me of the outrage I had committed, and brought a flood of fresh tears to my eyes. I happened to be living under conditions that had induced me to change my scale of values and to have a much keener appreciation of Keating’s Powder than of Keating’s Poems.[220]

It made me realise how much our outlook on eternal things is moulded by our inward feelings. While the services of the laundry were available, I never associated powder with the name of Keating. I always linked it with Gaelic literature. But a turn of Fortune’s Wheel made me realise that there was another Keating, and that under certain circumstances it was possible for him to become as important as his illustrious namesake. These experiences and reflections made me renew my belief in the ‘Apperception’ theory. The theory itself is sound. The failure lay in the application of it. In fact, the failure by its very nature proved the theory right. Under normal social conditions the word Keating sets in motion in me a train of thought on Dán Díreach and Rannaíocht Mhór, while in an internment camp it is associated with war against the vermin world. It was the same with Micky Forker. Hence the reason why he connected pimples with sulphur ointment and scratching, instead of with the rotundity of the earth.

THE BATTLE OF THE DIALECTS[221]

During the past week I received no less than four letters from Donegal, accusing me of being a real enemy of the Irish language because I raised the question of dialects at a time when unity and harmony among language workers are so sorely needed. If I am allowed to plead my own defence, I would like to say it was not I who raised the dialect question. It was not Ulster. As Father Murray says, the challenge was thrown at us and we had no option but to take it up. I know that a person living in the Gaeltacht of Donegal or Connemara finds it difficult to understand all this noise about dialects, more especially at a time when the fate of the language is in the balance (and it is in the balance in this generation). Down in Donegal Irish – real Irish – is taken for granted. The people have very little contact with the atrocity called ‘Irish’ in other parts of the country. But here in Dublin things are different. The dialects come up sharply against one another at the Liffey, and much depends on the issue of the conflict in the front trenches.

Unity and harmony! Munster is eternally prating about unity. They say that the Ulster language workers in Dublin are very unpatriotic in keeping the Ulster question to the front in all Gaelic activities in the city. They accuse us of having a provincial outlook. They say we should never mention Ulster at this critical time when the Gaelic nation is in danger. Hit me now and the child in my arms! Our answer to that should be: ‘Let go the child, you stammering stepmother! Nature never intended you to be its nurse.’

***************************************

I wonder if the Gaels of the North know anything about the state of affairs in Dublin as far as the language is concerned? Do they know that in most of the city schools the children are positively taught to treat Ulster Irish with contempt? Many of the teachers who are most diligent in inculcating this doctrine are natives of Dublin, which shows the extent to which the Southern heresy has spread. Just imagine the condition of education in the country when the minds of innocent children – who will be the men and women of the coming generation – are being poisoned against the province which is the source and fount of literature and history. In the very capital of the country the children are taught at school to look with contempt on The Táin, of which Pearse says that ‘it is the finest epic in all literature.’ (‘Essays on Gaelic Literature’). They are taught that it is beneath them to prepare themselves for studying The Annals of the Four Masters or Manus O’Donnell’s Life of Colmcille etc. They are trained to speak Irish with an accent that will prevent them from ever appreciating the great treasury of Gaelic poetry written in the old bardic metre. And then, if we protest against this, we are unpatriotic! We are hitting Munster and the child in her arms! Again we tell her to let go the child. Sure she is feeding it on condensed milk.

* * * * * *

A few weeks ago a teacher from Ulster who works here in the city called on me and told me that his principal had checked him for teaching ‘Ulster patois.’ The bone of contention was the sentence rinne sé teach. The principal contended that it should be dhein sé tig. After an animated debate the principal appealed to the other members of the staff. They endorsed the verdict of their chief. And the phrase was once more sanctioned by the Divine Right of majority rule.

‘Which is the right thing?’ the Ultonian asked me that evening when he called on me.

‘Rinne sé teach of course.’

‘Can you prove it?’

‘It needs no proof. Anyone with a bit of horse-sense can see the thing for himself.’

‘Horse-sense is no good against bulldog nonsense. We must prove it.’

‘Well, let it be decided by the will of the people. That should be a sacred seal if anything is. Taking the total who speak Irish in all Ireland (now I mean those whose only ordinary daily language it is), you will find a majority of six to one in favour of your phrase.’

‘Are you sure?’

‘Absolutely. It is used throughout Ulster and Connaught. The census returns will settle the rest.’

‘That is all right from that stand-point. But suppose he argues that his forms are correct according to the classical usage, and that Ulster and Connaught have lost them while Munster has still preserved them. In that case what am I to do?’

‘What would you do except look up the authors and abide by their verdict? So let us open our enquiry. First, let us take the verb. You remember in the old Fenian rann: comhairle mná ó thuaidh ná ó dheas ní dhearnas agus ní dhéanfad. That proves at least that our verb is irregular. Which means the first blow struck.’

‘But I want to get the particular form in question.’

‘Right. Here is a Gaelic version of The Imitation (1762). That should be old enough for you. We have here in Chapter 50: ‘Is leat féin an uile nidh do rinne Tú.’

‘Could you go back still farther? I want to be sure that it was the form used before the language broke up into dialects.’

‘Then we’ll have a look through Gruaidh Ghrian Sholuis (1679).[222] Here we are : ‘Is eadh do rinne Cú Chulainn.’ That ought to stop his mouth.’

‘Try another.’

‘Tá go maith. We’ll see what Bishop O’Gallagher has to say to us in his Sermons (1736): ‘Rinne sé maslughadh ar Dhia.’’

‘Could you give me any more? You know I want to floor them tomorrow.’

‘Good Heavens! Haven’t you enough there to demolish all Munster? However, we’ll consult Manus O’Donnell (1532): ‘Agus do rinne an t-aingeal mar adubhairt sé leis.’ And when we are at it, we’ll look up Ciothruadh Mac Fhionngail (1514). Here we are: ‘ealodh do rinne sé.’ That should settle the verb. Let us now enquire into the noun.’

‘But all these authorities are Ultonians.’

‘And to our eternal credit be it said. Most decidedly they are Ultonians, as are also The Four Masters, Tadhg Ó Cianáin, Lughaidh Ó Cléirigh, not to mention the unbroken school of bards from Feilimidh of the Red Branch down to Art Bennet of Monaghan who lived within the memory of the present generation.’

‘But could you prove that rinne was used by the Munster writers as well when Irish was spoken throughout the land? Could you get in Keating, for instance?’

‘Most decidedly I can. Look here in Foras Feasa: ‘do rinne sé gabháltas.’’

‘Good. Now I wonder what form was used in Old Irish.’

‘Listen. I am too tired now to delve into Celtic philology. Besides, I haven’t any books here. But if you come round on Saturday afternoon after I have finished working, we’ll go down to the National Library and make assurance double sure.’

* * * * * * *

‘Upon me sowl, it’s here safe and sound in The Glosses: do-rignius, negative dernus. Now look at the present: do-gni which is the same form used in Donegal to this very day. And here are other verbs: bheir, deir etc. used without the double ‘n’ ending, just exactly the same as a Donegal man uses them today.’

‘Splendid! Now look up the word for house and see whether the nominative form was teach or tig in Old Irish.’

‘The fates have delivered it into my hands. Here is the very thing we wanted. This poem ‘Barr Edin’ by Mac Suibhne Geilt (637), centuries before either Dane or Norman contaminated the Gaelic tongue in the portions of the country in which they settled: ‘tech in-na-fera flechod.’ Now go back and tell the insolent pup that he doesn’t know the alphabet of the Irish language.’

‘But the inspector has the same kind of Irish, and I am afraid it will mean the lowering of my reports if I persist in teaching my own way, even though I am in the right.’

‘Listen, I told a Munster inspector when I was teaching down in the Rosses that there was more Irish in one cabin in Rannafast than there was in all Munster.’

‘And what happened?’

‘Ultimately I had to leave the profession. But it was worth it. We must stand up to the vermin.’

* * * * * * * *

This that I have narrated above actually happened, and it is truly typical of Munster’s attitude towards Irish. And what is still more unfortunate is the fact that natives of Dublin – who should be on neutral ground and who should examine the case for themselves – deliberately refuse to find out the truth for themselves, to such a degree have they been prejudiced by the false teachings of those who have been running the Gaelic League since it was founded. They are so bigotedly blind that they refuse to see.

* * * * * * * *

No matter what test an honest student applies to the dialects, he will soon convince himself of the decided superiority of that of Ulster. And after exhausting the mass of internal evidence, he can turn to impartial outsiders – for example, Quiggin of Cambridge,[223] and Sommerfelt of the University of Christiania,[224] both eminent philologists. The one says that in Donegal Irish ‘the principle of stress subsists in its entirety as in Old Irish.’ The other tells us that ‘it is the only living dialect which has preserved the difference between single and double consonants as in Old Irish.’ Every other consideration apart, it stands to reason that the stress of the voice should be on the important part of the word. Yet in the face of all this, Munster stresses the tail, and has kept on stressing it more and more, until they have reduced the language to the wretched state of the ‘Kilkenny Cats.’ There is nothing left now but the tails. And then when Ulster poetry fails to scan according to the Kilkenny Cats’ system of rhyme and internal assonance, they tell us that ‘anonymous singers in Munster wrote a more refined type of lyric than the most famous of the Ulster school.’ And along with that: ‘Keep quiet up there in the Black North. The old ascendancy gang are showing their teeth again. Let no Ultonian be so unpatriotic as to hit me now and the infant Gaelic State in my arms.’

Now, my Ulster friends who have written me reprimanding letters, this is my answer to you. And I am sure that the Ultonians who are skirmishing along the Liffey are right. Can we count on the rear-guard to march up in due course? What are you doing down there in Donegal? How many are reading An tUltach? How many of the native-speaking teachers are writing school-books? Is it afraid they are? Here in Dublin several have been delivered of epics before finishing the Second Book of O’Growney’s. And last, but not least, we have some material ready for publication: how many are prepared to send us a subscription? A further collection has been made of the works of the South Ulster poets. An eminent scholar of Old Irish has promised to modernise the Táin. Can we count on the Ulster Gaels for support?

AN FHOGHRAÍOCHT[225]

A chara,

Níl a fhios agam cé acu is mó an t-ábhar bróin nó an t-ábhar gáire and cineál eolais atá ag S. Ó C. ar chuid fuaimeannaí na Gaeilge. Deir sé gur chuala sé an tAthair Peadar á rá go raibh ‘srónaíocht’ ag na seandaoine ar a san fhocal maith. Dá mbíodh mórán aige le maíomh as an Athair Peadar, chluinfí é. An bhfuil a fhios aige go bhfuil srónaíl san fhocal seo ag na mílte daoine go fóill – gur mar sin atá sé gach áit a bhfuil Gaeilig á labhairt. Ach b’fhéidir gur fuaimeannaí na Gaolainne atá ag S. Ó C.[226] Más amhlaidh atá, tá sé inleithscéil, nó teangaidh amháin an Ghaeilig agus ceann eile an Ghaolainn.

Mise le meas,

Máire

AN FHOGHRAÍOCHT[227]

Don Eagarthóir,

Nach fada an strambán a rinne S. Ó C. fán méid a dúirt mé fán a srónach a fuair an tAthair Peadar – moladh go deo leis – ar shiúl leis féin ar an tseachrán i gcuid sléibhte na Mumhan. Anois, an rud a dúirt mise, deirim é, agus is fíor é, is cuma cad é a déarfas daoine nach bhfuil acu ach Gaolainn. Is é sin go bhfuil na mílte daoine a bhfuil an tsrónaíl acu i bhfocla den tseort sin i gCúige Uladh agus gan duine ar bith ag déanamh iontais díobh. Aidmhím go bhfuil an tsrónaíl ag imeacht as an Ghaeilig an dóigh chéanna ar imigh sí as an Ghaolainn. Ach is fada an lá go fóill go mbí an Ghaeilig chomh gann i srónaíl agus atá an Ghaolainn anois. Ní abóradh duine ar bith i dTír Chonaill, óg nó aosta é, ní abóradh sé mhaith gan srónaíl ach duine a mbeadh slaghdán air agus an tsrón tachtaithe aige.

Deir S. Ó C. go bhfuil mé searbh. Nach sinn atá tinn tuirseach den phort seo. Éistidh leis sin, a chairde! Le dhá mhí tá Fáinne an Lae ina easair chosáin ag Gaolainn agus ag cuid foghraíochta na Gaolainne. Agus níl sin searbh ar chor ar bith. Macánta atá sé. Lucht na Gaeilge atá searbh cionn is nach mbíonn foighid acu. Cionn is nach ngreadann siad a mbosa le hollghairdeas nuair a gheobhas S. Ó C. mh srónach de chuid an Athar Peadar in Oisín i ndiaidh na bhFiann. Ba cheart do S. Ó C. an fhuaim sin a chasadh ar Pheadar ar shlí an uaignis, ba cheart dó a cur sa mhúsaem, cása gloine a chur uirthi agus cárda á rá: ‘A mhuintir Leath Choinn, ná leagaidh bhur lámh air!’

‘Scríobh an tAthair Peadar an Ghaeilig a bhí á labhairt ag na seandaoine!’ An raibh an Ghaeilig sin níos fearr ná an Ghaeilig atá ag na seandaoine i gCúige Uladh anois? Cé acu is mó a dtáinig meath uirthi: an Ghaeilig atá againne inniu nó an rud atá ag an Athair Peadar? Cé acu is cosúla leis an tSean-Ghaeilig? Cé acu a choinnigh na consana dúbailte? Na briathra mírialta, an bhéim ghutha, agus a lán eile? Níor inis S. Ó C. dúinn gur dhúirt Quiggin agus Sommerfelt, an bheirt le chéile, go raibh an Ghaeilig cuid mhór os cionn na Gaolainne ins na pointí seo.

Máire

SCRÍBHINNÍ AGUS SEANCHAS[228]

Seachtain na Cásca anseo i mBaile Átha Cliath hiarradh orm léacht a thabhairt ar Litríocht na Gaeilge. Dar liom féin char dhadaí beagán. Ina dhiaidh sin d’éirigh dálta Chú Chulainn domh nuair a tháinig an teachtaire chuige a dh’iarraidh air tarrtháil a thabhairt ar Chonall Chearnach. ‘Is deacair liom,’ arsa an Cú, ‘Conall a fheiceáil i gcruachás agus is deacair liom a ghabháil i ndeabhaidh lainne leis an fhear a cheangail é.’

Ba é a dhálta sin agamsa é, ba deacair liom Rúnaí Chonradh na Gaeilge a dhiúltú fá chuidiú agus ba deacair liom labhairt ar litríocht na Gaeilge. Ba deacair liom é ar an ábhar nach bhfuil eolas agam ach ar ghiota bheag bhídeach bhídeach den litríocht sin. Ach, ina dhiaidh sin, dar liom féin go dtráchtfainn ar chuid de na scéaltaí a chuala mé, agus ar chuid de na hamhráin agus ar chuid de na leabharthaí a léigh mé mar i ndúil is go spreagfainn cuid dá raibh ag éisteacht liom le tuilleadh spéise a chur a litríocht na Gaeilge. Ó shin, scríobh daoine chugainn thall is abhus ag iarraidh orm an léacht sin a chur i gcló. Ní thig liom mar nár scríobh mé í. Ach tá rún agam giota beag a scríobh ar an Phoblacht gach seachtain (le cead an fhir eagair) - go díreach comhrá beag ar na leabharthaí a léigh mé agus ar na scéaltaí a chuala mé.

Ó toisíodh ag iarraidh an Ghaeilge a athbheochadh, ní raibh sí i gcontúirt chomh mór is atá sí ar an bhomaite de lá a bhfuilimid ann. Tá an mhuintir a bhfuil sí acu ag imeacht as an tír agus tá rud eile ag fás aníos chugainn a bhfuil boladh bréan amach as. An rud seo a dtugann cuid de na daoine Standard air a bhfuil mé ag caint air. Anois, cé is ciontaí leis an ghramscar shalach seo atáthar a thabhairt dúinn inniu in ionad Gaeilge? Níl ach amaidí an locht go hiomlán a fhágáil ar Rialtas an tSaorstáit. Níor fhás an droch-Ghaeilig seo aníos as an talamh an oíche a thug muintir na hÉireann cúl a gcinn leis an Phoblacht. Bhí sí ag fás le deich mbliana fichead roimhe sin. Is é an leagan amach a bhí ag formhór na ndaoine a bhí ag foghlaim Gaeilge leis na blianta a d’fhág an scéal mar atá sé inniu.

Tá locht amháin, agus locht mór é gan bhréig, tá sin ar an chuid is mó de na daoine a bíos ag foghlaim na Gaeilge. Is cuma leo ach rud beag a bheith acu. Ón uair amháin a bhíos oiread acu agus go dtig leo a gcomhrá a dhéanamh a dhéanamh le chéile ar dhóigh ar bith, ní miste leo níos mó. Ní thugann siad iarraidh feabhas ar bith a chur orthu féin. Tá na mílte agus na mílte acu seo ar fud na tíre inniu. Agus nuair a chastar cainteoir maith orthu agus nach dtuigeann siad é, síleann siad gur airsean an locht agus nach orthusan.

Anois tá cuid acu seo chomh ramhar san intinn le muic agus níl maith a bheith ag caint leo. Is mó an meas atá acu ar an phrácás chiotach atá acu féin ná atá acu ar litríocht na hÉireann. Ach, os a choinne sin, tá daoine eile ann atá i bhfách le feabhas a chur orthu féin, daoine nach bhfuil eagla orthu roimh an fhírinne, daoine a chuirfeadh fáilte roimh ghlan-Ghaeilig is cuma cén cearn a dtig sí as. Mar mhaithe leo seo atá mé ag scríobh na nótaí seo.

Ar na mallaibh bhí mé ag caint le máistir scoile agus fear a raibh suim mhór aige i litríocht. Thuig sé an dóigh le litríocht a theagasc do pháistí. Chonaic mé lá amháin é ag teagasc dráma de chuid Shakespeare do rang nár mhóide go raibh aon duine acu os cionn dhá bhliain déag d’aois, agus b’iontach an dóigh a dtáinig leis greim a fháil ar intinn na bpáistí. Féadaim a rá go raibh oiread feirge orthu le Caesar aon uair amháin agus go bhfaigheadh siad de chroí miodóg a chur go cuid a ndoirn ann, agus fá cheann leathuaire eile bhí siad lán chomh rugtha chuig lucht a mharfa nuair a chonaic siad ina luí go híseal é agus gan neach ar bith ‘bocht go leor le urraim a thabhairt dó,’ nuair a thaispeáin Marc Antoine an fhallaing dóibh, an brat uasal sin a chuir sé fána uachtar an tráthnóna samhraidh fada ó shin a rug sé buaidh ar namhaid na Róimhe nuair a thaispeáin sé na cneácha dóibh agus a d’iarr sé orthusan an scéal a inse.

‘Is méanair do na scoláirí atá faoi do chúram,’ arsa mise leis. ‘Is mairg nach raibh oide mar thú agamsa i m’óige. Ach anois, cad é fán Ghaeilig? An dteagascann tú litríocht na Gaeilge ar an dóigh chéanna?’

‘Tá mé sa chéad talamh a gcuala mé go raibh a leithéid de rud ann,’ ar seisean. ‘Ní thig liomsa litríocht ar bith a fháil sa Ghaeilig. Na leabharthaí a cuireadh amach ar na mallaibh, níl sú ná seamhair iontu. Níl fuil ná feoil orthu. Agus, an fhilíocht féin, cad é atá inti ach sreangán aidiacht gan bhrí gan tairbhe?’

Bhí an fear seo ar oide scoile chomh hintleachtúil géarchúiseach agus a chasfaí ort i siúl lae agus thuig an dóigh le litríocht a theagasc. Agus ba é an bharúil a bhí aige nach raibh litríocht ar bith sa Ghaeilig. Ní raibh a fhios aige go raibh inti scéal ar bith nó dán nó amhrán a bhogfadh an croí ag a chuid scoláir mar a bhí ins an Bhéarla.

D’inis mé scéal amháin dó mar a chuala mé féin ag m’athair é - scéal Chú Chulainn.[229] Agus, nuair a bhí mé réidh leis, d’aidmhigh sé go raibh caint chomh beacht, fírinne chomh cruinn, smaointe chomh domhain, agus pictiúirí chomh glinn ins an scéal chéanna le rud ar bith dár léigh sé riamh. Agus cad chuige nach bhfaca sé sin roimh ré? AR an ábhar go raibh a intinn oilte ar litríocht an Bhéarla agus nár léir dó áilleacht ar bith nach raibh de réir na múnlaí a raibh cleachtadh aige orthu. Sin an locht atá ar mhórchuid de na daoine a d’fhoghlaim beagán beag Gaeilge. Leoga, tá an mhórchuid acu agus gan suim acu i litríocht de chineál ar bith. Naonúr as an deichniúr den dream a bhfuil an chuid is fearr dá saol caite acu ag coraíocht agus ag streachailt le is agus tá, ní mó ná go bhfuil a fhios acu gur scríobh Mitchel riamh an Jail Journal. Agus an mhuintir a bhfuil intinn liteartha féin acu, tá siad cleachtaithe le scéaltaí agus le dántaí agus le hamhráin a bhfuil cruth agus cuma neamh-Ghaelach orthu agus níl meas acu ar rud ar bith nach bhfóireann don mhúnla atá acu féin.

Is deacair a rá go cruinn beacht cad é is litríocht ann. Ach ins an am chéanna d’fhéadfadh duine gan eagla a bheith air a rá gur litríocht caint ar bith a raibh fírinne agus áilleacht inti. B’fhéidir go bhfuil áilleacht i gcónaí fíor agus fírinne i gcónaí álainn. Ach is é an rud atá i mo cheann go bhfuil dhá rud sa litríocht a spreagas an croí - mar atá, na smaointe agus an chulaith a bhíos orthu.

Anois tá seanfhocal againn i gCeann Dubhrann: ‘Dá mb’ionann ciall don duine, b’ionann dath in éadach.’ Is dóiche nach bhfuil mórdhifear eadar nádúir an duine i dtír amháin thar thír eile. Bidh na mianta agus na claonta céanna againn uile. Ach tá culaith ar leith i ngach náisiún leis na smaointe sin a chóiriú. Tá culaith ar leith ag an Ghaeltacht. Is beag againn a tíos an áilleacht atá san éideadh sin cionn is go bhfuilimid cleachtaithe le gréasáin aeracha (?) a tháinig as tíortha eile.

Bhí nós amháin i gcuid scéaltach agus i gcuid dántaí na Gaeilge ar fiú dúinn staidéar a dhéanamh air. An ní (?) acu ar a dtugann an Piarsach ‘clear, vivid, unadorned statement.’ Chuireadh siad i gcónaí pictiúr os ár gcoinne le beatha focal. Cuir i gcás an scéal sin Chú Chulainn atá i seanchas na ndaoine ins an Ghaeltacht. Castar iad mar seo ort: ‘Maidin ghruama a bhí ann. Bhí sé chomh ciúin agus nach mbogfadh ribe ar do cheann. Duine ar bith riamh a thug fá dear maidin shamhraidh nuair a bhí an lá i ndiaidh glanadh, sular éirigh an ghrian agus sula dtáinig an teas, caithfidh sé a rá gur seo againn pictiúr chomh glinn soiléir agus a rinneadh riamh le focla. Gruama. Dar leat go dtearnadh na focail fána choinne. Agus ansin an ciúnas. Ní bhogfadh ribe ar do cheann. Dearcaimid (?) ar na seanscéaltaí seo, má chuirimid an fhiachail (?) orthu - an bhfuil fírinne iontu nó an bhfuil sí insithe go cruinn beacht i mbeagán focal gan bun cleite amach ná barr cleite isteach, tífimid go bhfuil litríocht againn agus go bhfuil sí ina codladh leis na blianta díobháil nár tuigeadh í.

An tseachtain seo a chuaigh thart[230] bhí mé ag caint ar na seoda liteartha atá i scéal Chú Chulainn mar a aithristear go fóill é ag na seandaoine sa Ghaeltacht. Má éistimid tamall eile leis an tseanchaí cluinfimid é ag inse fán dóigh ar mharbh an gasúr cú a bhí ag Culann Gabha agus ar baisteadh Cú Chulainn air féin ansin. Agus dearc ar an mheáchan atá ins na focla beaga gairide a bheir cuntas ar a chuid éachtaí ina dhiaidh sin. ‘Chuaigh a gháir níb fhaide ná a chuaigh a chos. Doirteadh fuil go fras lena linn. B’fhearr leo uilig a ghabháil lena thaoibh ná a ghabháil ina dheabhaidh. Bhí an nimh san fheoil ag an tseanmhnaoi dó.’ Cá bhfaighfeá duine de lucht na ‘Nua-Ghaeilge’ seo a dtiocfadh leis an oiread sin mioscais agus oilc agus díoltais agus díbhirce agus faltanais a chur i gcupla focal? An nimh san fheoil!

Nuair a tháinig mac na Con go hÉirinn agus a cheangail sé Conall Cearnach agus a cheithre feara déag ar an tsliabh, cuireadh teachtaire chuig Cú Chulainn. Anois, dearcadh gach duine ar an méid seo den scéal. Ba é seo an lá ba chruaidhe a bhí i saol Chú Chulainn. Tuigfear sin má thuigtear go raibh Conall Cearnach ar an dara fear sa Chraoibh Ruaidh. Nuair a tháinig an scéala chuig Cú Chulainn go dtáinig fear óg nach raibh aon ribe ar a ghiall, go dtáinig sin chun tsléibhe agus go dtug sé ceangal na gcúig gcaol ar an Ridire tréan bhorb seo nár cloíodh riamh roimhe, bhí a fhios ag an Chú gur mhór an gníomh é. Bhí a fhios aige go dtáinig an lá ba chruaidhe a chuirfeadh air thar a dtáinig dá laetha go dtí sin. Anois an bhfuil a chuid cainte ag cur lena intinn? Bíodh sin le socrú agat féin nuair a chluinfeas tú é. ‘Is deacair liom Conall a fheiceáil i gcruachás agus is deacair liom a ghabháil i ndeabhaidh lainne leis an fhear a cheangail é.’ Má choinnímid cuimhne nach bhfuil áit ar bith eile i scéaltaí na Craobhruaidhe ar aidmhigh Cú Chulainn go raibh eagla nó beaguchtach air a ghabháil chun spairne le fear ar bith, tífimid chomh maith agus a thuig an seanchaí cad é is fíorlitríocht ann. An laoch calma a bhí riamh ag réabadh ar shiúl chun an chatha, baineadh stad as an iarraidh seo. Bh a fhios aige nach díorfach ar bith a bhi in innimh Conall Cearnach a cheangal. Mar a dúirt mé, baineadh stad as. Agus tá na smaointe a chuaigh isteach go cos (?) a chroí, tá siad nochta ins na cupla focal sin. ‘Is deacair liom Conall a fheiceáil i gcruachás agus is deacair liom a ghabhál i ndeabhaidh lainne leis an fhear a cheangail é.’

Thoisigh an troid ansin. Sa deireadh chuir Cú Chulainn a shleá fríd an ógánach a bhí os a choinne. Labhair an t-ógánach:

Lig domh titim ar m’aghaidh,

Nó deir daoine liom gur tú m’athair,

Ar fhaitíos go ndéarfadh feara Fáil

Go mbeinn ag teitheadh as teangmháil.[231]

Ní raibh Connlaoch ag iarraidh ach achaine amháin – ligean dó titim ar a aghaidh. Nárbh é Coileán na Con go fíor é! Ba chuma leis ach gan é a bheith le rá ag duine ar bith go raibh sé ag teitheadh as teangmháil. Deirim arís gur thuig an seanchaí spiorad na Craobhruaidhe. Thuig sé na rudaí ba gheall leis na laochraí. Cé bith eile, gan é a bheith le rá ag duine ar bith gur theith sé roimh a namhaid. Ba é seo an soiscéal, ba é seo an fhealsúnacht. Ní buaidh na bruíne ná díomuaidh na bruíne a bhí ag cur bhuartha ort ach gan teitheadh as teangmháil.

Nuair a chonaic Cú Chulainn go mb’é a mhac féin a bhí ina luí ar an léana agus fuil a chroí ag preabadaigh amach as a chuid cneách, tháinig buaireamh air a chuir bior niome go smior ann. Agus thoisigh sé a mhairgnigh:

Is trua sin a Chonnla chaoin

Ábhar an rí a bhí gan locht

Is trua nach é mo bhás a dearbhadh

Sular dhearg mé ar do chaoinchorp.

An dtiocfadh leis buaireamh níos pianmhaire a bheith air? Agus ansin nuair a smaoinigh sé ar an troid a dhéanfadh sé féin agus an mac dá mbíodh sé beo agus an bheirt in éineacht, tháinig sé amach le ceathrú chomh filiúnta ceolmhar agus a canadh riamh:

Dá mbínnse agus mo Chonnla caoin

Ag imirt ár gcleas a dh’aontaoibh,

Ar fheara an domhain ó thoinn go toinn

Dar liom gur linn ba treise.

An binneas atá ins na focal seo! An pictiúr atá iontu! An uchtach mhór a bhí aige as féin! An glór toll atá ag na focla mar a bheadh dromaí á mbualadh! An choiscéim luascánach atá leo! Tí tú an dá laoch seo – an Cú agus mac na Con – dá luascadh ar thonna an chatha agus iad i gcónaí ag teacht slán i dtír.

Ach ní raibh sé i ndán dó féin agus dona mhac a gcleas a imirt a dh’aontaoibh. Bhí cinniúint inteacht ann a chuir an bheirt in éadan a chéile nó gur thit fear acu le láimh an fhir eile. Nuair a smaoinigh an Cú gur lena láimhsean a thit Connla thoisigh sé a mhallachtaigh air féin, mar a ní duine go minic nuair a bíos coir mhór déanta aige. Tuigimid an buaireamh a bhí ar Othello nuair a chonaic sé Desdemona ina luí marbh agus fuair sé amach go raibh sí neamhchiontach ins an choir a bhí curtha síos aige di. Tuigimid chomh gonta agus ab éigean dó a bheith in eas de thinidh leáite. Níor dhúirt Cú Chulainn oiread le Othello nuair a rinne sé mallacht air féin. Thuig an file Gaelach anseo níos fearr ná in áit ar bith eile, thuig sé go raibh an croí gonta agus nach mbeadh ann ach beagán cainte.

An t-athair sin a mharbh a mhac

Go bhfaighe sé pian agus géarloit;

Ná raibh sé aon lá go héag

Gan a cneach chléibh a bheith fána mhotháin.

Níl anseo ach ceithre líne ghairide. Ach tá an uile fhocal acu chomh trom le buille d’ord.. Insíonn sé ar tús cad é an choir atá déanta aige. An t-athair sin a mharbh a mhac! Nárbh é an t-athair mínádúrtha gan séanadh é! Mharbh sé a mhac féin. Agus ansin dearc an breithiúnas a thug sé air féin. A chneach chléibh! Neascóid nimhe a bheith air in aice a chroí. Agus chan ar feadh lae ná bliana ach ar feadh a shaoil.

Tá an scéal seo uilig ag cur le chéile go deireadh. Am ar bith a labhrann Cú Chulainn, labhrann sé go giorraisc agus meáchan trom ina chuid cainte. Nuair a bhí sé ag fáil bháis ar bhruach an locha agus chuir an dobharchú boladh na fola, seo an méid a dúirt sé le Laogh: ‘Mairbhfidh seisean sinne nó mairbhfidh sinne é… Leag mo lámh ar cloich… Inis domh nuair a bheas sé fána léim domh… Cú mo chéad éacht agus cú m’éacht dheireanach.’

Níor labhair Cú Chulainn riamh ní ba mhó. Nárbh fhóirsteanach na focal deireanacha iad. Nárbh iad a bhí ag cur leis an méid eile a dúirt sé agus a rinne sé ar feadh a shaoil. Ní thearn mé rud ar bith riamh a bhí beag suarach. Níor fhág mé mo lámh thíos riamh le gníomh íseal. Éachtaí móra éifeachtacha a bhí iontu uilig. Cú mo chéad éacht agus cú m’éacht dheireanach.

Agus deir daoine nach bhfuil litríocht ar bith sa Ghaeilig!

SCRÍBHINNÍ AGUS SEANCHAS[232]

Lomchnámh na fírinne! Sin an rud a deir muintir na Gaeltachta nuair a chluin siad scéal a bhfeictear dóibh go bhfuil an fhírinne ann go huile agus go hiomlán, agus nach bhfuil rud ar biith eile ann. Sin ceann de na seanráití a tháinig anall chugainn ón tseanaimsir. Tá sé beo go fóill i mbéal na ndaoine. Is iomaí duine a bhaineas úsáid as nach dtuigeann an bhrí atá leis go hiomlán. Ach an té a dhéanfas staidéar ar fhilíocht na Gaeilge, is furas dó a thuigbheáil cad é mar a tháinig an focal lomchlár na fírinne chugainn. Níl a fhios agam ar chuala Pádraig Mac Piarais an ráite sin riamh agus é i measc na nGael in Iar-Chonnacht. Má chuala, is maith a thuig sé é agus is air a bhí an lúcháir roimhe nó ba é sin an moladh ba mhó a thug sé féin don tseanlitríocht go raibh an fhírinne lom inti.

Sheer, clear, naked truth a deir an Piarsach é féin. The statement of some naked truth, the touching of some bedrock foundation, the swift, sure strokeat the heart of a thing… The heart shakes because for a moment one sees with the awful clearness with which God sees.

Chuirfinn Gaeilig air seo ach eagla orm nach rachadh agam an fhírinne lom a fhoilsiú mar a chonaic an Piarsach í. Sin an fáth gur fhág mé a chuid cainte féin agat le tuigbheáil.

Bheir an Piarsach leis seandán Fiannaíochta leis an méid a dúirt sé a chruthú. Ba deacair dó an áilleacht a bhí ann a thaispeáint go hiomlán agus gan aige ach aistriú Béarla. Ach is dóiche nach é sin an rud a bhí uaidh ach sampla den fhírinne lom a thabhairt don mhuintir a bhí ag éisteacht leis.

Tá an scéal seo agus an dán beo go fóill i measc na ndaoine i nGaeltacht Thír Chonaill. Is minic a chula mé mo mháthair á rá le m’athair nuair ba mhian leis a chomhairle féin a bheith aige: ‘Tá tú chomh ceannláidir le Goll. Comhairle mná ó thuaidh ná ó dheas ní thearn tú agus ní dhéanfaidh.’ Féadaim a rá anseo agus beidh tuilleadh le rá agam faoi ar ball, gur mó i bhfad an t-eolas atá i seanchas na ndaoine i dTír Chonaill ar an Fhéinn ná mar atá ar an Chraoibh Ruaidh. Mar sin de is furas liom Eoin Mac Néill a chreidbheáil nuair a deir sé gur cumadh laoithe na Féinne i gcaint choitianta na ndaoine agus, ar an ábhar sin, gur bhrúigh siad as a mbealach The far grander and more impressive epic of the race of Rudraige. Ach sin scéal eile agus beidh a bheagán nó a mhórán le rá againn fá dtaobh de nuair a thiocfas an t-am.

Ach ag caint ar an dán sin atá déanta fá bhás Ghoill, is iontach agus uafásach an t-ábhar scéil é. Agus ansin cluin tú daoine ag rá go gcaithfear aistriú a dhéanamh as teangacha eile agus ábhar na n-úrscéaltach is fearr ar an domhan inár dteangaidh féin. Nár dheacair ábhar úrscéil a fháil a sháróchadh Goll agus a bhean ag scaradh ar charraig mara, ise ag imeacht agus eisean ag fáil bháis. Arsa Goll:

A bhean, beir let mo léine

7 déna uaim eirge,

Triall imthecht, a ghruaidhdherc ghlan,

In mhaidin ría mo mharbhadh.

Thug sise freagar air. Thoisigh sí a laoi féin (?):

A Ghuill, cía slighe rachad

Maircc bhíos ar bhegán carad,

Is uathadh ben ar a mbí rath

Ó bheith gan cenn gan chódhnach.[233]

Nuair a chuala Goll ag mairgnigh í agus smaoinigh sé ar an tsaol bhocht uaigneach a bheadh aici gan céile fir, d’iarr sé uirthi imeacht agus fear den treibh a chuir eisean chun báis a phósadh. Ach ní phósfadh.

Decraide liom imthecht uait (ar sise)

Tú mo chedfhior soithim suairc

A ccionn secht mbliadhan go ngoil

Tugus me a fhir ad t’iomdhaidh.

Ón oídhche sin gus anocht

Ní fhuarus úaid aignedh docht

Ó ‘nocht ni baos damh

Ní biu ag fer ar tuinn talmhan.

Nocht sí na smaointe ba doimhne ina croí ins na cupla ceathrú seo. Dá mbeadh plúr na Féinne aici le rogha a bhaint astu, ní phósfadh sí aon fhear go deo. B’fhearr léi imeacht ar fud an tsaoil ina mnaoi uaignigh ar bheagán carad ná fear eile a ghlacadh i ndiaidh Ghoill. Agus ansin timid piantaí léanmhara an ocrais ag teach tar Gholl. Ligfimid dó féin an fhírinne lom atá ar a chroí a inse dúinn:

Mo naoi mbráithre fichead féin

Dá marbhadh aoinfher don Fhéinn

Do dénadh mo shíodh ris sin,

Mo chosc aon oidhche d’íotain.

Nach mór an fuath a bheadh ag duine ar an té a mhairbhfeadh a dheartháir. Nár dhoiligh dó maithiúnas a thabhairt dó? Ach dá marbhadh fear amháin na naoi mbráithre fichead a bhí ag Goll, agus dá dtigeadh an fear sin anois agus a bhéal a fhliuchadh le braon uisce, dhéanfadh sé síocháin leis agus bhéarfadh sé maithiúnas dó. Nár mhillteanach an tart a bhí air? Deoch os cionn gach ní. Tabhair deor uisce domh a fhliuchfas mo theangaidh agus beidh mo bhás agus bás mo mhuintire maiteach agat!

Ansin thug a bhean comhairle dó. Agus seo an chuid is iontaí den scéal. D’iarr sí air na coirp a bhí ina luí thart air a ithe agus a cuid cíochsa a dhiúl lena thart a choscadh, agus an freagar a thug sé uirthi, tá sé i mbéal na ndaoine go fóill: Comhairle mná ó thuaidh ná ó dheas, ní dhearnas agus ní dhéanfad. Nach sílfeadh duine, an fear a raibh an tart ag goilleadh chomh mór sin air agus go bpógfadh sé an lámh a mharbh a naoi mbráithre fichead ach í deoch uisce a thabhairt dó, nach sílfeá gur bhuí bocht leis deoch de chineál ar bith a fháil a fhliuchfadh a theangaidh a bhí saillte ag an tsáile sheirbh ruaidh.’ Ach bhí geasa ar Gholl gan comhairle mná a ghlacadh agus ní bhrisfeadh sé ar na geasa sin dá bhfaigheadh sé bás dá thairbhe (?).

Duine ar bith ar mian leis an dán seo a léamh ina iomláine, gheobhaidh sé in Duanaire Finn[234] é, leabhar de chuid Chumann na Scríbheann Gaeilge. Tá an scéal giota níos faide i seanchas na ndaoine ins an Ghaeltacht. Inistear dúinn gur imigh an bhean agus í ag caoineadh agus gur fhág sí céile fir ina luí ina chuid fola ag fáil bháis ar charraig mhara. Ar maidin an lá arna mhárach le bánú an lae tháinig fear de mhuintir Chumhaill air darbh ainm Mac Smóla. Agus nach bhfuil an fhírinne lom i seanchas na ndaoine go díreach mar atá sí sa dán?

‘A Ghoill, an bhfuil tú inleighis?’ arsa Mac Smola.

‘Níl mise inleighis,’ arsa Goll, ‘agus ní bheidh tusa inscéalaíocht.’

Nach mar seo ba dual agus ba dúcha do Gholl an chaint dheireanach a rá a dúirt sé ar an tsaol seo? Chuaigh an bheirt chun spairne le chéile agus thit achan fhear acu le láimh an fhir eile.

An lá arna mhárach le breacadh na maidine bhí dobharchú ar an charraig ag ól na fola a bhí ag sileadh amach as taoibh Ghoill. Sin a bhfuil ráite. Ach nach millteanach agus nach ealaíonta an deireadh ar scéal é? Goll mór glacláidir Mhac na Móirne ina luí go socair suaimhneach agus madadh salach mara ag ól a chuid fola. Nach mór a tháinig sé air nuair nach dtiocfadh leis éirí ar feadh bomaite agus gan an fhuil uasal sin a ligean i scornach madaidh. Nach maith a thuig an seanchaí nach dtig éinneach ar ais as an tsíoraíocht.

Is aineolach na daoine a deir nach bhfuil ábhar litríochta againn i nGaeilig agus go gcaithfear aistriú a dhéanamh as teangacha eile. Nach mithid dúinn aghaidh a thabhairt ar ár dtír féin agus ár mbeannacht (nó ár mallacht) a scaoileadh le Gallaibh.

SCRÍBHINNÍ AGUS SEANCHAS[235]

Deir na húdair linn gur i dtrátha an deichiú haois a toisíodh a chumadh Fiannaíochta agus gur cumadh an chuid is mó di i gcaint choitianta na ndaoine Mar sin de mhair an Fhiannaíocht de bhrí de go dtáinig sí anuas i mbéaloideas na ndaoine coitianta. Níorbh é sin do litríocht Ríocht Uladh é. Shíolraigh sí ó uaisle agus ó lucht léinn. Agus níl an bhrí ná an meáchan ins an Fhiannaíocht ná an chreata uirthi a bhí ar ardlitríocht Ríocht Uladh. Ach, san am chéanna, tá scéaltaí breátha agus dántaí deasa san Fhiannaíocht, agus Gaeilig ar fiú Gaeilig a thabhairt uirthi.

Tá sé soiléir ag achan duine, ceantar ar bith ar mhair an Fhiannaíocht ann, go bhfuil an Ghaeilig níos fearr ann ná mar atá sí sna ceantair eile. Tá ráití cruinne, achmhaire sna seanranntaí seo agus, an té a thógtar ina measc, fíonn siad iad féin isteach ina gcuid cainte.

Tá ceantair ins an Ghaeltacht i dTír Chonaill a bhfuil cuid mhór seanchais fán Fhéinn fágtha go fóill. Níl mórán seanchais i dTír Chonaill fán Chraoibh Ruaidh. I Rann na Feirste féin níor chuala mé riamh ach cupla scéal fá Chú Chulainn, ach tá cuid mhór iomráidh acu ar na Fianna. Is iontach an aithne atá ag cuid de na seandaoine ar an Fhéinn. Is minic a chasfaí daoine ort nach mó ná gur chuala siad iomrá riamh ar Eoghan Ruadh ná ar Sheán, agus tá oiread aithne agus eolais acu ar an Fhéinn is dá maireadh siad inné. Níor éirigh leis na dlíthe pianaideacha an béaloideas a bhaint de na daoine mar a bhain siad léann na leabharthach díobh. Dá mbíodh laoithe déanta fá Bhéal an Átha Buí nó fán Bhinn Bhoirb, bheadh eolas orthu inniu nach bhfuil orthu. Nuair a chuaigh an seanchas seo sna leabharthaí druideadh an doras ar na Gaeil nach raibh léann leabharthach acu.

Goll Mac Móirne an laoch is mó agus is éifeachtaí de na Fianna de réir sheanchas na ndaoine. Is é i gcónaí a théadh ar thús cadhnaíochta nuair a bhíodh na seacht gcatha i gcruachás. Is iomaí sin scéal atá inste fán dóigh a dtigeadh Goll i gcónaí nuair a bhíodh an cluiche chóir a bheith caillte agus a mbeireadh sé buaidh leis. Ar ndóigh, an lá a bhí sé ag fáil bháis, dúirt sé le Fionn ‘ba mhaith an cuidiú mé i gcruachás.’

Rud amháin atá le tabhairt fá dear againn ins na scéaltaí sin, go bhfuil áilleacht fhiáin ins na pictiúirí atá iontu. Is furas a aithne cad é an cineál saoil a chaith na Fianna. Tá rud inteacht i gcuid de na laoithe a bheir orainn a thuigbheáil go bhfaca siad an saol agus an saol i dtús a óige. Maidineacha samhraidh agus scaifte acu ag gabháil amach a sheilg. Gloimneach na conairte sa ghleann. Scoltarnach lon Leitir Laoi, gáir na bhfaoileán in Iorras thall.

Tá cuid mhór dena gcuid éachtaí ins na scéaltaí atá i seanchas na ndaoine. Ceann de na rudaí ba deise liom féin i m’óige ba í Laoi an Arrachta í.[236] Is iomaí oíche a d’éist mé le seanduine ag inse an scéil sin. Cupla uair roimhe sin chuaigh cuid dá gcuid con amach ar dhoimhneacht an tsléibhe, agus ní fhacthas ní ba mhó iad. D’aithin siad go raibh rud inteacht sa tsliabh. Nach deas an dóigh é le toiseacht ar scéal? Tá a fhios agat go bhfuil rud inteacht sa chnoc agus tá (?) ag fuireachas le fáil amach cad é rud é. Seo dóigh chomh healaíonta is a dtiocfadh le duine toiseacht ar scéal. Greim a fháil ar tús ar an té atá ag léamh nó ar an té atá ag éisteacht. Ansin bheir an seanchaí leis sinn go barr an ghleanna agus taispeánann sé fathach mór dúinn thíos in íochtar an ghleanna agus catha de na Fianna agus an chonairt ag tarraingt air. Ba bhreá amach an cuntas a bhí tugtha ar an fhear mhór. B’fhaide ná colg a dhéad agus bhí sé as méid gach fir. Agus ansin ní dheargfadh arm air ach ball i gcúl a dheaschluaise, nuair nach raibh a fhios sin ag cách, a gcinn go brách go dteachaigh i nguais.

Mharbh an tArrachta cuid mhór de na cona. Agus, sa deireadh, chomhairligh cuid de na fir d’Fhionn Bran a ligean dá héill agus í a chur a dh’ionsaí an fhathaigh. Agus dá mbíodh Fionn ag moladh a chon go lá dheireadh an domhain ní thiocfadh leis a moladh mar a rinne sé ins na cupla focal seo: ‘Níor bheo domh mo bheo dá gcaillinn Bran.’ Ach, sa deireadh, rinne sé amach go raibh sé chomh maith aige Bran a chur gcuideachta na cuideachta. Ansin:

D’éirigh Bran go mbuaidh

Agus chraith go cruaidh a cheann

Agus i bhfianaise na sluagh

Gur bhain den uath a cheann.

Rud eile a gcaithfidh duine iontas a chur ann, na hainmneacha a bhí ag an Fhéinn ar na cona. Bhí na hainmneacha seo uilig fóirsteanach. Tuigeann tú tréithre an mhadaidh nuair a chluin tú a ainm. Cú Cruaidh, Cnead, an Dá Árchoin go mBuaidh, Rith fá Roinn, Luathchos, Déad Geal, Fearg Mire, Uaill, Doicheall, Gonadh agus dá réir sin.

Imeacht Oisín go Tír na hÓige an scéal is coitianta i measc na ndaoine.[237] Is breá an scéal é seo is cuma cad é mar a amharcóchaidh tú air. Tá daoine ann agus deir siad nach raibh Oisín ann riamh. Is é féin a bhí. Agus ní hé amháin sin ach tá sé ann ó thús an tsaoil agus beidh go dtína dheireadh. Níl aon lá sa bhliain nach gcastar Niamh air agus nach dtugann sí léi é go Tír na hÓige. Agus ní bhíonn brón ná bás ná aois ins an tír sin. Agus thig Oisín ar ais agus ní fhaigheann sé ach díorfaigh bheaga san áit ar fhág sé fathaigh. Nach minic a chluin tú na seandaoine ag rá: ‘Níl a fhios agam cad é an seort daoine an dream óg atá ar an tsaol anois. Níl greann ná cuideachta iontu, le taobh an dreama a bhí ann fada ó shin. Agus nuair a chuir Oisín an fáinne ar a mhéar, d’éirigh sé óg arís. Ar feadh tamaill bhig chonaic sé Gleann na Smól agus chuala sé gáir na laoch agus gloimneach na gcon. Ach níor mhair sé ach bomaite beag. Tháinig Naomh Pádraig agus ghearr sé an Chroich Chéasta os cionn an fháinne, thit an fáinne ina dheoir uisce agus d’éirigh Oisín ina sheanduine arís. Sin mar a bhíos go minic. Is iomaí uair a thig aisling chuig duine agus tí sé é féin óg ar feadh bomaite, ach ní mhaireann sé ach seal gearr. Musclann sé arís ina sheanduine dhubh, dhóite.

Tá an scéal seo maith go deireadh. Nuair a thoiligh Oisín ligean do Naomh Pádraig a bhaisteadh deirtear gur fhulaing sé bior iarainn a chur ina chois agus gur shíl sé gur chuid den bhaisteadh é. Is iomaí uair arís a chuir eaglaisigh bior na hImpreachta sa tír seo agus glacadh é mar chuid den bhaisteadh.

FROM A TEACHER’S DIARY[238]

There were things called ‘Inspectors of Irish’ and, to put it mildly, they were the crowning atrocity of the century. The strangest thing, perhaps, that I have to record concerning these officials is that whenever one of them came to the district I was conscious of his presence before he came within ten miles of the school. Science may yet explain these strange presentiments. For the moment, I cannot. All I can do is to state the fact that as soon as an ‘Inspector of Irish’ entered into the Gaeltacht, ‘I trembled, and something hung o’er me that saddened the joy of my mind.’[239]

For a few months after the disaster of ‘The Yellow Ford’[240] I taught history according to the Board’s rules and methods. But it was dull, dreary work, absolutely devoid of that essential factor in successful teaching, namely, interest, and consequently we were making little or no headway. One day, however, when the time for the history lesson came on, I glanced over my notes and saw that I had prepared a lesson on the Battle of Clontarf. It was a glorious day, and a wide expanse of bog-land lay behind the school. I was strongly tempted to take my pupils outside and make them act the battle of Clontarf. Would it not be glorious to watch the Danes in full retreat across the bogs of Meenamara and down the slopes of Lettercagh, with the Irish troops pressing hard in their wake! But it could not be. That blue sheet of paper in the ‘Observation Book’ sternly reminded me that it was highly dangerous to my professional status to make a second attempt at dramatising history.

At last I resolved on a plan. We would have the Battle of Clontarf in the schoolroom. All that was necessary was to keep a sharp look-out for inspectors and change my method of teaching as soon as the enemy was reported in sight. Forthwith I gave my instructions to one of my senior boys.

‘Dinny Boyle.’

‘Yes, sir.’

‘Post two sentries, one at each gable window. Put Tom Boyle on the Dungloe side and Tom Sweeney on the Gweedore side, and instruct them to report all vehicles appearing on the horizon. Pedestrians are to be reported only when they come within about two hundred yards of the school.’

‘Please, sir, what is a pedestrian?’

‘A pedestrian is the English equivalent of coisí. Hurry up now, like a good boy.’

Tom Boyle and Tom Sweeney! If ever I am inclined to become a cynic and refuse to believe that human nature is fundamentally good, I have only to think of these two pupils of mine. I was preparing them for the Intermediate at the time (God forgive me) and often whipped them through a labyrinth of algebraic factors until they had baptised the last pair of brackets in hot, scalding tears. And they sometimes avenged themselves on me by taking the valves out of my bicycle or by making horrid caricatures of me in their drawing-books. But would they betray their trust on sentry duty? No. I often put them at the windows before their tears had time to dry, and they always proved true to a boy’s code of honour.

All was now in readiness for the Battle of Clontarf. Limited in space as we were, our manoeuvres could not be very complicated. It was a simple test in pure physical force, to see which section would manage to dislodge the other from the centre of the room.

Dan Roarty was in the corner behind the rostrum, acting the part of Brian Boru. Before the battle began he whispered to me:

‘Please, sir, don’t give Micky Forker the party of the Dane who killed the king. He has a spite against me since the day we were fighting about the tin whistle.’

‘All right, Dan. I’ll have you murdered by Patrick O’Donnell. He is a friend of yours, and he won’t overstep his theatrical duty.’

The battle began. King Brian, from behind the rostrum, brandishes his wooden sword and urged his men to stand for Erin’s glory. The ‘Irish’ received fresh inspiration from the words of their king. Brian Boru became alive again in their childish fancies. He may have sunk into oblivion in the schools where history was taught along orthodox lines. But, in Meenamara, on this particular occasion, no one with any regard for truth could say that ‘the days of the hero are o’er.’[241]

The din of battle shook the house, and under its influence discipline broke out completely in the assistant’s room. The assistant, wondering what was wrong, opened the classroom door. I saw her lips moving, and I called a temporary truce until I should hear what she had to say.

‘I thought you must have left the school when I heard such terrible uproar. I cannot get any work done in the infant department.’

‘Whist, woman, till we beat the Danes,’ arsa mise, and I gave the signal for resumption of hostilities once again. The two armies engage in the clash of battle. The Irish press with all their strength and enthusiasm, but the Danes sternly dispute the central position with them.

A signal from the sentry on the eastern gable.

‘Well, Tom?’

‘Please, sir, there is a donkey cart coming from the West at the head of the lake.’

‘Maise, maise, Tom! Don’t you know very well that an inspector would not admit such close kinship with donkeys? Look out for motor-cars.’

‘But we were told, sir, to report all vehicles.’

‘Well done, my good and faithful servant.’

After the short cessation of hostilities necessary for considering the sentry’s report, the war was renewed in all its intensity. Dan Gallagher struck his head against an easel, and blood flowed freely down the side of his face. I sent him to the classroom to be bandaged and, to console him, reminded him that

‘Tis sweeter to bleed for an age at thy shrine,

Than to sleep but a moment in chains.[242]

A signal from the sentry on the western gable.

‘Silence! Well, Tom, what do you see?’

‘I see a motor-car coming down the hill at Ard na Lice.’

‘As sure as I live,’ arsa mise, ‘it is the Irish inspector. I knew he was in the district. All last night in my dreams I heard a confusion of bad grammar and worse accent. Dinny Boyle!’

‘Yes, sir.’

‘Call off the guard and lower the map of New Zealand for the Fourth and Fifth, while I get the Sixth and Seventh their Domestic Economy books.’

Dinny was the best lieutenant I had during my time in the teaching profession. He knew the Board’s rules and regulations better than I knew them myself. In less time than it takes me to write it he had reduced chaos to law and order, and we were working according to the time-table when the official arrived.

He told me he had come to examine the school in Irish. He would start with the junior division in my department.

‘Ar dhein sibh aon rud as Gayling ingiur?’ he asked.

The children looked at him in blank amazement.

‘I beg your pardon, sir,’ said I, struggling bravely to hold my righteous anger in check, ‘the children here use the irregular verbs.’

‘But what is the use in making them learn obsolete forms that have ceased to be used hundreds of years ago?’

‘Is that all you know?’ I asked, my temper rising. ‘Go into the assistant’s room and listen to the four year old children who came to school for the first time last week; listen to them talking naturally, and you will find out whether the irregular verbs are still in use or not.’

‘You shouldn’t address me in that strain or in that tone of voice,’ he replied, with a slight quiver in the corners of his mouth. ‘After all, you must remember, I am your superior, and how can you expect to be respected by your pupils if they see that you don’t respect your superiors?’

I threw discretion to the winds. ‘You may be the superior and I the subordinate,’ I said, ‘according to our respective scales of salaries. But, as far as knowledge of Irish is concerned, decidedly I am the superior.’

He wrote very energetically in his notebook for a few minutes and proceeded with the examination. At that time there were four or five children in the district who had been brought up in Scotland and whose parents had come to live in the school district only a few months before. The Examiner asked why these children were in a class by themselves. I explained to him that to these particular children Irish had to be taught as a foreign language.

He beamed with delight. This was his opportunity. He was one of that class of persons produced in abundance by the Revival Movement, persons who got into the limelight by writing something about teaching by what they called the Direct Method.[243] So here was an opportunity of showing his superiority. I was merely a native speaker and knew nothing about language teaching!

Having spent over a quarter of an hour explaining his theories in a most learned manner, he went on to show me how they could be carried into practice. In a little wooden box on the rostrum there was an egg which had been used for an ‘object lesson.’ He took the egg in his hand and addressed himself to the class.

‘Now listen to what I say and watch what I do. You must understand me in Irish and answer me in Irish. Anois! Rug mé ubh.’

An outburst of laughter from the native speakers.

‘Silence,’ shouted the inspector in an angry tone. Then to me: ‘I shall have to report you for want of discipline.’

‘But the children couldn’t help laughing, sir,’ I replied. ‘Have you any idea of what you have said?’

‘What have I said?’ he asked in a nervous voice.

‘That you laid an egg,’ arsa mise. ‘But that is a very treacherous verb. Considering everything, your best plan is never to omit the preposition.’

When he had gone I gave the children a short lecture on the future of our egg trade and the possibilities of great developments in that industry. It was the only time I adopted the materialistic conception of history. I pointed out that Denmark owed its national position to its egg trade, and that there was no reason why we should not successfully compete with Denmark since we had the decided advantage of having school inspectors to come to the rescue any time the hens failed to supply the demand.

What usually happens in such a case is this. A blue sheet goes up to the office. A red one comes down to the manager. The manager sends for you and warns you to be careful not to offend an inspector as you are in his power. In other words he counsels you to go back and practise the servility that has made the conquest possible.

An Druma Mór[244]

Lá Fhéile Pádraig anseo tá cupla bliain ó shin bhí mé ag tarraingt go hAnagaire chun Aifrinn ar maidin. Earrach fuar a bhí ann, an méid a bhí caite de, agus bhí an sneachta ar na cnoic go fóill. Bhí sé i ndiaidh a bheith ag cur ó oíche agus bhí cuma bhocht, fhuar chlaibeach ar an tsaol. Bhí an talamh ina ghreallaigh agus uisce ag gabháil go béal na mbróg ar na daoine a bhí ag teacht trasna an chaoráin ar a mbealach go teach an phobail.

Bhí dhá sheanduine ag gabháil suas romham féin agus coiscéim trom, fadálach leo. Ní raibh mise i bhfad, ar ndóigh, ó tháinig mé ar a n-amharc go raibh mé ar shiúl tharstu. Ach, ina dhiaidh sin, ó tháinig mé fá fhad éisteachta dóibh go dtí go dtáinig mé aníos leo agus gur dhúirt mé ‘Tá maidin fhuar ann, a fheara,’ chuala mé a bheagán nó a mhórán dá gcuid comhráidh.

‘Dheamhan gur iontach an t-athrach a thig leis na blianta,’ arsa Micheál Thoirealaigh. ‘Is cuimhneach liomsa nuair a bhíodh na préataí luatha ag briseadh an talaimh an lá seo den bhliain.’

‘Á, má tá, ba i bhfad ó shin a bhí an saol ann arbh fhiú saol a thabhairt air,’ arsa Tomás Liam Óig. ‘An bhfuil cuimhne agat ar na maidineacha gréine a bhíodh ann Lá Fhéile Pádraig fada ó shin? Nuair ba ghnách linn an druma mór a thabhairt amach le onóir a thabhairt don tír agus don chreideamh.’

Thost an seanduine tamall beag agus, ar seisean: ‘Is doiligh do Dhia soirbhint don cheithearn choilleadh a chuir deireadh le ár ndruma mór.’

Cad é fán druma mhór? Cá huair agus cá háit ar mhair sé, agus cérbh iad an ‘cheithearn choilleadh’ a chuir deireadh leis? Sin ábhar mo scéil. Cluinfidh tú.

B’aoibhinn a bheith beo i gCeann Dubhrann fada ó shin. Bhí beatha na naomh againn agus is beag buaireamh a bhí an saol taobh amuigh de na cnoic a chur orainn. Leoga, ní raibh a fhios ag cuid againn go raibh a leithéid de shaol ann. Tá a fhios agam gur shíl mé féin go raibh an tEargal ina sheasamh ar imeall an domhain agus nach raibh taobh thall de ach na réalta.

Bhíodh maidineacha samhraidh agus oícheannaí fómhair ann san am sin a chuirfeadh aoibhneas ar do chroí. Agus, ar ndóigh, bhíodh ár gcuid grinn agus suáilce agus caitheamh aimsire féin againn. Oíche Fhéile Eoin bhíodh tinidh mhór againn ar Chnoc Loch na bhFaoileog a mhairfeadh go meán lae lá arna mhárach. Oíche Shamhna ag goid cháil. Oíche Fhéile Bríde ag déanamh crosógaí cocháin. Bhíodh bainis agus baisteadh ar an bhaile ó am go ham. Bhíthí ag damhsa ar Thóin na Báinseadh; bhíthí ag iomáin ar an Tráigh Bháin; bhíthí ag suirí ar na Maola Fionna.

Ach bhí lá amháin sa bhliain agus b’fhearr é ná an chuid eile uilig, mar a bhí, Lá Fhéile Pádraig. Bhí druma agus buíon de lucht fídeog againn. Bheirtí an druma amach Lá Fhéile Pádraig agus ní fhanadh fear ná bean ná páiste ar thóin tí nach leanadh an ceol i rith an lae.

Agus nár thruaigh an té a chaithfeadh fanacht sa bhaile Lá Fhéile Pádraig! Is cuimhin liom lá amháin a cuireadh an pionós sin orm as diabhlaíocht inteacht a rinne mé agus, go síntear faoi chlár mé, ní dhéanfaidh mé dearmad de. D’imigh iomlán go Ceann Caslach leis an druma, ó dhuine liath go leanbh, agus fágadh mise liom féin. A Dhia, an dreach liath uaigneach a bhí ar bheanna an chladaigh! Agus an ciúnas agus an t-uaigneas a bhí ar gach taobh díom! Ní raibh beo ná ceo le feiceáil. Ní raibh toit féin as na tithe. Bhí an baile s’againne an lá sin mar a bheadh corp ann a mbeadh an t-anam i ndiaidh imeacht as, agus mise liom féin ar an fhaire.

Ach, is ar dhruma mhór Cheann Dubhrann a tharraing mé an scéal. Bhí aois mhór aige. Ceannaíodh é nuair a bhí m’athair ina stócach. Bhí sé chomh cúramach ag muintir an bhaile leis an tsúil a bhí ina gceann. Bhí brat glas acu fosta – brat a raibh dhá phioctúir uirthi – Naomh Pádraig ar thaoibh amháin agus Dónall Ó Conaill ar an taoibh eile.

Títhear domh go bhfeicim go fóill an dóigh a gcroitheadh sí í féin leis an ghaoith ar mhullaigh an Charracamáin maidin Lá Fhéile Pádraig. Títhear domh go bhfeicim Dónall Ó Conaill agus stoc bhán fána mhuineál, agus an ceann dubh gruaige sin air, agus an tsúil bheo sin ag amharc anuas ort. Agus Pádraig ar an taoibh eile agus féasóg fhada, liath air, rud mar a bheadh easconn faoina chosa agus é mar a bheadh sé á pholladh le bior. Títhear domh go bhfeicim na fir ag cruinniú aniar is anoir; iad cóirithe le ribíní agus le seamrógaí, bearrad cruinn, glas ar achan fhear acu agus fídeog leis ina láimh.

Is iomaí gléas ceoil a bhíos ann. Bhí cupla píobaire ag buín Cheann Dubhrann. Bhí trí dhruma bheaga acu. Agus bhí rud eile acu a dtugadh siad na triangles air. Ní raibh anseo ach triantán cruaidhe a bhuailtí le barra cruaidhe. Inniu is an lá sin níor ghléas cheoil ar an domhan iad mar triangles. Tuigeadh an méid sin agus is minic a bhíodh sé deacair duine a fháil lena láimhdeachas. Leis an fhírinne lom a rá, ní bheadh fear ar bith sásta a n-iompar. Leathstócach chúig nó sé déag de bhliana a bhíodh i gcónaí ag gliogaráil leo. Ba mhaith fána choinne seo féin iad. Nuair a thoisíos gasúr a thógáil a shúile le mná, bíonn dúdóg phíopa nó rud inteacht den chineál iontach úsáideach le cur in iúl don bhantracht nach gasúr é níos faide ach fear. Aon uair amháin a ‘shiúlas’ fear Lá Fhéile Pádraig, dar leis go bhfuil aois an pháiste fágtha ina dhiaidh aige. Rud léanmhar a chur síos d’fhear go bhfuil sé ró-aosta le spéis a bheith ag na mná ann. Agus tá sé lán chomh léanmhar a bheith ró-óg. Nac méanair dúinn an tamall beag a bhímid ar bharr an chnoic sula dtoisímid a thitim síos ar an taoibh eile! Ach, cuid triangles Cheann Dubhrann! Ba mhinic ina dtost iad murab é na mná.

Bhí sé cheannfoirt ar an bhuín. Bhíodh hataí glasa orthusan agus claímheacha maide ina láimh leo. Ní bhíodh fear ar bith ina cheannfort ach fear a raibh scothairde ann. Agus ba deas amach a thigeadh na hataí glasa agus na cleiteacha geala dóibh. Is iomaí cailín óg riamh a raibh an croí ag preabadaigh aici ag gabháil amach ag Píopa Thuathail di Lá Fhéile Pádraig agus í ag amharc ar mhian a croí gléasta mar a bheadh curadh catha ann.

Théadh an saol mór chun Aifrinn Lá Fhéile Pádraig. Agus cad chuige nach rachadh? Ar ndóigh, Éireannaigh uilig a bhí iontu. Agus nach gcuala muid riamh ráite:

Lá Fhéile Pádraig níor ghnách liom a bheith ag coimheád an chró.

Sean-Mhicheál ‘ac Siail a bhí ag titim ar a bhata agus nach dtéadh trí choiscéim óna dhoras féin an chuid eile den bhliain, théadh sé chun Aifrinn Lá Fhéile Pádraig. Tarlach Shéamais a bhí ina luí le giorranála ó bhí Samhain ann; Conall Mháire Duibhe a bhíodh ag marú leitheann achan Domhnach sa bhliain; Seán Sheoirse nach ligfeadh an náire dó a bhlagad a nochtadh os coinne na gcailín; Niall Shéamais Duibh nach raibh aon bhríste Domhnaigh aige; iad seo agus go leor eile nach bhfeicfeá an chuid eile den bhliain, bhíodh siad ar a gcois Lá Fhéile Pádraig. Thógadh sé cian díobh nuair a tíodh siad an slua ag teacht anuas an mhalaidh ag teach Néillín Phroinsís agus Dónall Ó Conaill ag amharc anuas orthu. Is deacair a rá cad é a bhog an croí ag na seandaoine seo. B’fhéidir go bhfuair siad amharc ar shlóite eile agus ar chlaímheacha ba nimhní ná rudaí maide. Ná bíodh barraíocht fonn ar dhuine ar bith gáire a dhéanamh faoi na triangles. B’fhéidir gur minic a thug an gliogar céanna uchtach dúinn nár cailleadh iomlán i gCionn tSáile.

Bhíodh druma Anagaire agus druma Mhullach Dubh ansin fosta agus théadh an t-iomlán thart trí huaire ar theach an phobail ag seinm. Á, má tá, ní raibh aon chuid acu cosúil le buín an bhaile s’againne. Thug an sagart agus máistir na scoile agus achan duine arbh fhiú a dhath a bharúil, thug sin an chliú dóibh thar fheara na Rosann.

Bhí go maith agus ní raibh go holc go dteachaigh an seisiú bliain déag thart agus gur thoisigh cupla leathstócach a fháil drochmheasa ar na claímheacha maide. Ar feadh tamaill níor cuireadh mórán suime anseo. Sa deireadh, toisíodh a rá gur cheart an druma a thabhairt amach Domhnach Cásca. Géilleadh dó seo, ar ndóigh, nó ba bhreá an rud dhá Lá Fhéile Pádraig sa bhliain. Ba é an dara rud a húradh gur cheart trí dhath a chur sa bhrat agus pictiúr eile a chur in áit Dhónaill Uí Chonaill. Dá dtiteadh an ghrian as an spéir i lár an lae, ní thiocfadh leis na seandaoine ní ba mhó d’iontas a bheith orthu.

‘Chluin an tAthair Síoraí féin seo,’ arsa Tomás Liam Óig. ‘An brat glas a bhí againn féin agus ag ár gcuid aithreach agus aithreach mór. A rá is de go bhfuil smugacháin nach mó ná gur scoitheadh ón chígh iad, go bhfuil siad ag caint ar dhathannaí eile a chur inti. Agus nár chuma sin i dtaca le holc ach dath buí na nAlbanach ar cheann acu sin.’

Líon Tomás le tocht go dtí an dá shúil. Chuir sé a bhata faoina ucht agus d’amharc sé isteach sa tinidh. Bhí sé mar a tífeadh sé pioctúirí eadar na haibhleogaí dearga, mar a tífeadh sé gach lá breá dá raibh acu ón chéad lá riamh a shín an brat glas a chuid scafóg óir ar ghaoith na maidine.

‘Tá a fhios agamsa cad é is ciontaí leis seo,’ arsa Paidí Éamainn Pheadair. ‘Páipéar atá Antoine Mhearagaid a fháil a chuir na trí dhath ina gceann.’

‘An é sin an Journal?’ arsa duine eile.

‘Leoga, maise, ní hé,’ arsa Paidí. ‘Nó páipéar fiúntach an Journal. Seo rud beag a thig anuas as Baile Átha Cliath agus dhéanfaidh sé olc sula stada sé.’

‘Tá cuid mhór den cheart ag na fir óga,’ arsa Séamas Airt Óig. ‘Bhí trí dhath ins an bhrat a bhí ag na hÉireannaigh Aontaithe agus ag na hÉireannaigh Óga agus ag na Fíníní.’

‘Tá tusa inchurtha leo féin,’ arsa Tomás. ‘Creidim gur páipéar Bhaile Átha Cliath a chuir thusa ar an tseachrán fosta. Cad é atá a fhios ag muintir Bhaile Átha Cliath fán áit seo? Nó cad chuige nach ndéan siad neamhiontas dár mbrat glas?’

Ba ghairid gur thoisigh scaifte beag de bhuachaillí óga an bhaile a chruinniú ar léana bheag a bhí thíos in íochtar an ghleanna. B’iontach na cruinníocha iad seo. Bhí duine nó beirt i gcónaí ar na hairde agus iad mar a bheadh siad ag coimheád ar eagla go dtiocfadh aon duine dá gcóir. Corruair thigeadh buachaill óg, scaoilte a raibh gruag chatach, dhubh air agus súile beocha ina cheann, thigeadh sin as an Chlochán Liath ar ghearrán iarainn. Níodh sé tamall comhráidh le fear nó beirt acu agus d’imíodh sé ar ais.

Bhí Lá Fhéile Pádraig ag teacht agus bhí an súiche sa phota. Dhá thaoibh an bhaile i riocht a chéile a sceanadh. Cuid ag rá gur cheart na trí dhath a bheith sa bhrat. Cuid eile ag rá gur mhór an peacadh marfa smaoineamh ar a leithéid a dhéanamh.

Tháinig an lá agus níor tugadh amach an druma ar chor ar bith. Bhí eagla go mb’fhéidir go dtabharfaí iarraidh phollta air.

‘Scrios Dé orthu,’ arsa fear de na fir óga, ‘ba mhaith an airí an druma agus iomlán a bhriseadh orthu. Tá na Hibernians ar thaoibh na Sasana achan áit a bhfuil siad agus tá a fhios agamsa go bhfuil. Tá sé chomh maith a gcur as a gcigilteacht i dtús báire. Má bheirtear réam anois dóibh féin agus dá ndruma, beidh siad ag spíodóireacht orainn amach anseo nuair a thoiseochas an troid.’

‘Tá an ceart agat,’ arsa fear eile. ‘Ba cheart dúinn a ghabháil síos tigh Néill Sháibhe anocht agus smionagar a dhéanamh den iomlán.’

Ba ag Niall Sháibhe a bhí gléasraí an cheoil agus bhí siad chomh cúramach aige leis an tsúil a bhí ina cheann. Níor shamhail sé go dtiocfadh duine ar bith dá gcóir nuair a bhí siad istigh sa teach aige. Ní ligfeadh an eagla dóibh é. Ní raibh aon fhear acu nach raibh aithne aige orthu agus bheadh eagla orthu go gcuirfí cupla bliain go príosún Dhoire iad dá dtigeadh siad isteach i dteach ar bith a bhriseadh drumaí agus a strócadh brat!

Tráthnóna amháin le clapsholas bhí Niall Sháibhe ina shuí de chois na tineadh ag caitheamh a phíopa agus é ag smaoineamh gur bhocht an scéal nach raibh glór druma le cluinstin ar an bhaile Lá Fhéile Pádraig. Leis sin, isteach le beirt fhear agus iad as aithne. Ní raibh a fhios ag Niall cé a bhí ann ach oiread is dá dtigeadh siad as an domhan thoir. Bhí a fhios acu cá raibh an druma agus an brat glas. Thug siad leo iad agus chuir lasóg iontu. Ba é sin an crá croí ba mhó a fuair cuid de mhuintir Cheann Dubhrann riamh. Nuair a chuala Tomás Liam Óig é, tháinig na deora leis mar a thiocfadh le leanbh.

‘Ní bheidh ifreann lán go mbí siad ann,’ ar seisean. ‘Chan de thabhairt breithiúnais orthu é.’

‘Deir siad féin gurb é brat na dtrí ndath an ceann ceart,’ arsa Séamas Airt Óig. ‘Cluinim gurb í a bhí ann fada ó shin.’

‘Is cuma cad é a bhí in áiteacha eile,’ arsa Tomás, ‘ba é an brat glas a bhí againne i gcónaí. Ba é a bhí againn an lá udaí i gCeann Caslach, an lá a thug an Sagart Mór an chliú dúinn thar lucht thrí bpobal. Ba é a bhí againn i Mullach Dearg agus i gCroichlí agus i Mín na Lice... Ní bheadh mórán iomráidh ar Cheann Dubhrann ná mórán cliú aige murab é an brat glas agus an druma mór.

FOGHRAIDHEACHT GHAEDHILGE AN TUAISCIRT[245]

Dá mbíodh Gaeilgeoirí na hÉireann i bhfách le a bheith in innimh Gaeilig cheart a labhairt agus a thuigbheáil, bheadh lúcháir mhór roimh an leabhar seo.[246] Dá mbíodh gan aon cheann dá chineál a bheith ar an mhargadh le tamall, bheadh dóchas ag duine gur ainbhios nó aineolas a thug ar dhaoine a bheith ag iarraidh a chur in iúl nach raibh riachtanas ar bith ag lucht foghlama a gceann a bhuaireamh le Gaeilig Chúige Uladh. Ach bhí Maoise agus na fáithe acu leis na blianta móra fada agus tá siad chomh ceannláidir inniu agus a bhí siad an chéad lá. Tá sé fiche bliain ó scríobh Quiggin[247] na focail seo:

Practically all writers of Irish Grammars, with the exception of Neilson and O’Brien, have based their observation on the dialects of Munster and Connaught, whilst the speech of Donegal might long ago have supplied the key to the most difficult problem of Irish phonetics… Donegal Irish is the only living Irish dialect which preserves in some measure the original difference between the single and double consonants of Old Irish orthography.

Tamall ina dhiaidh sin tháinig leabhar Sommerfelt[248] amach agus, i measc rudaí eile, dúirt sé:

The Old Irish principle of stress subsists entirely in it, whereas new tendencies have arisen especially in Munster Irish.

Nuair a smaoineochas tú go bhfuil na leabharthaí seo foilsithe a fhad agus atá siad agus a tífeas tú san am chéanna daoine nach bhfuil acu ach an cineál Gaeilge a bhí ar pháipéar an Mhóráirimh ar na mallaibh, nuair a tí tú agus a chluin tú seo achan lá sa bhliain, is doiligh duit mórán dóchais a bheith agat go dtabharfar aird ar Shéamas Ó Searcaigh nuair a deir sé:

Dálta na Sean-Ghaedhilge, is ar chéad siollab an fhocail bhíos an béim gotha i nGaedhilg an Tuaiscirt.[249]

Ach, ar scor ar bith, scríobh Séamas a leabhar agus thug sé cruthú eile dúinn cá háit a bhfuil an Ghaeilig agus cá háit a bhfuil an Standard. Rinne sé a chuid oibre go maith. B’fhéidir go raibh contúirt air a ghabháil ar seachrán ins na fuaimeannaí a bhí in áiteacha eile taobh amuigh de Thír Chonaill ar siocair go raibh sé i muinín daoine eile go minic – agus daoine nach raibh mórán géire sa chluais acu – fá choinne a chuid eolais. Ach ba doiligh locht a fháil ar an chur síos atá aige ar chuid fuaimeannaí Thír Chonaill. Dá bhfaighinn locht ar bith ar an leabhar, déarfainn gur mór an truaigh, ó chuaigh sé i gceann scéal Fiannaíochta a scríobh i ndeireadh an leabhair, nár fhág sé cuid seanchais na Cruite ina dhiaidh agus a theacht go dtí áit inteacht a raibh Fiannaíocht ann agus craiceann uirthi. Ach níl ansin ach locht beag más locht é ar chor ar bith ar leabhar foghraíochta. Rud eile, tá t i dTír Chonaill nach dtugaim fá dear ina leabhar ag Séamas. Dá mbeadh na comharthaí ag an chlódóir b’fhuras domh an rud a mhíniú. Seo an rud atá i mo cheann. Sna focla liom, leat, leis, léi, leo, ní l caol ar fad atá ann mar atá san fhocal mill, ach l mar atá san fhocal mil. Anois nuair a thig t caol roimh na litreacha sin, mar atá sna focla ‘ag caint leo,’ tá t anseo iontach cosúil le t an Bhéarla. Na consana eile mar an gcéanna: cuir i gcás, ‘pill leo chun an bhaile, is geall le fear é,’ is ionann ll ins na focla seo (caol agus leathan), is ionann sin agus l san fhocal baile.

Níl mé ag rá go bhfaca mé rud ar bith eile sa leabhar nár aontaigh mé leis. Tá an obair déanta go cúramach beacht, agus tá cuma agus creata uirthi óna tús go dtína deireadh. Agus ansin tá sí scríofa i nGaeilig. Leabhar í seo a chaithfear a léamh agus cuid mhór dá bhfuil inti a fhoghlaim más mian linn an Ghaeilig a shábháil. Tá a chuid féin den obair déanta ag Séamas Ó Searcaigh le gléas a thabhairt don té ar mian leis lámh an uachtair a fháil ar dheacracht na Gaeilge.. Tá rud amháin mínithe go soiléir sa leabhar seo. Rud atá ann a bhíos ar bharr a ngoib ag cuid mhóir daoine ach is annamh duine a thuigeas é. Is é sin caol le caol agus leathan le leathan. Is beag duine a thuigeas go dtéid an dlíodh seo taobh amach den fhocal nó go bhfuil baint ar bith aige leis an fhocal atá ag a thaoibh. B’fhéidir go dtuigeann siad go gcuireann an t athrú ar an r san fhocal labhairt ach ní fheiceann siad go bhfuil an rud céanna eadar dhá fhocal. Cuir i gcás chuir tú.

An bhail a thug Séamas ar l, n, r, thaitin sé i gceart liom. Seo na fuaimeanna móra, leathana, domhaine atá fágtha sa Ghaeilig go fóill. Tím go bhfuair Séamas an r sin a sháirigh ar Quiggin a fháil. Tá sé chomh coitianta i Rann na Feirste le fuaim ar bith eile. Is cuimhneach liomsa nuair a bhí mé beag fear a bheith ar an bhaile s’againne ‘ar leag Dia lámh air,’ is é sin a raibh lear ar a chuid gléasraí cainte, agus nuair a déarfadh sé Dónall Róise agus r leathan aige ann, théithí a gháirí faoi.

Duine ar bith a bhfuil suim aige sa Ghaeilig, ba cheart dó an leabhar seo a cheannach. Ins an am a chuaigh thart ba é an dóigh a bhfaigheadh cuid mhór daoine thar an deacracht a bhí sa Ghaeilig s’againne a rá ‘canúint Chúige Uladh í sin.’ Rinneadh an ráite sin fá choinne daoine a bhí róramhar san inchinn nó róchúng sa dearcadh le Gaeilig a fhoghlaim. Ach tá an lá sin thart. Ba cheart do gach oide scoile ar fud na hÉireann cupla bliain a chaitheamh os cionn an leabhair seo.

Agus, rud eile de, d’iarrfainn ar chuid de na daoine a scríobh amhráin agus scéaltaí ó bhéal na ndaoine agus a mhill iad, díobháil nár thuig siad an fhoghraíocht, d’iarrfainn orthu an leabhar seo a cheannach agus foscólaidh sí na súile acu. Is minic a chonaic mé daoine ag scríobh: ‘Cad é is scéal dó sin?’ agus á rá gur mar sin atá sé ag na seandaoine. Dá mbeadh eolas ar an fhoghraíocht acu, thuigfeadh siad gur ‘Cad é is ciall’ atá ann. Tá dream eile daoine arc heart dóibh staidéar a dhéanamh ar an leabhar seo, mar atá, oidí scoile ins an Ghaeltacht. Is annamh scoil ins an Ghaeltacht a dtig leis na páistí léamh go nádúrtha cé go labhrann siad de réir foghraíocht na teanga, ar an ábhar go síleann a gcuid oidí gur ceart fuaim a chur le gach focal gan baint leis na focla atá roimhe is ina dhiaidh. Agus ansin tá dream eile ar chóir dóibh an chuid eile dá saol a chaitheamh os cionn an leabhair seo, sin an mhuintir nach bhfuil acu ach l amháin ins na ráite seo: ‘Tá cuileog i bhfolach i mbrollach na caillí,’ nó ach n amháin ins an ráite seo eile: ‘Is binn a chanas an fear sin nuair a bhíos gloine leanna ólta aige,’ nó ach r amháin ins an cheann seo: ‘A Róise, tá an tír millte ag an fhear a mharbh an rí.’

A Shéamais Uí Shearcaigh, fad saoil duit. Tá leabhar scríofa agat a bhfuil toirt agus tairbhe, brí agus tábhacht agus ealaín inti. Tá sí i ndiaidh a chéile go deismir, ordúil óna tús go dtína deireadh. Is maith agus is nuaidh leabhar údarásach mar seo anois nuair atá namhaid ag an Ghaeilig chomh holc agus a thiocfadh léi a bheith aici, mar atá, an prácás seo atá ag tógáil a chinn ar na mallaibh.

SCRÍBHINNÍ AGUS SEANCHAS[250]

Tá daoine ann a gcuireann sé iontas orthu nuair a deirtear leo gur giorracht agus fírinne lom tharnochta na tréithre is láidre i litríocht na Gaeilge. Daoine a léigh beagán beag de chuid filíochta na hochtú aoise déag agus nach raibh fonn orthu riamh a ghabháil taobh thiar de sin. Agus, ar ndóigh, an té a léifeadh filíocht na haoise sin agus nach léifeadh ach í, níorbh iontas ar bith dá mbíodh sé den bharúil nach raibh mórán eile i bhfilíocht na Gaeilge ach sreangáin focal. Ach an té ar mian leis breithiúnas iomlán a thabhairt ar an fhilíocht, caithfidh sé streachlán leanbaí na hochtú aoise déag a fhágáil ina dhiaidh agus a ghabháil siar céad eile. Má théid, tífidh sé go bhfuil cineál eile filíochta ar fad san aois sin. Go bhfuil sí beo achmair, bríomhar, giorraisc, go díreach mar an chuid de Laoithe na Féinne a raibh muid ag caint orthu. Níl mé á rá nár cumadh rud ar bith san ochtú haois déag arbh fhiú filíocht a thabhairt air. Casfar corrghiota maith ort ansiúd is anseo. Ach, mar sin féin, glórthaí amaideacha an chuid is mó de.

Ach má fhágaimid saol na hAislinge inár ndiaidh agus a ghabháil siar giota, casfar scoith na filíochta orainn. Agus chomh luath agus a léifeas duine í, aithneochaidh sé gur filíocht atá aige. Gur smaointe atá iontu a tháinig ó chroí an duine agus nach deilín focal agus an oiread seo fuaimeanna iontu ag cur le chéile. De dhearbhú an scéil seo, seo dán beag as an leabhar breá sin Dánta Grádha[251] a tháinig chugainn ar na mallaibh – an leabhar Gaeilge is mó a thaitin liom dá bhfaca mé le fada.

‘Sí mo ghrádh

an bhean is mó bhíos dom chrádh;

annsa í óm dhéanamh tinn

ná an bhean do-ghéanadh sinn slán.

‘Sí mo shearc

bean nár fhágaibh ionnam neart,

bean nách léigfeadh im dhiaidh och,

bean nách cuirfeadh cloch im leacht.

‘Sí mo stór

bean an ruisg uaine mar phór,

bean nách cuirfeadh lámh fám chionn,

bean nách luighfeadh liom ar ór.[252]

Is iomaí smaoineamh a thig fríd do cheann nuair a leas tú an dán beag seo. An chéad rud, an fhíorfhilíocht atá ann. An fhírinne lom atá ann. Nach sin an saol ó shínfear i gcliabhán go síntear i gcónair thú. Tá rud inteacht i gcónaí de dhíth ort agus rud inteacht nach bhfuil dul agat sroicheachtáil a fhad leis. Is cuimhin leat nuair a bhí tú i do leanbh, ní raibh tú le scaoileadh ná le ceangal go bhfaighfeá fídeog nó bábóg nó failleagán den chineál sin. Ní raibh sé leath lae i do sheilbh gur chaith tú ar leataoibh é. Bhí tú tuirseach de. Rud inteacht eile a bhí de dhíth ort. Agus mar sin go deireadh. Agus nuair a d’éirigh tú mór agus bhuail galar an ghrá thú, ní dhéanfadh bean ar bith maith duit ach an bhean nár mhiste léi fá dtaobh díot. An bhean nach gcuirfeadh cloch i do leacht.

Ansin dearc chomh beacht, cruinn, soiléir agus a inseas an file an scéal. Níl focal amháin de bharraíocht aige. Agus, rud eile, tá an Ghaeilig atá aige intuigthe achan áit arm hair an teangaidh á labhairt. Ní aithneofá cé acu as Leath Choinn nó as an Mhumhain é. Labhrann sé linn anall ón tseantsaol agus tá blas milis ar a chuid cainte.

Foiligh oram th’ucht mar aol,

Ná feicear fós do thaobh nocht;

Ar ghrádh Chríost ná feiceadh cách

Do chíogh rógheal mar bhláth dos.[253]

Piaras Feiriteur, file as Ciarraí, a chum an dán sin. Agus sin rud nach mbeadh a fhios agam dá léití domh é agus gan ainm an údair a inse domh. Mar sin de is beag athrach a tháinig ar an Ghaeilig le trí chéad bliain. Dá léinn an dán seo do na seandaoine i dTír Chonaill, déarfadh siad: ‘Sin an cineál céanna atá againn féin.’ Ach dá léinn giota den chanúint atá ag Rialtas an tSaorstáit dóibh, ní bheadh a fhios acu ó Dhia anuas cad é a bhí ann.

Tá dán eile sa leabhar seo agus bheir sé i mo cheann nathán a chuala mé go minic sa bhaile: nuair a bios an tobar lán, caithfidh sé cur thairis. Bhí an file seo lán. D’iompair sé an t-ualach air féin nó gur chruinnigh sé ina chrap os cionn a chroí. Bhí meáchan an rúin sin á mharbhadh. Lig sé amach é sa deireadh. Ní bhiad níos sia gan a nochtadh, a deir sé. Agus ansin thoisigh sé a thonnadh amach ar theann a dhíchill. Is furast a aithne air féin go raibh doirse druidte, dúnta ar a chroí le fada. Thig an chaint leis ina tonna agus ina rabháin. Ach san am chéanna tá brí agus meáchan in achan fhocal dá n-abair sé, chan ionann sin agus na rabháin chainte atá sna hAislingí.

Tugas grádh nách féadaim d’fholach

Dá folt cochlach, dá rún leasg,

Dá malainn chaoil, dá rosg gormghlas,

dá déid shocair, dá gnúis tais.

Tugas fós, gion go n-admhaim,

Grádh mar mh’anam dá píp réidh,

Dá guth róibhinn, dá béal blasta,

Dá hucht sneachtmhar, dá cígh ghéir.[254]

Agus dá réir sin. Ba doiligh stad a chur leis nó go n-insíodh sé go teann dúthrachtach na tréithre a dtug sé grá dóibh. Agus cá bhfuil an té a bheadh ina dhiaidh air? Ní dhaoraimse thú ach oiread. Imigh leat agus ná peacaigh níos mó!

SQUEEZING THE CROW[255]

In the early days of the Board of Education it was quite a simple matter to become a teacher. But according as time passed and we became good children, England extended her reforming hand to our Education system, with the result that now you are not recognised as a qualified teacher unless you are trained. The training is thorough, as may be understood from the details I am about to give. You are not declared ‘trained’ until you have taught in the ‘practising schools’ for a period amounting to three full weeks. On this point the law is unalterable; you must complete your three weeks’ training before you are registered as a fully-qualified ‘national’ teacher. And that is not all. In addition to this extensive and intensive course in the schools, you must commit to memory the Life of Froebel.[256] And, to put the last proud plume in your pedagogic hat, you must teach a ‘criticism lesson’ in presence of the whole staff of professors. Then go forth and take charge of young Ireland. Bear in mind the exalted character of your profession. And God bless you!

The ‘criticism lesson’ is the great event in your training course. You know how much depends on it and you leave nothing undone to make it a success. The first item in your preliminary preparations is sartorial rather than pedagogic. I mean your trousers must be creased. So you put them under your mattress and sleep on them for nine consecutive nights. At this point I wish it to be understood that the number nine, in this connection, has not the magic significance assigned to it in fairy-tales. It merely happens that the accumulated wisdom of the ages has fixed nine as the irreducible minimum. You next write a note of your lesson in orthodox fashion, taking care to underline your headings neatly in red ink, and to specify the average age of your pupils and their assumed knowledge of the subject. Above all you must state your aim. But this is not so formidable as it may seem at first sight. For you have the formula ready-made and sanctified by generations of tradition. It is simply this and nothing more: ‘To teach the children so-and-so and to develop them physically, mentally and morally.’ At first you may feel rather sceptical of the moral value of, say, division by factors. But, as a general rule, the light of faith in due course dawns on your darkness. And even though it does not, you will soon be led to realise that you might as well make a beginning in the college and abandon the bad habit of thinking for yourself; for abandon it afterwards you must if you are to earn your bread as a teacher.

Ach, le scéal fada a dhéanamh gairid, you practise your lesson on your fellow-students for a week before your time comes to teach it. On the night before the ordeal, you are heard rehearsing commands and questions in your sleep. But no one takes any notice of you. The student in the adjoining cubicle murmurs: ‘Neither do I condemn thee’ and goes off again to dreamland.

Now’s the day and now’s the hour! You run to the dormitory to get another look at your personal appearance and you are off to the schools for your class. The trying part of the business is the few minutes you must spend with your class lined up in the corridor before the door of the lecture hall opens. You look so sheepish with the exaggerated crease in your trousers, and the bundle of foolscap you are pressing against your heart. The children feel pity for you and they tell you to keep your courage up and that they will bring you through. If you have any taste left for Shakespeare (that is, if the ‘literature’ programme has not completely killed it with its prosy dissertations on whether Shakespeare’s plays were written by Shakespeare himself or by another man called Shakespeare, or whether at the end of a particular line in your textbook there should be a colon instead of a semicolon according to the first folio edition). I say if you happen to have one link of sympathy with Shakespeare left unsnapped by the system of ‘Education,’ you will find yourself wondering whether the immortal William was a teacher before he became a playwright, or was it during the few nerve-racking moments between taking his class to the corridor and marching it into the lecture hall that he said that ‘Between the acting of a dreadful thing and the first notion the state of man suffers the nature of an insurrection?’

Be the Godda! Yes, you do put an extra syllable in the last word of the exclamation, when you hear footsteps coming across the floor inside. Will it be any more dreadful when we hear Gabriel’s footfalls coming across from eternity to bring us to the last judgment? You see the knob of the door turning. The door opens. The prefect appears and beckons to you to advance with your class. You see in the far end of the hall the principal and his staff seated around a table in all their pomp and majesty.

I am sorry that so long an introduction was necessary. But it was necessary. Well, I went through the preliminaries of my ‘criticism lesson,’ and the reader is to picture me now with my class in front of me, the students in the gallery and the professors on the rostrum heavily armed with notebooks and pencils. The lesson I had been given to teach was one on cork, and I had taken care to supply the children and myself with lumps of that material, and I had, as well, a glass dish containing water, together with the other requisites.

Now I must explain here that if there is one thing impressed on a teacher in training more than another, it is the absolute necessity of using language familiar to the children. In giving a language lesson, we were told, new words would have to be introduced from the very nature of things. But in teaching any other subject, clearness was the essential thing. Therefore the children must understand the medium through which the new ideas are imparted to them. I believed firmly in this philosophy. On the truth of it I staked my hopes. And if I had ever since doubted it my faith would have been renewed again by witnessing the mess that is being made of things at present by having teachers teaching and pupils learning in a language of which both parties are practically ignorant.

But I am digressing. I got through the first part of my lesson to my own satisfaction. I taught certain elementary facts about cork. How it was first introduced into Dublin. (Small e (?), printer, this was long ago). Then I taught that it was light and floated in water. The next fact I wanted to communicate was that cork was compressible. This quality, once established, it would be easy to draw the conclusion why the material was used for stopping bottles. But I was afraid of the word ‘compressible.’ Afraid the professor of method would mark down against me that I was using the unknown to teach the unknown. I searched my mind for a word that would be familiar to the children and that would at the same time approximately convey the desired idea. It came to me in a flash. I told them cork was squeezable. The children seemed to grasp my meaning very well and I went on with my lesson, delighted with my originality and presence of mind in a crisis.

At this stage I must state that women students in Training Colleges were known by two different names. Officially they were known as ‘Female King’s Scholars,’ and we called them ‘crows’ on account of the fact that they always wore black. ‘Crow’ was one of the many terms we had in our vocabulary of college slang. Words which could be used very expressively among ourselves, but the meaning of which the college staff was ignorant of.

Bhí go maith until I came to the part of my notes headed Comparison of cork with other objects. Now it only remained for me to do this well and my reputation as a teacher was made. In fact at this stage I got a brief mental vision of a bright career as a teacher. But before looking down the archways of the years, I would finish the task in hand. I would clinch my success on the ‘principle of contrast.’

‘Well, boys, what do you know about cork?’

‘It is the skin of a tree, sir.’

‘What else?’

‘It is light, sir.’

‘Good,’ arsa mé féin, and I smiled, for I remembered something in our lectures about the importance of looking pleasant.

‘Anything else about cork?’

‘It is squeezable, sir.’

‘Can you tell me anything else that is squeezable?’

Silence.

‘Come, now. Hands up. Well, Willie Byrne, tell me something that is squeezable.’

‘A crow, sir.’

A burst of laughter from the gallery! The children turned round in their seats and craned their necks forward, curious to know the meaning of the sudden outburst. I tried to restore order. In my excitement I elbowed the trough of water off the table. At this point there was a signal from the principal to the prefect. The latter came across the floor and, standing in front of my class, commanded them to stand up and march out of the hall. I betook myself to a corner and sat down almost too stunned by the suddenness of things to realise how far my career was affected.

Following the usual routine, several students were called on to criticise the lesson. They praised it generously, as one might expect from fellows with a good spirit of comradeship among them, and only found fault with the awkward way I had handled my apparatus towards the end of the lesson. Then the principal got on his feet and spoke as follows:

‘Gentlemen, before proceeding to deal with the merits or defects of Mr. O’Grianna’s lesson, I wish to tell you that I will not tolerate a repetition of your undisciplined action in laughing and thus making a farce of what is meant to be a very solemn function, namely, the training of a teacher. I am prepared to make due allowance for the provocation you have got today. But, if it occurs again, it will be visited with very severe penalties. Coming to the lesson, I cannot let this opportunity pass without discharging the responsibility which, in the last ditch, devolves on me as principal of this eminent institution. The cardinal principle that guides me in the discharge of my duty is that the truth, and nothing but the truth, shall be taught to the children, whose souls are daily put on the dissecting table, so to speak, in order to give you an opportunity of becoming teachers. Hence it is my painful duty to charge Mr. O’Grianna with allowing the children to bring away from this hall an idea that was fundamentally at variance with the truth, to wit, that a crow was squeezable. He made no attempt to correct what he must have known to be an untruth. Therefore, he stands condemned as an accomplice after the fact. False impressions should be corrected the moment they make their appearance. For once Falsehood gets on the road, it will take Truth a long time to overtake it. It was the height of absurdity to say a crow was squeezable; and it is a theory that no man responsible for the ruling of a Training College should allow to pass unchallenged. ‘Squeezable’ to my mind (and I think the dictionary will bear me out) means ‘compressible.’ That is to say, an object is squeezable when it can be reduced to smaller dimensions by the application of pressure. A crow obeys no such laws, as far as I know of. Of course, I have never attempted to squeeze a crow. Nor do I believe any sane man ever did. The idea is utterly ridiculous. I could understand shooting a crow, or strangling a crow, or trapping a crow. But squeezing a crow! It was the most irrational thing I have ever heard. I am sorry that what at one stage gave promise of being a good lesson was utterly ruined by allowing an untruth to pass through this hall uncorrected. I would have marked the lesson ‘very good,’ for certainly the manner of presenting it was very good. But you must bear in mind, gentlemen, that what is taught is of primary importance, and the method of teaching it is only secondary. If a teacher bears false witness against a crow, or allows a member of his class to do so without contradiction, his marks must be reduced considerably, no matter how he may have treated the rest of his lesson. Therefore, Mr. O’Grianna, it is my painful duty to tell you that I can give you only a Third Class Certificate.’

Thus I left the Training College with only a Third Class Certificate, which meant a very serious handicap to me in looking for a school. If I had come out with a brilliant college career I should find it difficult to get any kind of decent school, not having an uncle or other relative a priest. But, as matters stood, I was foredoomed to failure from the beginning. And, during the few years I did teach, the spectre of a squeezed crow seemed to haunt me. I made several earnest attempts to drive it from my chamber door.

But the raven still was sitting

Never moving, never flitting,

And my soul from out its shadow

That lay floating on the floor

Would be lifted – nevermore.[257]

But man is not without consolation as long as he retains his belief in a world to come. A grave injustice was done to me in sending me out of the Training College with a Third Class Certificate. Yet I bore it all without bitterness, for I was always consoled by the thought that I had suffered injustice for justice sake, and that accordingly mine was the Kingdom of Heaven. My career as a teacher was ruined because of my devotion to the principles of truth, as I understood it. I could easily have saved myself by contradicting the pupil who said that crows were squeezable. But that would be contrary to what I thought. For I accepted the terms in their wildest connotation.

GAELIC SCHOOL-BOOKS[258]

Sraith na Craobhruaidhe, I, II, and III by Antoine Mac Suibhne, Dundalgan Press, Dundalk, 3d, 4d, and 6d respectively.

Within the last couple of years Ulster Gaelic scholars and writers have been working. For a long time it would seem as if we had been asleep under the curse of Macha, while the Munster dialect was marching on our frontiers. But we are shaking off our slumbers and making at least a beginning towards the restoration of real Gaelic. To mention only a few good books produced in Ulster during the last few years, Éamonn Ó Tuathail’s Rainn agus Amhráin[259] has burst the bubble that the Gaelic League laboured to hold aloft for a quarter of a century. I mean the alleged superiority of Munster verse in the eighteenth century. Seán Mac Meanman in his Fear Siubhail[260] has given us a collection of charming stories, traditional in every fibre and displaying good craftsmanship. Iolann Fionn’s Dochartach Dhuibhlionna,[261] for depth and emotion and heights of eloquence awaits the appreciation due to it. So far nothing like it has been produced in Irish, or perhaps in English for that matter. Father Murray,[262] of Omeath, along with editing and managing An tUltach, has published the poems and songs of Séamas Dall Mac Cuarta.[263] And a few days ago I got a copy of Séamus Ó Searcaigh’s monumental work on phonetics (of which I’ll have more to say later on).[264]

All this is very good in its own way. But to anyone interested in Ulster Irish, it was painfully evident that what might be called the most important part of the work was neglected, namely, the providing of books for our Northern schools. It was all very well to write stories and novels, and publish our MSS., but our fountain was being poisoned at its source. Our children were compelled to read the horrid dialect of Munster, with the result that very often they left school under the impression that the Irish of the North was only a local dialect, something for granny to use at home, but beneath consideration as a literary language.

Antoine Mac Suibhne[265] has made a good beginning with his first three books of Sraith na Craobhruaidhe. These books are particularly suited to the schools of the Gaeltacht and every teacher should see that they are in his pupils’ hands at the beginning of the coming school year. Apart from everything else, it will make the teachers’ work much easier. From the very beginning the children will be interested because the language of the books is the same as the language of their homes. The value of this factor cannot be overestimated.

Mr. Mac Suibhne is well fitted for the task of writing school-books. He has the two indispensable qualifications. In the first place, he is a native speaker. And it should not be necessary to state that in order to write in any language one must know that language. That is to say, he must know how to use it in its own construction, without any reference to another language. In the second place, Mr. Mac Suibhne is a teacher of experience. That he is both a native speaker and a teacher is evident from his books. Only a native speaker could write such lessons in free, natural, idiomatic Irish, and only a teacher could grade them in such a way as to make them suitable for the various groups and classes in a primary school.

They are printed on good paper in large type, well illustrated, published at unusually low prices, and turned out in the best style of the Dundalgan Press. It is to be hoped that Mr. Mac Suibhne will complete the series by putting on the market books for the senior classes as well. And it is also to be hoped that other teachers will follow Mr. Mac Suibhne’s example. We want textbooks in the different scheme subjects, and there are scores of competent teachers in Donegal alone who could give a helping hand. It is too modest they are. In Munster several have been delivered of epics before finishing the Gaelic League primer.

CONNACHT & MUNSTER IRISH[266]

Séamus Ó Grianna (Dublin) alleges, in a letter, Connacht has been rather submerged ‘by Munster influences in the Gaelic Revival Movement, and thinks it unfair that a deaf ear should be turned to Galway’s claims while Cork is to get a grant of £20,000. He does not blame Cork for accepting the grant, but he disputes the idea of standardising the Munster dialect for all Ireland, and claims that that of Connacht is superior in grammatical structure, vocabulary, idiom, and in its system of phonetics.

Connacht, he holds, ‘deserves blame for submitting to such a scheme of things. The Connachtman tells us he has ceart agus blas. The Western Gaeltacht is bigger than all the other native-speaking districts – North and South – put together. It has a University city, with Irish spoken natively up to its very gates. Connacht is the one province that has all the natural facilities for setting up a Gaelic University in its capital; but Connacht failed to assert its rights in the past, allowed Munster to sow the seed, and complains now because the inevitable harvest is ripening.’

‘If the people of the West,’ he adds, ‘take this treatment lying down, they richly deserve it. If they allow themselves to be taxed in order that their children be made to learn the dialect of which we have such shining example in the recent census papers, then I, too, will say: ‘To hell with Connacht.’’

SCRÍBHINNÍ AGUS SEANCHAS[267]

Ba mhaith an file Niall Mór Mac Muireadhaigh. Ba deas, cruinn, beacht an dóigh a bhí aige le rud a rá. Agus, dálta na bhfilí a mhair lena linn, níor labhair sé mar mhaithe leis an chaint. Ach labhair sé cionn is go raibh rud inteacht aige le rá. Tá ceann dá chuid in Dánta Grádha agus tá sé chomh maith ina dhóigh féin le dán ar bith dena mhéid dá dtiocfadh leat a iarraidh i dteangaidh ar bith.

Tímid ins an dán seo an brón agus an chumhaidh a thig ar dhaoine i lár a gcuid súgraidh agus ollghardais nuair a smaoiníos siad gur gearr uathu an scarúint.

Atáid dias is tigh-se a-nocht

Ar nách ceileann rosg a rún;

Gion go bhfuilid béal re béal,

Is géar géar silleadh a súl.[268]

Is minic a chula mé sa bhaile líne dá bhfuil san amhrán sin agus bheir sin i mo cheann gur mór a lán filíochta atá fágtha sa Ghaeltacht go fóill i gcaint na ndaoine. Ní cheilfidh a rosc a rún an líne atá mé a rá. Agus, ar ndóigh, is achmair an dóigh é le a thabhairt le fios dúinn go ndéan an tsúil go minic scéala ar an rún ba mhian leis an teangaidh a choinneáil ceilte.

Ach is ar an fhile a tharraing mé an scéal. Ba mhaith leis má bhí an bás i ndán dó b’fhearr leis a fháil an oíche sin sula dtigeadh an lá:

Dá ndáiltí mo chur i gcroich,

Is truagh nách í a-nocht a tús.

Cuireann sé dán Béarla i mo cheann fá fhear a d’iarr ar a rúnsearc a theacht amach leis ar feadh oíche amháin. Agus ba mhaith leis deireadh an tsaoil a theacht roimh mhaidin. An mhaidin lom liath, nach orainn a bhíos an eagla roimpi! Nach beag is lú orainn ná breacadh na maidine agus an siorradh fuar gaoithe a bhíos ins an spéir nuair atá pléisiúr na hoíche thart. Nach cosúil í le gráinnín luaith an áit a raibh tinidh agus bladhaire aigeantach, croíúil uirthi tamall roimhe sin.

Cuinnibh dhúinn an oidhche a-nocht,

Truagh gan sinn mar so go brách;

Ná léig an mhaidean is-teach,

Éirigh ‘s cuir a-mach an lá!

Ba deacair giota filíochta a fháil ní ba simplí ná an giota seo. Shílfeá gur glórthaí linbh é ar dhóigh amháin agus caint fealsúnaí ar dhóigh eile. Ná lig an mhaidin isteach. Éirigh is cuir amach an lá! Ná lig ga nimhneach na maidine isteach fríd an teach orainn. Bhí muid go súgach séimh i rith na hoíche.

Gheibh duine an smaoineamh céanna ar dhóigh eile sa dán seo:

Truagh giorra na hoidhche a-réir!

Dar liom féin do chonnairc sionn

Taidhbhse mná nach bhfacas riamh

Táinic ó Shliabh na mBan bhFionn.

I n-aonoidhche dhamh im shuan

Truagh nár chaitheas fad mo ré,

Sul do bheireadh uaim an lá

Néal na mná do chonnairc mé.

Truagh nach é colladh Mo-chaoi,

Gan faicsin an laoi go bráth,

Mo cholladh san oidhche a-réir

‘na bhfaca mé néal na mná.

A mbi idir umha is ór,

Idir reullainn fós is grian,

Atá idir í is gach bean

Dá gcuala mé do theacht riamh.[269]

Chonaic sé aisling ina chodladh. Ní raibh ann ach néal mná mar a dúirt sé féin. Taibhse a chum Dia a bhí inti. Bhí sí chomh neamhchosúil leis an chuid eile de spéirmhná na cruinne agus atá an ghrian agus na réalta. Seo an aisling a bhíos ag gach duine tráth dá shaol. Ag smaoineamh ar neach uasal, álainn atá os cionn an rud a dtugtar daonnacht air. Samhailteacha na hóige! Bíonn croí agus aigneadh agus dóchas ag an óige. Bíonn Ríocht na bhFlaitheas aige ina timpeall. Ach tháinig bánú an lae mar a thig sé i gcónaí. Tháinig spéarthaí géara, nimhneacha na maidine. Muscladh as a néal é agus d’imigh an taibhse. Agus ansin bhí sé buartha nach san uaigh a bhí sé ina chodladh sa chruth is nach dtiocfadh leis a shúile a fhoscladh ní ba mhó.

Is minic a bíos ualach trom de bhuaireamh an tsaoil ar dhuine a thnúthas sé an té atá ina luí go suaimhneach faoi na fóide.

After life’s fitful fever he sleeps well…

Nothing can touch him further.[270]

Is furas dúinn a fheiceáil ins na samplaí seo cad é an cineál filíochta atá sa Ghaeilig. Níor cuireadh mórán suime ins an chuid is fearr di go fóill. Aguis tá riachtanas trom le staidéar a dhéanamh uirthi. Anois tá cuid mhór daoine ag caint ar an Ghaeilig a thabhairt ar ais. Agus is iomaí cloch mhór a bheas ins an bhealach againn nuair a thoiseochaimid ar an obair sin dáiríre. An chloch is mó agus is troime atá inár gcasán cloch na gcanúintí. An mhórchuid de na daoine a chaith an chuid is fearr dá saol ag obair ar son na Gaeilge, seo an rud amháin a bhí ar a n-intinn – an dóigh ab fhearr le canúint amháin a chur chun tosaigh agus an ceann eile a chur ar gcúl. Is doiligh do dhaoine ar mhaith leo teangaidh agus litríocht a dtíre a fhoghlaim, is doiligh dóibh a dhéanamh, agus an mhuintir atá in ainm a bheith á dtreorú ag clamhairt ina measc féin. Agus sin an scéal céanna nach mbeadh deacair a shocrú. Ní bheadh againn le déanamh ach a ghabháil go dtí an chanúint is cosúla leis an Ghaeilig atá ins na dántaí agus na scéaltaí agus na hamhráin a cumadh sula raibh ann ach aon chanúint amháin.

THE PHONETICS OF NORTHERN IRISH[271]

It used to be said that Gaelic Ulster was asleep during the pioneer years of the revival movement while Munster was producing literature. Literature indeed! Ulster may have been asleep, but so was Munster. With this difference, that while the Northern province slept quietly the Munstermen raved in their sleep, and now they would like to make us believe that the drivel to which they gave utterance in their nightmares was literature. It seems there was no friend of the Irish language near the bedside of men like poor Father O’Leary who would tug their ears and waken them before they inflicted their rubbish on us. But, as a great Northerner once said, it is the fate of all bubbles to burst when they are inflated large enough. So it is with the Munster bubble.

Twenty years ago the late Professor Quiggin made the first puncture on that insolent bubble when he published his great work on the phonetics of the Glenties district.[272] Writing on the question of the dialects, he says: ‘Practically all writers, with the exception of Neilson and O’Brien, have based their observations on the dialects of Connaught and Munster, while the speech of Donegal might long ago have solved the most difficult problem in Irish phonetics… It is the only living dialect which preserves in a measure the difference between single and double consonants as in Old Irish orthography.’

In 1922 Professor Sommerfelt of Christiania[273] published a treatise similar to Quiggin’s, in the course of which he says: ‘In Donegal Irish the system of stress is preserved in its entirety as in Old Irish.’ And as a further proof Mr. O’Searcaigh says: ‘Dálta na Sean-Ghaedhilge, is ar chéad siollab an fhocail bhíos an béim gotha i nGaedhilg an Tuaiscirt.’

Now the truth of this should be evident without the testimony of philologists. Ordinary common sense should convince anyone (except those who refuse to be convinced) that the root of the word should be stressed and not the tail. If bior means a spike, it stands to reason that biorán not brawn is the word for ‘little spike.’ And so on with thousands upon thousands of words. The Munster system of stress makes it almost impossible to arrive at the meaning of a word from its root. It has reduced Irish in the South to the condition of the Kilkenny cats. There is hardly anything left now but the tails. And in their ignorance men of the type of Daniel Corkery presume to sit in judgment on ‘Doirnín na gcuach ‘s na siolla mín.’

However, Seamus O’Searcaigh in his masterly analysis has added an overwhelming proof to the superiority of Ulster Irish. He shows us that the old forms have remained with characteristic Northern tenacity. In his book,[274] although the sounds of Donegal Irish form the basis of his argument, he covers a much wider field than either Quiggin or Sommerfelt. And the fact that Seamus is a native speaker and has written his book in Irish adds further weight to its conclusions. In fact, Seamus O’Searcaigh has the unique distinction of combining a good native knowledge of Irish with profound and extensive linguistic and philological attainments.

A chapter which I found interesting in particular is the one on what Quiggin calls Sandhi, or the influence of one word on another. Many students of Irish have an idea of caol le caol as between syllables, but few realize that it holds equally strong between words. In fact, caol le caol is rather a law of speech than a law of spelling. To confine its application to the latter is very misleading. For instance, take the word chuir and write it before mé, sé and tú successively, and the native speaker will give a different r sound for each, although orthographically the verb and the pronoun are separate words. Or again take the phrase cos nimhneach. The final s of cos is broad. But the word cos, being of the feminine gender, aspirates the n of the nimhneach, and as a result we have medial sounds in both letters. In the phrase dos leathan, the s becomes wholly slender before the l of the following word. While in the phrase leis turcaí, the process is reversed.

The author deals exhaustively with the double consonants and the aspiration of l, n and r. As far as I can rely on my memory, Quiggin deals with only three r sounds, such as in cár, carr and tír. But O’Searcaigh shows that there is an exact parallel between this sound and the other double consonants. The medial r is heard in such words as Dónall Róise – a fact of which it is easy to convince any Rosses man.

In Munster (for I hold it necessary to make comparisons when mangey lap-dogs try to lay down the law for wolfhounds) there is only one r, and the same with l and n. Ask one of them to repeat such a sentence as Tá cuileog i bhfolach i mbrollach na caillí and he will give you the same l in all four cases, to wit, the English l. It is the same in the dentals, to say nothing of the nazalised vowels which they have lost.

Every honest student of Irish should purchase Mr. O’Searcaigh’s book and study it carefully. It will be well worth the labour. For it will make two things clear, namely, what real Irish is and where it is to be found. Having convinced ourselves on that score, we should do our utmost to restore it to the nation. And if we should fail? Well, there is still another obligation on us, and that is to refuse to allow ourselves to be taxed in order that a standard be made of the dialect of which we have shining examples in the recent census papers. Recently I heard an enthusiastic Munsterman declaring vehemently that English would have to be killed, including Shakespeare, to make way for what he called ‘Irish.’ And a quotation from the great dramatist rose hotly to my lips. ‘For this the gracious Duncan I have murdered. Put rancours in the vessel of my peace… to make them kings, the seed of Banquo kings!’[275]

In conclusion, I will only say that the Gaels of Ulster have a right to feel proud of Seamus O’Searcaigh’s monumental work. And as a past pupil of his I wish to offer him my heartiest congratulations.

SCRÍBHINNÍ AGUS SEANCHAS[276]

Ins an réamhrá atá scríofa ag Robin Flower in Dánta Grádha bheir sé dúinn dán beag deas a fuair sé sa British Museum. Fear a bhí ann a bhí ag mairgnigh fána mhnaoi i ndiaidh í a fhágáil. Títhear do Robin Flower go mb’fhéidir gurbh é an rud a d’éag sí. Gur éalaigh sí leis an bhás agus gur sin an fáth a raibh sé ag mairgnigh. Agus cuiridh sé i gcomórtas é le dán de chuid Coventry Patmore:

It was not like your great and gracious ways.

Do you that have nought other to lament,

Never, my love, repent

Of how, that July afternoon,

You went,

With sudden, unintelligible phrase,

And frightened eye,

Upon your journey of so many days,

Without a single kiss, or a goodbye?[277]

Ina dhiaidh sin bheir sé dúinn an dán Gaeilge agus fágann sé againn féin an scéal le socrú, cé acu bás a fuair an bhean nó rinne sí rud ní ba mheasa, imeacht le duine inteacht eile. Seo an dán atá i mo cheann:

Dá ghealghlaic laga leabhra,

Troighthe seada sítheamhla,

Dá ghlún nach gile sneachta, -

Rún mo chridhe an chuideachta.

Trillse drithleacha ar lonnradh,

Taobh seang mar sról . . .

Braoithe mar ruainne rónda,

Gruaidhe naoidhe neamhónda.

Ní thig díom a chur i gcéill

Díol molta dá dreach shoiléir,

Stuagh leanbhdha mhaordfha mhálla

Mheardha aobhdha éadána.

D’éis gach radhairc dá bhfuair sinn

Do mhearaigh go mór m’intinn

Ná raibhe suan i ndán damh;

Is truagh mo dhál im dhúsgadh.

Dob usa gan éirghe dhamh

D’fhéachaint an tighe im thiomchal;

Ní bhfuair sinn a sompla ó shoin,

Inn fá dhorcha ‘na deaghaidh.[278]

De réir mo bharúla féin níorbh é rud a fuair sí bás. Tá difear mór eadar an dá dhán. I gceann an Bhéarla tá sé iontach soiléir gurb é an t-éag a bhí ann. Agus iontach cosúil atá sé le rud a chluinfeá i dteach faire sa Ghaeltacht go dtí an lá inniu nuair a bheadh daoine ag caoineadh an mharbhánaigh. Cad é a rinne tú orm ar chor ar bith? Cad é a thug ort imeacht agus gan labhairt liom? Chuala mo dhá chluais féin bean ag caoineadh a mic, bean nach raibh a fhios aici gur mhair Coventry Patmore riamh, chan é amháin a chuid filíochta a léamh. Bean nach raibh duisín focal Béarla ina pluic. Agus seo cuid dár dhúirt sí: ‘A leanbh, a leanbh, cad é a tháinig ort ar chor ar bith nuair a dhruid tú do shúile sa mheán oíche aréir gan oiread agus slán a fhágáil ag do mháthair?’ De bhrí de nuair a bíos duine gonta fá bhás a charad go mbíonn sé ag caint mar a bheadh cineál míshásta air leis an té a d’imigh. ‘Cad é a rinne tú orm ar chor ar bith?’ Sin na focla is minice a chluintear san áit a ndéantar na mairbh a chaoineadh.

Ach ní fheictear domh gur mar sin atá an scéal ag an fhile seo. Ní hionann a labhras file le bean a bheas ina luí in othras fir eile agus bean a bheadh ina luí faoi na fóide. Sílim gur ar an ábhar seo a chaill sé í agus gurb é sin an fáth a raibh sé ag caint ar a cuid trilsí drithleacha, agus ar a súile loinnireacha agus a glúine mar an sneachta. Dá mba chun na síoraíochta a d’imeochadh sí uaidh, is dóiche go n-abóradh sé rud inteacht fá dtaobh de a bheadh níos soiléire.

Ach bíodh sin mar atá seo (?) is dán deas é seo. D’imigh sí uaidh agus tá croí gonta, cráite aige ina diaidh. An ceathrú roimh an chéad (?) dheireanach an ceann is fearr den iomlán dar liomsa:

D’éis gach radhairc dá bhfuair sinn

Do mhearaigh go mór m’intinn.

Is iomaí sin file a d’fhág an chaint seo canta ar dhóigh eile. An t-ábhar bróin is mó ar an tsaol an chuimhne a fhágthar ag an duine ar an am a raibh sé séanmhar.

I cannot but remember such things were.[279]

Sin an rud a chuireas an léan agus an leatrom ar an chroí againne cuimhneamh ar an am a chuaigh thart. Nuair a éiríos duine dall ní thig leis dearmad a dhéanamh teacht an tsamhraidh go raibh radharc a shúl aige lá de na laetha agus go bhfaca sé ‘bláth na dtulach ar gach taobh.’ Nuair a bhíonn duine creapalta cuireann sé buaireamh air smaoineamh ar an am a raibh lúth na gcnámh agus neart na mball aige. Dá dtigeadh linn dermad a dhéanamh den óige agus de shaol neamuartha na hóige, ní bheadh ualach na haoise chomh pianmhar orainn. Corruair títhear don fhile gur méanair do chlocha agus do chrainn agus do shrutháin bheaga an tsléibhe nár fágadh cuimhne ar bith acu:

In drear-nighted December,

Too happy, happy tree,

Thy branches ne-er remember

Their green felicity.[280]

De réir mar a tí duine as an bheagán bheag de lámhscríbhinní na Gaeilge atá curtha i gcló, rinneadh mórán d’fhíorfhilíocht dteangaidh agus leanadh di anuas fríd na haoiseannaí. Sula dtearnadh An Aisling rinneadh filíocht mar ba cheart a dhéanamh. Labhair na filí linjn ar shaol an duine agus ar gach galar dá leanann de ón chliabhán chun na cónrach. Seo ceathrú de dhán a théid síos go dúshraith an tsaoil:

Seachnaidh súil ní nách faiceann

Ní mhaireann grádh do bunadh,

‘S go dtig toil agus neamhthoil

Mar thig fearthain is turadh.[281]

Tá sé céadtaí bliain ó rinneadh an dán seo. Agus níl dochar liom a rá nach bhfuil aon pháiste chúig mbliain sa Ghaeltacht inniu nach dtuigfeadh é. (Is é an rud atá i mo cheann go dtuigfeadh siad na focal. Ní bheadh ciall do níos mó acu). Taispeánann dán acu seo dúinn an rud atá mé a shíor-rá, gur beag athrach a tháinig ar an Ghaeilig le trí chéad bliain. Áit ar bith arm hair sí athrach ar bith dá dtáinig uirthi tháinig sé go nádúrtha. Ach an t-athrach atá ag teacht uirthi ar na mallaibh! Níl a fhios agam cad é an bharúil atá ag daoine eile a dhiúl is ó bhrollach a máthara mar a rinne mise (?). Ach tá a fhios agam an méid seo – go mb’fhearr liom féin a feiceáil sínte go fiúntach faoi na fóide ná í a bheith á stialladh agus a strócadh mar atá sí fá láthair.

Ach is ar an cheathrú seo thuas a tharraing mé an scéal. Nach inti atá lomchlár na fírinne! Ní thugann rud ar bith ar an tsaol seo ach a sheal. Ní buan ní ar bith ach an tSíoraíocht. Thig fuacht i ndiaidh teasbhaigh. Solas i ndiaidh dorchadais. Thig toil agus neamhthoil mar a thig fearthainn agus turadh.

LITREACHA[282]

Na Canúintí Arís – Freagar ar ‘Dhroichead Átha’

A chara,

Tím gur chuir an léirmheas a rinne mé ar leabhar Shéamuis Uí Shearcaigh, gur chuir sin fearg ar ‘Dhroichead Átha,’[283] cé bith duine eisean. Dá gcuireadh rud ar bith dá n-abórainn a dhath ach fearg air féin nó ar aon choileán den ál ar de é, bheadh sé in am agam mo choinsias a mhionscrúdú.

Leoga, níor chóir domh mo cheann a bhuaireamh ag tabhairt fios freagair ar thruaill a bhíos ag caitheamh salachair as cúl claí agus nach ligeann an eagla dó a aghaidh a thaispeáint. Agus ní thabharfainn murab é ar mhaithe le cupla ceann d’Oibreacha Spioradálta na Trócaire – dea-chomhairle a thabhairt uait agus eolas a thabhairt don ainbhiosán.

Nach greannmhar an dóigh atá ag ‘Droichead Átha’ lena chruthú go bhfuil an ‘Ghaolainn Oifigiúil’ saor ó locht! A rá go bhfuil droch-Ghaeilig ag Máire í féin. ‘A Chonaill,’ arsa an mháthair leis an ghasúr, ‘shalaigh tú do bhríste.’ ‘Sea, ach shalaigh Dónall a bhríste féin inné,’ arsa Conall. Agus de réir an chineál logic atá fá ‘Dhroichead Átha,’ tá bríste Chonaill glan, leoite, gan smál. Ba deacair domhsa droch-Ghaeilig a chur síos do ‘Dhroichead Átha,’ nó níl a fhios agam cad é a d’fhág an duine uasal sin i ndiaidh a láimhe. Má tá Gaeilig aige, is maith a thig leis a ceil tar an tsaol.

Ba mhian leis a chur i gcéill go n-abraim gur fearr Gaeilig Chúigeadh Uladh ná Gaeilig Chonnacht. Bheirim fá dear gur seo an cleas atá ag a mhacasamhail ar na mallaibh. Ba mhaith leo a chur in iúl go bhfuil difríocht eadar Ghaeilig na nUltach agus Gaeilig na gConnachtach. Níor mheas mise riamh go raibh difríocht ar bith eatarthu arbh fhiú trácht air. Agus bheinn sásta Gaeilig Chonnacht a bheith mar Standard ar béal maidine. Is minic a smaoinigh mé go raibh an dá chanúint seo mar a bheadh dhá choin ann. Tá cnámha agus craiceann agus fuil agus feoil iontu araon. Tá fuinneamh agus lúth ina gcnámha. B’fhéidir gur fearr ceann acu ag gabháil in éadan an chnoic; b’fhéidir gur fearr an ceann eile ar mhachaire chothrom. B’fhéidir gur faide an léim atá faoi cheann acu agus gur gaiste a choras an ceann eile. Ach dhá choin iad i rith an ama. Agus anois ó tharla canúintí á gcur i gcosúlacht le madaidh again, cad é an cineál ainmhí an Ghaolainn Oifigiúil? Tá, maise, coileán beag, smutach, maol, feannta a bhíos ag tochailt sa charn aoiligh, agus nuair a gheibh sé cnámh ar lobhaigh an fheoil di tá blianta ó shin, bheior sé iarraidh a thabhairt ar an dá árchoin go mbuaidh a chreidbheáil gurb aige féin atá an flea agus an féasta.

Deir ‘Droichead Átha’ nach béim ghutha atá ag na hUltaigh ar an chéad siolla ach gur buille d’ord a bheir siad dó. Ba mhaith liom é a ghabháil giota eile aduaidh (?) go gcluineadh sé Ultaigh a bhfuil Gaeilig acu ag caint. Ach is fearr dó fanacht I bhfolach mar atá sé ar eagla go mbuailfeadh na hUltaigh buille d’ord ar rud inteacht eile diomaite den chéad siolla.

Ní aontaíonn sé le Quiggin ná le Sommerfelt an áit a n-abair siad gur ar an chéad siolla atá an bhéim ghutha i nGaeilig an Tuaiscirt. Agus san am chéanna thig sé le Séamas Ó Searcaigh. ‘Saothar uasal’ leabhar Shéamais a deir sé. Seo tuilleadh dena chuid logic. Deir Pádraig go bhfuil an eala bán, agus deir Micheál go bhfuil sí bán, agus deir Éamann go bhfuil sí bán. Tá an fhí®inne ag Éamann ach tá an bheirt eile chomh bréagach le diabhail ifrinn agus níor chóir do Mháire aird a thabhairt orthu. Sin ‘Droichead Átha ‘ agat!

Dá mbíodh gan duine ar bith a inse dúinn cad é mar a bhí an bhéim ghutha ins an tSean-Ghaeilig, bheadh a fhios ag daoine dalla an domhain cá háit arc heart dó a bheith. Más bior beag biorán, tá a fhios ag an tsaol nach breán is ceart a thabhairt air. Mar an gcéanna atá bacach, gealach, fearúil, ceanúil, dóighiúil agus na mílte eile focal dena gcineál. Ba mhian le cuid de na daoine na focla seo a chur sa chruth a raibh na cait ann ar chuala muid trácht orthu fada ó shin. Bhí siad ag clamhairt a chéile go dtí nach raibh fágtha ach an méid sin dá gcorp nach labhrann daoine múinte air. B’fhéidir go bhfuil daoine ann a shíleas gur fearr ruball cait ná gan cat ar bith. Ach más ruaigeadh luchóg is gairm bheatha do chat, b’fhearrde dó cár is crúba.

Tá rud amháin soiléir as an méid a scríobh ‘Droichead Átha.’ Is é sin nach bhfuil scéal na gcanúintí socair go fóill agus nach mbíonn go ceann tamaill eile. Is é féin nach bhfuil socair, ainneoin an méid platitudes a chluintear ó am go ham. ‘Cuirimís le chéile gan aon searÚs. Níl aon difríocht eadar na canÚintí. Beidh Éire fós ag Cáit Nic Uidhir. Beatha teangan a labhairt. Ní neart go cur le chéile srl. srl.’

I dtaoibh an méid eolais atá agam ar fhoghraíocht na Gaeilge, bhí mé i mo scoláire ag Séamas Ó Searcaigh lá den tsaol. Agus fágaim d’fhianaise ar Shéamas má thug mé náire dó le droch-Ghaeilig.

SIMLEOIR MHICHEÁIL ANNA MÓIRE[284]

Oíche amháin tá a chúig nó a sé de bhliana ó shin bhí scaifte againn ag airneál tigh Mhicheáil Anna Móire. Thug Micheál isteach bascóid mhónadh agus chuir síos tinidh bhreá. Las sí suas go croíúil. Deargadh na píopaí agus thoisigh an comhrá.

‘Dheamhan má chonaic mé a dhath riamh ba chroíúla liom ná tinidh mhaith oíche gheimhridh,’ arsa Conall Phádraig Chondaí.

‘Is fíor duit sin, a Chonaill,’ arsa Donnchadh Dhónaill Phroinsias. ‘Ní theachaigh leath a luacha riamh uirthi mar thinidh.’

‘Is furas tinidh mhaith a choinneáil thíos i mbliana,’ arsa bean an tí. ‘Buíochas do Dhia ar son fhairsingeacht na mónadh.’

‘Tá a fhios agam fear amháin nach bhfaigheann mórán pléisiúir as a chuid mónadh i mbliana,’ arsa Eoghainín Thuathail, ‘mar atá Néillín Sheáin Mhóir. Tá an simleoir ag plúchadh anuas toite aige dá laghad an beochán dá gcuirfidh sé síos.’

‘Damnú, a ghiolla seo,’ arsa Donnchadh Mór, ‘gur sin galar atá ar chuid mhóir de na tithe úra. Na saorthaí atá ann ar na saoltaí deireanacha seo, is annamh fear acu a dtig leis simleoir a dhéanamh a tharrónas smid.’

‘Maise, go raibh sé lán chomh hannamh ceann de na seantithe a fheiceáil ag cur anuas,’ arsa Diarmaid Nórann. ‘Sin anois an teach seo anseo agus ní fhaca aon duine riamh toit ann. Agus caithfidh aois mhór a bheith aige.’

‘Tá sé aon chéad amháin ar an cheann chaol de,’ arsa Donnchadh Mór. ‘Nach bhfuil, a Mhicheáil?’

‘Tá, agus aois buachalla óig lena chois,’ arsa Micheál. ‘Grásta ó Dhia ar na mairbh, ba é mo gharathair a rinne é. Anseo sa chlúdaigh seo a rugadh m’athair mór agus m’athair agus mé féin.’

‘Agus dá maireadh siad,’ arsa Donnchadh Mór, ‘bíodh geall air nár chuimhneach le aon duine acu toit a fheiceáil ann.’

‘Is furast a aithne ar na ballaí agus ar na creataí,’ arsa Seán Óg, ‘nár chuir sé anuas aon smid riamh.’

‘Chuir sé anuas uair amháin ina shaol, ‘ arsa fear an tí, ag cur dealáin ar a phíopa. ‘Oíche amháin fada ó shin, nuair a bhí mise i mo stócach, líon sé an teach de thoit i bhfaiteadh na súl.’

‘Maise, an abair tú seo liom?’ arsa Donnchadh Mór.

‘Cluinfidh tú,’ arsa Micheál, ag toiseacht is ag inse an scéil seo.

* * * * * *

Bhí muid ag iascaireacht scadán san am agus bothóg déanta againn in Inis Fraoich. Ba ghnách linn a ghabháil isteach ar maidin Dé Luain agus bia seachtaine linn, agus a theacht amach oíche Shathairn. Oíche Chéadaoine chuir muid i gcúl Oileán Bó agus, nuair a bhí muid curtha, dúirt Séarlas ‘Ac Leadair gur fhd muid a ghabháil chun an bhaile agus go dtiocfadh linn a theacht anuas leis an tsruth trá an lá arna mhárach agus a dtógáil. Grásta ó Dhia ar Shéarlas bhocht bhí sé ? ar bharr na gaoithe san am agus leoga ina fhear ghasta. Bhí oíche dhamhsa tigh Sheáin Chonaill agus ba mhaith leis a bheith ag an chuideachta. Bhí sé ag comhrá le Nualaitín san am agus toil mhór acu dá chéile. Ach is air a tharraing mé an scéal, ní raibh muid ag déanamh maith leis an iasc an tseachtain seo. Bhí muid ar nós na réidhe iontu agus nuair a bhí na heangacha curtha, bhog linn chun an bhaile.

I dtrátha leath am luí tháinig mé féin an fad seo. Go ndéana an Rí A mhaith ar na mairbh, bhí Séimí Néill Sháibhe agus Micheál an Osáin agus Blagadán - mar a bheirtí air - bhí sin ina suí thart fán tinidh ag comhrá, go díreach mar atáimidinne anois. Agus ba é an rud a raibh siad ag caint air (tá cuimhne mhaith agam air) an raibh cinniúint ann. Bhí m’athair ag dearbhú nach raibh, nó gur lena bhéal a dúirt an Sagart Mór Ó Dónaill é. Ba é an bharúil a bhí ag Blagadán go raibh. Agus, de dhearbhú an scéil, d’inis sé cad é mar a shiúil sé féin na seacht ríochta, mar a bhí sé chomh minic ar bhéala a phósta agus, i ndiaidh an iomláin, mar a tháinig sé ar ais go Mín na gCat nó gur pósadh ar Bhríd Chéillín é. Bhí a scéal féin ag achan duine agus, Dia, bhí an comhrá chomh maith sin agus gur chaith mé féin as mo cheann an rún a bhí agam a ghabháil chuig an damhsa tigh Sheáin Chonaill. Bhain mé mo chosa as na bróga agus chuir mo bhonnaí leis an tinidh. Leis sin go díreach thoisigh an simleoir a chur anuas na toite.

‘Maise, briseadh a gcneasa chuig an taos óg sin,’ arsa m’athair nó níor shamhail sé nár é rud a cuireadh scraith ar an tsimleoir. ‘Páidí Néill agus Jimmy Tharlaigh anois a rinne sin,’ ar seisean, ‘cuirfidh mé mo rogha geall. D’fhág mé an dréimire ina sheasamh ag tóin an tí tráthnóna agus níl a dhath mór ag na diabhail bhradacha sin. Gabh amach, a Mhicheáil,’ ar seisean liom féin, ‘agus réitigh an simleoir.’

Amach liom féin agus chuaigh suas an dréimire ach scraith nó cuid de scraith is ní raibh ar an tsimleoir. D’amharc mé síos ann go bhfaca mé an tinidh thíos fúm. Nuair a bhí mé go díreach ag brath a theacht anuas, dar liom go gcuala mé mar a bheadh uaill chaointe ann, eadar sin is an Mhaoil Mhóir. D’éist mé agus chuala mé arís é. Isteach liom agus d’inis mo scéal don mhuintir a bhí istigh.

‘Coiscreacadh Dé orainn anocht,’ arsa mo mháthair, ‘tá caill ar an oíche. B’fhuras a aithne nach le dea-chomhartha a thoisigh an simleoir a chur anuas.’

D’éirigh iomlán agus amach linn gur sheasaigh ag coirneál an tí. D’éist muid. Eadar Tóin Rinn na Mónadh agus Clocha Sheoirse dar linn a bhí sé. Agus ba é a bhí soiléir, agus an caoineadh ba léanmhaire dá gcualthas riamh. Shíl na seandaoine gur caoineadh sí a bhí ann. Ach chonacthas domh féin gur chosúla é le glór duine shaolta. Ní caoineadh brónadh a bhí ann ach screadach ghéibheannach. Ba ghairid go dtí nach raibh amhras ar bith orm nuair a chuala mé an glór ag rá:

‘Tá mé báite. A Íosa, a Mhic na Maighdeana, sábháil mé!’

‘Ní caoineadh sí ar bith sin,’ arsa mé féin, ag tabhairt rúide isteach chun sciobóil fá choinne céasladh. Bhí curach mhuintir Aodha thiar ag Caslaigh Thobar na Cruaiche, agus dar liom féin gur cheart iarraidh a thabhairt air. Ar a ghabháil isteach thall domh bhí Aodh, go ndéana Dia a mhaith air, bhí sin ina shuí sa chlúdaigh ag caitheamh a phíopa agus, gura slán do Pháidí, é ag gabháil amach ar an doras ag tarraingt ar an damhsa. Bhí Aodh ag brath fáilte a chur romham a dh’airneál mar a níodh an duine bocht i gcónaí. Ach, nuair a chonaic sé an chéaslaidh I mo láimh agus an t-amharc scáfar a bhí i mo shúile, chuir sé ceist cad é a bhí cearr. D’inis mé féin dó agus d’iarr ar Pháidí a bheith liom go gcuirimis amach an curach agus go dtugaimis iarraidh tharrthála ar an té a bhí sa chontúirt.

‘Is fearr domhsa a bheith libh,’ arsa Aodh, ‘nó níl mórán cleachtaidh ag ceachtar agaibh ar chéaslaidh.’ Rud nach raibh, nó ba ar na rámhaí ba mhó a bhí lámh againn.

Síos chun an chladaigh linn chomh tiubh géar agus a tháinig linn agus chuir an curach ar an toinn. Chuaigh Aodh i gceann na céasladh agus shuigh mise agus Páidí i ndeireadh. Bhí sé chomh dorcha agus nach mó ná gur léir duit do mhéar a chur i do shúil agus, Dia ár sábháil, bhí an caoineadh agus an screadach le cluinstean againn go soiléir i rith an ama. Tharraing Aodh an méid a bhí ina chraiceann ar an aird a raibh an caoineadh ag teacht as. Agus ba doiligh mórán deifre a dhéanamh nó bhí sruth trom trá inár n-éadan. Bhí an caoineadh ag teacht ní ba deise dúinn. Dar linn go raibh sé fá chupla céad slat dínn. Ach ní raibh a dhath le feiceáil. Ní raibh le ár gcoinneáil ar an bhealach cheart ach an caoineadh, agus is é an eagla a bhí orainn go stadfadh sé sula mbeimis aige.

‘Bíodh uchtach agat, a chailleach,’ arsa Aodh seanard a chinn, ‘tá tarrtháil ag tarraingt ort.’

Bhí muid ag druidim leis an chaoineadh. Dar linn nach raibh sé os cionn cupla scór slat uainn. Leis sin stad sé.

‘Ó. A Dhia dhílis,’ arsa Páidí Aodha, ‘táthar á bháitheadh anois.’

D’amharc mé féin thart ar gach taobh díom ach ní raibh le feiceáil agam ach an fharraige dhubh dhorcha. D’éirigh an ghruag ina seasamh ar mo cheann agus d’éirigh mo theangaidh ramhar i mo bhéal dár mhéad is a scanraigh mé. Ní raibh a fhios ag fear na céasladh dá gcoinníodh sé an siúl ar an churach nach suas thairis a rachaimis. Ní raibh a fhios againn nach raibh sé i ndiaidh a ghabháil go tóin ag gaosán an churaigh. Bhéarfaimis a bhfaca muid riamh ach scread amháin eile a chluinstean. Tá mise ag inse daoibh má chuir aon triúr riamh isteach a mbeithiúnas aithrí go huile agus go hiomlán ar an tsaol seo, gur chuir mise agus Aodh agus Páidí isteach é ar feadh bomaite an oíche sin.

Sa deireadh arsa Aodh: ‘In ainm Dé,’ ar seisean, ‘rachaimid suas giota beag eile.’

Ní raibh os cionn thrí mbuille den chéaslaidh tarraingthe aige nuair a chonaic Páidí cloigeann an duine os cionn an uisce.

‘Seo é, a athair,’ ar seisean. ‘Lig thart do dheireadh.’

Lig. Shín mé féin agus Páidí amach ár gcuid lámh agus fuair greim ar an fhear a bhí san fharraige. Is minic a chuala mé iomrá ar ghreim an fhir bháite. Ach, a Mhuire Bhantiarna, an greim a fuair sé ar mo láimh beidh cuimhne agam air go bhfuaraí an bás mo bhéal. Dá mba dual dó an sciathán a bheith leis as mo ghualainn, dhéanfadh sé é.

Thug muid i dtír é agus d’fhág ina luí ar an tráigh é. Ba ghairid gur chruinnigh na daoine - nó chualthas an caoineadh fada leitheadach - agus hiompradh isteach tigh Eoin Mhicheáil é.

Cé a bhí ann ach Séarlas Óg. Bhí an duine bocht ag teacht aníos as an Phointe agus chuaigh sé ar seachrán ar an Tráigh Bháin. Cad é a rinne sé i gan fhios dó féin ach éaló isteach ar Oitir na bPílear agus an lán mara ar an dá thaoibh di. Nuair a tháinig sé a fhad leis an uisce thíos ar ghob na hoitreach, ugaidh sé iarraidh pilleadh agus cad é a ní mo dhuine bocht ach a aghaidh a thabhairt anonn ar an Tráigh Bháin. Nuair a mhothaigh sé ag éirí domhain é, thiontaigh sé agus thug a aghaidh ar Rann na Feirste. Má b’fhearr mar sin an scéal! Ba ghairid go dtáinig an doimhneacht ar ais air mar bhí an deán ar gach taobh den oitir. Sa deireadh tógadh é agus thoisigh sé a dh’imeacht leis an tsruth. Snámhaí maith a bhí ann agus choinnigh sé a cheann os cionn an uisce ar fad agus ins an am chéanna é ag screadaigh ag iarraidh cuidithe. Dá mbíodh an curach dhá bhomaite eile ní ba mhaille an oíche sin, bhí Séarlas Óg báite. Ní raibh scread féin ann nuair a chonaic Páidí Aodha é.

Anois nach gcaithfidh sibh a rá go raibh fad ar a shaol, mar Shéarlas, agus go raibh sé i ndán dó gan a chailleadh an oíche sin. Ní raibh aon fhear óg istigh ar an bhaile an oíche sin ach mise agus Páidí Aodha nach raibh uilig ar shiúl chuig an damhsa, an méid acu nach raibh ar an iascaireacht. Dá mbímisinne as baile, ní raibh aon duine le tarrtháil a thabhairt air. Agus nárbh iontach a tháinig muidinne chun an bhaile i lár na seachtaine, an rud nach dteran muid riamh roimhe. Agus, ar ndóigh, b’iontaí ná an t-iomlán an simleoir nár chuir aon smid riamh, a rá is de gur líon sé an teach de thoit mar a bhuailfeá do dhá bhois ar a chéile. Murab é go dteachaigh mise amach go bhfeicinn arbh é rud a chuir an taos óg scraith ar an tsimleoir, ní chluinfinn an caoineadh. Ní chluinfeadh aon duine eile é ach oiread liom nuair a bhí an doras druidte agus an comhrá ag gabháil fán tinidh. Shábháil beannacht bochtáin nó achaine dílleachta Séarlas Óg an oíche sin, sin nó ní tháinig sé chun tsaoil lena bháitheadh.

Mar sin de, chuir simleoir an tí seo anuas an toit uair amháin ina shaol. Ach, má chuir féin, tá sé maiteach aige.

SCRÍBHINNÍ AGUS SEANCHAS[285]

Bhí muid ag caint ar fhilíocht grá le a dhá nór trí de sheachtainí. Agus, ar ndóigh, má bhí féin, níor náire ar bith dúinn é. Nó tharla ann é agus níor tharla as é, mar ghrá. AR an drochuair, b’fhéidir. Is doiligh a rá. Bíodh sin agat féin le socrú leat féin I mean chiúin, uaigneach na hoíche. Mar a deir na seandaoine sna Rosaibh, mol an choirm mar a fuair tú í.

Rinneadh cuid mhór amhrán agus cuid mhór dántaí grá i nGaeilig. Agus cá bhfuil an té a bheadh ina dhiaidh ar na filí bochta, cloíte, cumhúla, cá bhfuil an té a bheadh ina dhiaidh orthu as a bheith ag osnaíl go cráite nuair a gonadh an croí acu. Ach, ar eagla go sílfeadh daoine nach raibh a dhath eile ar intinn ár gcuid filí fada ó shin ach grá fear agus ban, bhéarfaidh mé liom cupla dán a thaispeánas go bhfuil grá ann is buaine agus is beocha agus is pianmhaire agus is dílse agus is uaisle ná grá daonna, mar atá, grá tíre.

Níl aon lá ó leag an Normannach cos ar thalamh na hÉireann go dtí tá leathchéad bliain ó shin – nó an lá a bhfuil inniu ann dá n-abrainn é – nach raibh filí Gaeilge ann ag déanamh filíochta dár dtír. Cuid acu ag ‘osnaíl go brónach agus ag cruaghol go daingean,’ cuid ag déanamh áthais agus mórtais fá laochraí agus fá ghníomharthaí na seanaimsire. Agus cuid ag mallachtaigh agus ag eascain go colgach fíochmharach ar ál na cránach coigríche a dhiúl an deor dheireanach as ‘clár a brollaigh mhínghil.’

Is minic ag mairgnigh iad, ní nach ionadh. Seo sampla den mhairgnigh - dán a rinne Fearfhlatha Ó Gnímh tá corradh maith le trí chéad bliain ó shin:

Mo thruaighe mar táid Gaoidhil,

Annamh intinn fhorbhfaoilidh

Ar an uair-se ag duine dhíobh,

A n-uaisle uile i n-imshníomh.

Baramhail do bheirthear dóibh,

Fuigheall áir d’éis a ndíoghbhóidh

‘Gá sníomh ó chróluighe a gcneadh,

Nó is líon tórraimhe ar dtilleadh.

Nó is lucht báirce fár bhrúcht muir,

Nó is drong fuair fios a saoghuil,

Nó is géill i ngéibhionnaibh Gall,

Éirionnaigh fá fhéinn eachtrann.[286]

Tá na tréathra céanna sa dán seo atá i mbunús na filíochta a cumadh le linn na haimsire sin. Mórán céille i mbeagán cainte. Tháinig aois eile ina dhiaidh sin a raibh a athrach de scéal ar fad ann, mar a bhí, mórán cainte agus beagán céille. Agus, de bharr ar an ádh, tháinig aois eile ansin, aois athbheochadh na Gaeilge, aois Roinn an Aistriúcháin, aois Choimisiún um Siúd is Seo. Agus is dóiche nuair a bheas mise marbh agus duine dá dtiocfaidh i mo dhiaidh ag cur síos ar na haoiseannaí uilig, go n-abóraidh sé nach raibh ciall ná caint ag an dream atá ag gabháil don Ghaeilig san am atá anois ann. Má thráchtann an staraí orthu ar chor ar bith, déarfaidh sé:

They had ‘neither wit nor words, nor worth,

Action, nor utterance, nor the power of speech,

To stir men’s minds.’[287]

Ach bíodh acu. Níl iontu ach cnumhógaí atá be oar na mairbh. Gheibh a macasamhail i gcónaí bás nuair a bíos deireadh ite acu. Ach is ar m’fhile chóir a bhí mé ag caint, ar a mhórán céille agus ar a bheagán cainte. Is ‘líon tórraimhe ar dtilleadh,’ a deir sé. Agus nár dheacair duit cosúlacht ar bith a fháil ba bhrónaí ná scaifte cloíte, tuirseach ag teacht chun an bhaile ón tórramh i ndiaidh a gcuid den tsaol a chóiriú faoi na fóide. Ina dhiaidh sin, cuiridh sé na Gaeil i gcosúlacht le ‘lucht báirce fár bhrúcht muir.’ Éist leis sin. Dear car an phictiúr atá agat. Smaoinigh ar an fhocal ‘brúcht.’ Nach bhfeiceann tú an fharraige ag brúchtaigh, na crainn briste, na seoltaí ina ribíní. Agus an fhoireann. Iad ina seasamh ansin os coinne an bháis, dath snoite tláith orthu agus amharc scaolmhar ina súile. Anois dearc ar líne eile. drong fuair fios a saoghuil. Ceann de na suáilcí is mó a bhronn Dia orainn ar an tsaol seo nach bhfuil a fhios againn ar uair ár mbáis. Nár thruagh sinn dá mbíodh ár n-aois scríofa ar chlár ár n-éadain, agus an scríbhinn sin inléite againn féin. Agus nach truagh an té a bios teilgthe chun báis agus a mbíonn mí aige le cur isteach sula dtige an lá. Nach measa é ná seacht mbás.

Ansin bheir an file le fios dúinn cad é a d’fhág na Gaeil sa chruachás ina raibh siad. Agus cé leis a dtig a shéanadh. Nuair a bheas duine tuirseach ag mairgnigh agus ag éagaoin fá Éirinn, caithfidh sé a aidmheáil gurb iad na hÉireannaigh iad féin is ciontaí agus gurbh iad ba chiontaí achan lá riamh. Dar le Fearflatha:

Tugsad a dtréine ar thaise,

Tugsad maise ar mhío-mhaise,

Tugsad meanma ar mhaoith mheirtnigh,

Laoich fheardha nach aitheintir.[288]

Sa cheathrú dheireanaigh den dán sin nochtann an file an smaoineamh a tháinig ón chroí chuig na mílte daoine agus a thig ón chroí chuig daoine go dtí an lá inniu.

Má thug an deonughadh dhi,

Sacsa nua darbh ainm Éire,

Bheith re a linn-se i láimh bhiodhbhadh,

Don innse is cáir ceiliobhradh.[289]

Chan Sacsa amháin atá ann inniu darb ainm Éire (níl an t-ainm sin fágtha) ach dhá Shacsa, 26 agus 6. Agus is iomaí duine a mb’éigean dó ceiliúradh don ‘innis is cáir’ ó rinneadh an baisteadh deireanach ort, a Róisín Dubh. Agus an méid againn a cealgadh sa chliabhán le glórthaí binne na Gaeiolge, cá hiontas sinn a rá corruair go mb’fhearr linn a bheith sa chearn is faide ar shiúl ar an domhan ná a bheith ag éisteacht leis an rud a dtugtar Gaeilig air. Sacsa nua darb ainm Éire. Cé acu is measa, Béarla nó Béarla nua darb ainm Gaolainn?

Má tá filí againn a bhíodh ag mairgnigh, tá cuid againn a labhair go dána dóchasach agus a bhroslaigh na laochraí chun comhraic. Éist le hAonghus Mac Daighre Uí Dhálaigh:

Dia libh a laochradh Gaoidheal,

Ná cluintear claoiteacht oraibh,

Riamh níor thuilleabhair masla

I n-am chatha ná chogaidh.

Déantar libh coinghlic fhaoilteach,

Fa cheann bhur bhfearainn dúthchois,

Puirt úrghoirt innse Ghaoidheal.

Fearr bheith i mbarraibh fuairbheann

I bhfeitheamh shuain-ghearr ghrinnmhear,

Ag seilg troda ar fhéinn eachtrann

‘Gá bhfuil fearann bhur sinnsear.[290]

Tá stair na hÉireann go huile is go hiomlán againn sna ceithre líne seo. Bhí dhá dhream sa tír i gcónaí. Dream arbh fhearr leo saol sócúlach, fáras seascair, bia agus deoch ná ceart na hÉireann. Ach, os a choinne sin, bhí an fear eile. Éaman an Chnoic agus é báite fuar fliuch amuigh faoi shioc agus shneachta, gan suaimhneas ná scíste le fáil aige mura leagadh sé a cheann agus seal gearr de chodladh chorrach a bheith aige ar bharra fuarbheann. Ach b’fhearr leis sin féin ná cead a sreinge a ligean leis na Gaill ag a raibh talta na tíre acu go héagórach, mí-ionraice.

Ceathrú amháin eile:

Is díth cuimhne a chlanna Míleadh,

Fonn réidh na ríghleas ndaithgheal,

Tug oraibh gan agradh Thailltean

Nó táth críoch maighreach Maistean.[291]

D’fhéadfadh Seán an Díomais nó Aodh nó Eoghan an chaint seo a rá. Nach é a bheir John Mitchel i gceann duine. Díth cuimhne, a chlanna Míleadh. ‘Tá sí leamh,’ arsa file eile, ‘agus caithfidh an t-iasacht í.’ Díth cuimhne dhamanta a d’fhág Éire mar atá sí. Róthugtha do dhearmad a dhéanamh den fheall a rinneadh. Barraíocht dúile againn maithiúnas a thabhairt dár namhaid. Barraíocht smaointe againn ar fhoighne. Foighde le hál na cránach coigríche a bhí ag diúl ár gcuid fola.

THE CARRICKMACROSS FEIS[292]

It was the first Feis I was at for many years and I was struck by the difference between it and the Feiseanna of the old days. On the one hand there was evidence of more actual teaching of Irish, on the other hand there was equal evidence of lack of interest in the competitions on the part of all save the competitors – mainly schoolchildren – and their teachers.

Considering the circumstances under which teachers have been working for some years – teaching Irish and learning it at the same time – the work done in County Monaghan is fairly good. Both the school-teachers and the Irish teachers seem very much interested in the work of Gaelicising the country.

Childhood is the ideal period for learning a language. I mean a spoken knowledge of a living language. In some of the classes I examined I noticed that in some cases the children had a much better blas than the teachers who had taught them. I don’t know how to account for this unless Irish children are by nature adapted to speak the Irish language. It would seem that in the case of adults, their vocal organs have been more or less ‘hardened’ to the English ways of speech, whereas the children have formed no such conflicting habits and, therefore, they acquire a better blas than their teachers.

Another praiseworthy feature of the teaching of Irish in Monaghan is the amount of attention that is evidently being paid to correct grammatical forms. Except in the case of pupils influenced by the books and teaching of the Christian Brothers, I found that the competitors had been taught the irregular verbs in accordance with the Classical usage. In many districts the tendency is to follow the line of least resistance and make Irish conform to English construction. But, generally speaking, the teachers of County Monaghan are doing their best to restore the genuine article.

The teaching of Irish could be made very interesting in South Ulster, chiefly on account of its literary and historic traditions. Here it was that the old bardic traditions survived long after they had died out in the rest of the country. It should be very easy to fire the children with enthusiasm for Gaelic and Gaelic literature in sight of Úrchill an Chreagáin, Loch Mhic an Éin and Úrchnoc Chéin Mhic Cáinte. So far very little has been done in this respect. The reason possibly is that the teachers were too busy teaching the rudiments of the language to have any time to spare for arousing the interest of their pupils in local tradition. Personally I believe that language can be linked to literature, almost from the very beginning. It has been my experience teaching English to children in the Gaeltacht. I found it a great help to tell the children simple stories – in their native language, of course – about, say, the characters in a Shakespearian play. Afterwards, when they came to the reading of the texts, they approached it with marked interest because they had already been familiar with the principal incidents and characters.

The parallel is not quite complete. For an English classic is at best foreign to Irish children. In the case of Irish tradition – especially where it is local – the teacher has a powerful lever to use in getting the all-important factor in successful teaching – namely, interest. For instance, a visit to the ‘clay of Creggan churchyard’ by the Gaelic students of South Monaghan would be an excellent introduction to the poems and songs of Art Mac Cooey. They could easily picture the poet (after the fall of Clanna Néill) without even a night’s shelter, betaking himself to the lonely churchyard to rest his weary limbs in the shelter of the tombstones that marked the resting-places of Gaeil Thír Eoghain. In the same manner could be approached the works of Séamas Dall Mac Cuarta, Cathal Buí Mac Giolla Gunna and Peadar Ó Doirnín.

For standing on the Persian’s grave

I could not deem myself a slave.[293]

Standing on Úrchnoc Chéin Mhic Cáinte, or on Maigh Mhuirtheimhne, or by the ruins of Caisleán Ghlasdromáin, young students of Irish could scarcely deem themselves slaves, either from the stand-point of language or that of nationality.

The prizes offered at the Feis were very attractive, especially the Gaeltacht scholarships. A scholarship was awarded to the best pupil attending evening classes in each of seven areas. The standard of work was good, exceptionally so in one area, where two tied at 85% of the total marks in Irish conversation.

FÍON NA FILÍOCHTA[294]

Is dóiche nach bhfuil mórán daoine a chuir suim ar bith i litríocht na hÉireann nár léigh Dark Rosaleen an Mhanganaigh. Ach is iomaí duine a léigh é agus ar chuir sé aoibhneas air nach raibh a fhios aige a dhath fán dán a bhí mar mháthair aige, mar a bhí, Mo Róisín Dubh, a scríobh file inteacht, gan ainm gan iomrá, tá conablach trí gcéad bliain ó shin. Bheirtear moladh mór d’amhrán an Bhéarla agus, má bheirtear féin, tá sé uilig tuillte aige – uilig ach seo, is é sin a rá gur fearr é ná an ceann Gaeilge. Cinnte cuid mhór de na daoine a deir seo, éad is mó a bhíos ag caitheamh orthu. Ní thaitneann an taobh den tír leo inar cumadh é. Is dóiche dá dtigeadh sé as cearn eile den tír go séidfí galltrumpa leis a bhainfeadh éisteacht na gcluas dínn nuair a rinneadh an callán a rinneadh fán ghramscar chiotach a dtearnadh é.

The Irish poem is a finer poem than Mangan’s, having more of the wine of poetry and less of the froth of rhetoric.

Seo an rud a dúirt an Piarsach ag cur an dá dhán i gcomórtas le chéile. Agus, ar ndóigh, bhí meáchan i gcónaí ina chuid caintesean. Mheas sé dán na Gaeilge go fíor nuair a dúirt sé go raibh níos mó d’fhíon na filíochta ann. Sin an locht is mó a bhí orainn le tamall aimsire. Ní tháinig linn aithne eadar fíon agus cúr. Is dóiche go dtiocfaidh an lá a n-aithneofar eatarthu. Níl ins an chúr i ndiaidh an iomláin ach builgeogaí gaoithe. Tabhair near tama dóibh agus síothlóchaidh siad síos siar. Is é a dhálta sin ag na builgeogaí a bhí i mbéal ghloine na litríochta é ó cuireadh Conradh na Gaeilge ar bun. D’fholaigh an cúr an fíon a bhí ar thóin an ghloine. Ach tá an cúr ag síothló. Tá an ghaoth ag imeacht as na builgeogaí. Agus is dóiche go dtiocfaidh an lá, agus gan é i bhfad amuigh, a mbeidh duine inteacht a aithneochas eadar fíon is cúr ag scríobh leabhair ar The Hidden Wine.[295]

A Róisín ná bíodh brón ort fá’r éirigh dhuit,

Tá na bráithre ‘teacht tar sáile as ag triall ar muir,

Tiocfaidh do phardún ó’n bPápa as ó’n Róimh anoir,

As ná spáráil fíon Spáinneach ar mo Róisín Dubh.

Is fada an réim do leig mé léithi ó ‘ndé go dtí indium,

Trasna sléibhte go ndeachas léi faoi sheolta ar muir,

As an Éirne do thug mé léim léi giodh gur mór é an sruth,

‘S bhí ceol téad ar gach taobh dhíom as mo Róisín Dubh.

Mharbh tú mé a bhrídeog as nár badh feairrde dhuit,

‘S go bhfuil m’anam istigh i ngean ort ‘s ní ‘ndé ná ‘ndiu,

D’fhág tú lag anbhfann mé i ngné ‘s i gcruth –

Ná feall orm as mé i ngean ort a Róisín Dubh.[296]

Ar ndóigh, tuigimid uilig cérbh é Róisín. D’iarr sé uirthi gan brón a bheith uirthi fár éirigh di. Ach nach iad seo na smaointe céanna a bhíos i gcónaí i gcroí na muintire a mbíonn dóchas acu. Ná bíodh brón ort fár éirigh dhuit. Triomaigh do shúile agus stad de do mhairgnigh. Ná bíodh brón ort fá Chionn tSáile, fá Eachroim ná fán Bhóinn. Agus níl amhras ar bith nach n-abórthar an rud céanna arís. A Róisín, ná bíodh brón ort fá 1916 ná fá 1922. B’fhéidir nach dtiocfaidh fíon Spáinneach ar bith chugat. Agus is deacair a chreidbheáil go dtiocfaidh do phardún ón Phápa i ndiaidh a bhfaca muid.[297] Ach, ina dhiaidh sin, ná bíodh brón ort. Beidh lá eile ann. An rud a chuaigh thart, ní hé atá le a theacht.

B’fhada an réim a lig sé léi. Trasna na gcnoc agus na sléibhte. Agus, i rith an ama, bhí dóchas ina chroí. Ceol téad ar gach taoibh de. Agus ansin bhris an brón amach air. Mharbh sí é agus nár chuma ach go raibh a anam istigh inti. Dá mbíodh sé gan a bheith chomh geanúil geallmhar uirthi agus a bhí sé, ní bheadh sé chomh buartha. Ná feall orm agus mé i ngean ort! Nach maith a thuig an file croí an Ghaeil, agus na smaointe a thig chuige in aimsir achrainn. Ní le Róisín Dubh atá sé ag caint anois ach le Dia. Ná fulaing mé, a Thiarna, faoi bhuaireamh agus faoi phéin agus gur agamsa atá an fhírinne!

Ansin thig muid a fhad leis an cheathrú dheireanaigh. Agus is fiú dúinn í a chur i gcosúlacht leis an Bhéarla. Cuiridh Mangan pioctúir deas os coinne na súl again. Ach títhear domhsa go bhfuil rud beag den chú® ann ar thrácht an Piarsach air. Ach léigh an cheathrú a chum an seanfhile:

Tá an Éirne ‘n-a tuilte tréana, as réabfar cnuic,

As tá an fharraige ‘n-a tonnta dearga as doirtfear fuil.

Béidh gach glean sléibhe ar fud Éireann as móinte ar chroith

Lá éigin sul a n-éagfaidh mo Róisín Dubh.

Éist leis na fuaimeannaí atá ins na línte seo. Níl ann ach ceithre líne bheaga ach títhear duit go gcluin tú na conic ag réabadh, go bhfeiceann tú an Éirne ina tuilteacha fola ag cartú anuas béal an Eas Aoidh Ruaidh. Beidh gach gleann sléibhe ar fud Éireann agus na móinte ar crith. Labhair filí eile ar Éirinn agus dúirt siad nach raibh sí buailte go fóill, nach dtáinig dath snoite an bháis ar chlár a héadain. Ach an té a rinne Mo Róisín Dubh, ní hé amháin gur dhúirt sé nár éag sí go fóill, ach nár dhual di an t-éag go lá an bhreithiúnais.

Deirtear go bhfuil baint ag an dán seo le Aodh Rua Ó Dónaill. Agus cér chóra do dhuine eile? Nár mharbh sí eisean agus nach raibh a anam istigh i ngean uirthi.

Sin fíon na filíochta agat. Agus tá go leor leor den fhíon sin again. Ins an amhrán a raibh mé ag caint air, bhí dóchas ag an fhile go mbuaifeadh leis an cheart. Seo ceathrú a bheir le fios do dhuine nach maireann neart ár namhad go deo, dá thréine anois iad:

Threascair an saoghal agus shéid an ghaoth mar small

Alastram, Caesar, ‘s an méid a bhí ‘na bpáirt

Tá an Teamhair ‘na fear is féach an Traoi mar tá,

‘S na Sasanaigh féin b’fhéidir go bhfuighidís bás.

Bhí cuid de na filí a raibh fuath domhain acu ar na Sasanaigh. Chonaic fear acu Sasanach crochta ar chrann agus labhair sé mar seo:

Maith do thoradh, a chrainn

Rath do thoraidh ar gach aon chraoibh,

Is truagh gan crainnte Inse Fáil

Lán de do thoradh gach lá.

B’fhéidir go bhfuil daoine ann a déarfadh nár chóir an cineál seo filíochta a bhroslú. Ach is doiligh duit grá a bheith agat ar neach gan fuath a bheith agat ar a namhaid fán am chéanna. Na laochraí is mó a sílimid díobh anois, is deacair a rá cé acu ba tréine – an grá a bhí acu ar Éirinn nó an fuath a bhí acu ar Shasain. Nár dhúirt Aodh Ó Néill go raibh oiread fuatha aige ar an ghadaí agus dá mba inné a thiocfadh sé. AGus nár iarr Mitchel achaine a bheith ag siúl ina gcuid fola agus teangacha na madadh a bheith dearg leis an fhuil chéanna. Agus nár dhúirt Pádraig Mac Piarais gur den Chríostúlacht fuath a bheith agat ar an olc agus féacháil le deireadh a chur leis. Mar sin de bhí an fhírinne lom ag an fhile agus is minic a tháinig sé ón chroí ag cuid mhóir again. Ba mhaith, ba bhreá, b’aoibhinn toradh an chrainn sin. Ábhar buartha chomh mór is atá again nach bhfuair an file a achaine nuair a dúirt sé ‘rath do thoraidh ar gach aon chraoibh.’

DÉITHE BRÉIGE[298]

I have spoken of the the Irish power of clear, vivid, unadorned statement. Some of you, remembering the rich and royal redundance of a good deal of later Irish verse, will ask whether clear, vivid, unadorned is really an Irish characteristic. It is. It was an Irish characteristic from the beginning and remained an Irish characteristic as long as Dán Díreach verse ruled, and longer: for it remains a characteristic of the best of the peasant poetry. The reserve and severity of the early Irish ‘I am Eve, great Asdam’s wife,’ are as apparent in the seventeenth century poem of Keating A Bhean Lán de Stuaim. The strength and brevity of the language here are as striking as the candour and energy of the thought. Yet Keating was one of those who ushered in the new school in poetry. Pádraig Mac Piarais

Duine ar bith a tógadh sa Ghaeltacht, tuigidh sé go maith gur cosúla filíocht na ndaoine – an chuid is óige di chomh maith leis an chuid is sine – gur cosúla sin leis an tseanfhilíocht ná le cuid véarsaí na hochtú haoise déag. Na filí a chum na seandántaí agus na filí gan iomrá[299] a chum na hamhráin atá anois i measc na ndaoine sa Ghaeltacht, bhí níos mó ar a n-intinn ná sreangáin d’fhocla binne, gan mórán brí ná céille, a fhí. Beimid ag caint ar chuid amhrán na Gaeltachta amach anseo nuairn a bheas faill againn. Níl agam anois le rá ach go bhfuil cuid mhór seod sa Ghaeltacht nár cuireadh riamh i gcló. Tá daoine ann a mbeidh obair acu seo a chreidbheáil. Daoine nach ionann ciall atá acu féin agus agamsa leis an fhocal Gaeltacht. Daoine a bheir Gaeltacht ar áit má dúirt bean leo gur dhúirt bean léi go gcuala sí bean ag rá go raibh ‘pé scéal é’ ag seanduine san áit sin a fuair bás den ocras samhradh na gorta. (Sílim gur ‘July an chabáiste’ atá sna classics acu ar an bhliain seo).

Má dhearcaimiod ar chuid filíochta an Chéitinnigh tífimid gur fíor don Phiarsach a n-abair sé. Sa chéad chás de rinne an Céitinneach filíocht – agus an chuid ab fhearr di – sa tseandán. Lena chois sin ba lena linn a cuireadh tús ar scoil eile filíochta – scoil a thoisigh le ceol agus a rinne strambán de.

Mar shampla den chéad chuid, bhéarfaidh mé liom an ceann a dtráchtann an Piarsach air.

A bhean lán do stuaim,

cuinnibh uaim do lámh;

ní fear gníomha sinn,

cé taoi tinn dár ngrádh.

Féach ar liath dom fholt,

féach mo chorp gan lúth,

féach ar thraoch dom fhuil, -

créad re bhfuil do thnúth?

Do chúl craobhach cas,

do rosg glas mar dhrúcht,

do chíoch chruinngheal bhláith,

thairngeas mian gach súl.

Gach gníomh acht gníomh cuirp,

Is luighe id chuilt shuain,

Do-dhéanainn tred ghrádh,

A bhean lán do stuaim.[300]

Deir cuid de na húdair nárbh é an Céitinneach a chum an dán seo cé go bhfuil sé fágtha air ins na lámhscríbhinní. Sílidh siad nach dtiocfadh le sagart a mhacasamhail a scríobh. Deir an Piarsach gurb ionann seo agus a rá nach dtiocfadh le sagart a bheith ina chumadóir chomh maith le tuata. Agus, ar ndóigh, is fíor dó. Is é mo bharúil féin nach gcumfadh aon duine eile é ach sagart. Bhí a fhios aige nach raibh cead aige roinn a bheith aige léi. San am chéanna, bhí croí agus colann daonna aige. Bhí sé i ngrá léi, agus cuimhne aige ar a chuid dualgas san am chéanna. Agus, eadar an dá ghrá seo, bhí mo dhuine bocht dá stialladh agus dá strócadh nó go bhfuair an spiorad buaidh ar an cholainn agus gur agair sé í a lámh a choinneáil uaidh. Ní dóiche go n-abóradh tuata a leithéid sin léi.. Ba dóiche é a rá mar a dúirt file eile:

Nár aifrighidh Dia nó Muire orm é

‘Sé mian mo chroidhe bheith leobhtha.

Nach deas, cuimir, achmair, beacht an cuntas a bheir an Céitinneach i mbeagán focal ar scéimh na mná agus an chumhacht a bhí aici. Do chúl craobhach, cas. Do rosc glas mar dhrúcht. Do chíoch chruinn, ghealbhláith. Cárbh iontas má chor sí an croí aige agus má chuir sí a chuid fola agus feola fríd a chéile.

Bhí sé ní ba shuaimhní ina intinn agus leagan amach an tsagairt ní b’fhearr aige agus e ag caint le mnaoi eile, agus ag inse din ach raibh inti ach cré. Bhí athrach barúla anois aige den chúl chraobhach, chas agus den rosc ghlas mar dhrúcht.

Ní fhuil acht cré id’ chéibh chasta an duailín óir

Nó id’ éadan geal réidh-ghlan ar shnuadh an aoil fós

Nó I bpéarla do chlaon-rosg mear-chruaidh righin reoidh

Nó id’ chaol-mhala mar ruainín róin.

Tá áilleacht focal sa dán seo agus, lena chois sin, uaisleacht smaointe. Ach, ina dhiaidh sin, níl sé dáiríre mar a bhí sé sa dán eile. Seo cuid den fhilíocht a cumadh agus an file ag smaoineamh ar ghlórthaí cainte agus ar thuaimeannaí focal. Aithneochaidh tú nach dtig sé ón chroí mar tig na smaointe atá sa dán díreach. San am chéanna, filíocht mhaith é. Ach tí tú múnla úr ag teacht chugat. Ina dhiaidh sin tháinig an t-am nár smaoinigh lucht dhéanta véarsaí ar mhórán eile ach fuaimeannaí focal.

AGus, nuair a tháinig sin, d’imigh an fhilíocht. Duine ar bith nach gcreideann sin, tugadh sé iarraidh aistriú a dhéanamh ar cheann de chuid aislingí aeracha na hochtú haoise déag. Nó cuireadh sé na haistrithe a rinne Mangan ar véarsaí na haimsire sin i gcomórtas leis na haistrithe a rinne sé ar Mo Róisín Dubh nó ar An Bhean Fuair Faill ar an bhFeart. Bhí smaointe filiúnta ag Mangan sna seandántaí. Chuir sé culaith dá dhéanamh féin orthu agus rinne díobh filíocht chomh maith agus atá sa Bhéarla. Ach sna rudaí eile ní raibh aige ach sreangán focal nó culaith éadaigh gan colann ar bith fúithi – gan trácht ar anam.

Ba chóir go mbeadh an méid seo intuigthe. Ach níl, ar an ábhar gur beag daoine a raibh an Ghaeilge acu as a leanbaíocht a raibh gléas orthu a gceann a bhuaireamh le litríocht. Bunús na ndaoine a chaith a saol ag smaoineamh ar Ghaeilig, b’éigean dóibh an beagán beag atá acu a fhoghlaim agus ní raibh ar a n-aird ach focla. Sin galar a lean do Ghaeilgeoirí go dtí an lá a bhfuil inniu ann. Dá mbíodh siad ar shliabh Chalbharaí an lá a d’éag ár dTiarna agus É na briathra deireanacha a rá i nGaeilig, bheadh siad ag cur ceist ar a chéile cad é ba tuiseal gairmeach den fhocal dia ann.

Sin an chéad rud a bheir duine againne fá dear ag cruinniú nó ag comhdháil. Bheir muid fá dear go ndéantar dhá dtrian cainte mar mhaithe le caint. Ach is furas sin a thuigbheáil nuair a smaointeochas tú nach mó ná gur bhain Conradh na Gaeilge riamh leis an teangaidh bheo. Chan ag fáil loicht ar an Chonradh atá mé. Ach mé á rá an mhórchuid de na daoine a thug a mbarúil dúinn ar scríbhinní le deich mbliana fichead, nár thuig siad iad, ar an ábhar nár tógadh leis an teangaidh iad, agus d’fhág sin ag meas focal iad in áit a bheith ag meas litríochta.

Ar ndóigh, b’fhéidir go mb’fhearr sin féin ná gan rud ar bith a dhéanamh. Ach, mar sin féin, cuireadh déithe bréige ar bun ansiúd is anseo. Agus is é an chéad rud atá le déanamh againne, ar fágadh an teangaidh againn mar oidhreacht, na déithe bréige sin a bhriseadh.

LANGUAGE NOTES[301]

Last Sunday I was at a Feis held on the historic plain of Muirtheimhne. This Feis was for more than a dozen of years completely dominated by the Keating Branch of the Gaelic League. And, as most language revivalists know, the Keating Branch is the last word in Munsterism in its vilest form. By the way, it often puzzled me why the members of this branch called themselves after Keating. For if we were to judge Keating according to the standards of those who invoke his name, he would stand convicted of Ulsterisms on every line he ever penned. The very first phrase in Foras Feasa is cibé duine… chuireas instead of pé duine chuireann as the ‘Keatings’ of today would have it.

A Group of Ultonians, living in Dublin, together with some local workers, took it into their heads recently to put an end to the national sacrifice of having the Keating Branch stammering through its few lame sentences on the spot where were enacted the incidents of that greatest of epics, The Táin. Last Sunday morning the Dublin contingent left the city and arrived at the Feis grounds shortly before noon. There is something in Magh Mhuirtheimhne and in the surrounding hills that exercises a kind of magic influence over one’s mind. I had only to close my eyes to ‘see’ Cuchulainn dashing along in his war chariot. Beyond the mountains around the palace of the Red Branch the Ultonians slept. The allied armies of the other kingdoms were massed on the frontier. They were taking it easy, finding no army to oppose their march into Ulster… Then suddenly burst the thunder of the horses’ hoofs. It was Liath Macha and Seanghleann dragging the war chariot to the ford.

………………………………………….

I examined a number of competitors and I have to say that, generally speaking, the teachers in these districts are doing their work well. They are teaching the correct grammatical forms – following the Keating that was, and ignoring the ‘Keatings’ that are. Many of the children are also interested in local tradition, of course it will take some time to eradicate completely the bad influence of the Munster invasion. But it will be done.

Standing on the Persian’s grave

I could not deem myself a slave.[302]

Standing by the banks of the river that the Ga Boilg had crimsoned with the blood of the invaders, it should be easy to fire the Gaelic students of Magh Mhuirtheimhne with enthusiasm for their great past.

……………………………………………

The Gaelic League was officially represented, and we had the usual speeches. One wonders what the League orators in the Twenty-Six Counties would do for thunder if Dr. Gregg and a few others ceased to protest against compulsory Irish. The League is supposed to be an all-Ireland movement. Has it ever occurred to it that Sir James Craig, Lord Londonderry and Co., are against compulsory Irish? Oh, no. That is only the Six Counties. Thank God for partition. What would we do at all if a united Ulster were free to revive her language and her culture? Anything but that!

…………………………………………………

One sometimes wonders what future generations will think when they read the history of the language revival movement. How strange it will all seem when the hand of time has torn away the mask and exposed the rottenness at the core. Will it be possible to find a parallel to it? Was there in any other country a crowd who spent their lives mouthing platitudes about restoring a national language and national culture, while their heart’s desire was to belittle in every possible way the part of the country that was the source and fount of literature and language? What will posterity think when it reads among other things an account of a Gaelic conference held in Dublin in 1924? At that meeting political passions were supposed to run very high. Each party roundly abused the other. At last a delegate from Belfast rose to speak and he soon restored unity. Munster at once buried the political hatchet and presented a united front against the logic of the Belfast delegate. He spoke for only a few minutes but what he said was very much to the point. The Twenty-Six Counties, he contended, had secured a measure of freedom wide enough to enable them to restore the language through the schools and colleges. That measure of freedom had been gained as the result of a violent struggle. He could give them figures to prove the part played in that struggle by Belfast and Derry, and the rest of the Six Counties. If the Gaelic League was what it professed to be – an organisation whose aim was to make Ireland Gaelic-speaking, one would naturally expect that it would turn its attention to the part of the country a scalladh is nach dtearn a goradh!

That brought about unity. It was the one bright spot. Jailers and jail-birds, firing-squads and hunger-strikers, buried their mutual animosities in the face of such outrageous audacity on the part of Belfast.

……………………………………

Recently I met some young teachers just out from the Training Colleges and they told me that the Ulster Gaelic Movement is making itself felt in these institutions. I was reminded of my own days in the Training College. Father O’Leary was then the tin god and Séadna the alpha and the omega of Celtic culture. Many a weary hour I was compelled to sit in the classrooms listening to the students stammering and stuttering through it. The names of the great Ulster writers were never mentioned within the walls of the College. Banba had lost the breed of noble men. Peadar strode across the land with colossal strides and Gaelic Ireland peeped about between his legs to find themselves dishonorable graves. As for myself, I followed Cassius to his logical conclusion. I paid particular attention to him where he said that the fault, dear Brutus, was not in our stars[303] but in ourselves that we were underlings. It was then I realised that the primary duty of an Ulster Gaelic writer was that of an iconoclast.

………………………………….

The last of Father O’Leary’s books has been published a few weeks ago. A modern version in Standard Irish of Cath Ruis na Ríogh.[304] It will be very interesting to go through the original text and examine how far it was necessary to modernise it for the province whose story it is. It is amusing to see him put such expressions as níor dhein and níor chuaigh and pé scéal é into the mouths of Cuchulainn and Conor Mac Nessa. Poor fellow, he couldn’t distinguish between a Macroom spailpín and an Ulster King.

MÁNAS Ó DÓNAILL[305]

One does not find Betha Colaim Chille[306] in the windows of Dublin booksellers. It was not even published in Ireland. There were no funds available, all being exhausted in blowing the galltrumpa (as Art Bennett[307] would say) for the vulgar rhymes of an Eoghan Ruadh O’Sullivan or the inane drivel of a Peter O’Leary. However, I got my hands on it a few evenings ago, and read it with great interest.

One thing impressed me while reading it. That is, the little difference there is between Irish as Mánas Ó Dónaill wrote it and Irish as spoken today in the Gaeltacht. I am aware that others hold different opinions from mine on this point, the reason being that by Gaeltacht they understand one thing, and I another. When I say Gaeltacht I mean Gaeltacht. I don’t mean a district where a woman told me that a woman told her that she heard a woman saying that an old man who died of the Famine fever in ’47 could say ‘pé scéal é’ and ‘ní fheadar.’ This is the connotation of the word in Southern latitudes, but mine is somewhat different. I mean a district in which Irish (and Irish only) is spoken by the people from cradle to grave. There are such districts, Gaeltacht Commissions notwithstanding.

Having explained a much-confused term, let us take a passage from Betha Colaim Chille, written four hundred years ago, and let the average native speaker decide for himself how much the language has since changed in essentials.

Thairnngeadar na draoithe agus na daoine ag nach rabh creideamh go dtiocfad sé i bhfad roimh na gheineamhain, agus do dhearbhadh sin, thairnngir Fionn Mac Cumhail go dtiocfad sé nuair do leig sé Bran don damh allaid ag abhainn Sheann-ghleanna. Agus níor lean an cú an fiadh thar abhainn Ghlinne anon, agus fa iongnadh le cach an cú nár leig aon beathach uaithe riamh. Is annsin do chuaidh Fionn in muinigin a fheasa agus do labhair etc. etc.

There is not a single word here that I should fail to understand at the age of five years. And yet we are told that Modern Irish does not begin until one hundred years after the time of Mánas Ó Dónaill. It is the same as the Irish spoken in Donegal today, down to such details as the unaspirated d of the conditional form of the verb before the s of the pronoun.

Although Mánas’s literary fame will have to rest mainly on Betha Colaim Chille, he composed poems of great literary merit, five or six of which survive. Some of these are satirical pieces, but the best of them are love poems. (At least I imagine so. It may be that I am more in sympathy with love than I am with satire). His poems were composed in the old bardic metre, as were all poems at the time. For it was not until a century and a half had elapsed that the purgóid aisíoc moved Munster to deliver itself of ‘a tale told by an idiot, full of sound and fury and signifying nothing.’[308] But I had better go on with Mánas lest it should be thought that I am merely using him as a daingean from which to hurl my arrows.

In one of his short poems he compares love with hate, in their painful effects on human souls, and thinks hatred the less galrach of the two.

Is truagh nách fuath thugas uaim,

is fuath d’fhagháil uaibh dá chionn;

grádh ó dhuine is mairg do-ghebh,

‘s is romhairg do-bher, dar liom.[309]

Mark the verbs do-bheir and do-gheibh. But don’t. It should be clear to all concerned by now which province has followed the old traditions in grammatical construction. So we will not mark this on that verb. That kind of grammar-mongering is a mortal sin (creidimse) in dealing with literature. But rather take note of the simplicity of the language – the ‘clear, vivid, unadorned statement’ of a thought common to good literature in many languages.

Take another example:

Goirt anocht dereadh mo sgéal,-

annamh tréan nách dteagthar ris;

is dearbh dá maireadh Dian Céacht

nách leigheósadh créacht mo chnis.

Ar mo thuirse ní théid trágh,

mar mhuir lán ós ceannaibh port;

a bhfuair mé do dhochar pian

níor chás rium riamh gus -nocht.

Tarla a dheimhin damh, fa-ríor!

gurb annamh fíon bhíos gan moirt;

is géar an fhobhairt é an brón, -

dar liom féin is mó ná goirt.[310]

As soon as we read this little poem it challenges comparison with Burns where he speaks of the ‘thorn amang the leaves’[311] or with Shelley’s ‘love’s sad satiety,’[312] or again with an old Gaelic proverb, which so neatly expresses the law of compensation, ní tháinig riamh an meadhar mór nach dtiocfadh ina dhiaidh an dúbhrón. Here it may be noted that in the old poems (before men began to cover the widow Caitlin Ni Houlihan with adjectives and call it literature) one finds lines which have been handed down to the people as natháin or wise sayings. For example, the one quoted above has metre and rhyme, as have hundreds of others. And so it is difficult to say whether such lines, on account of their wisdom, were embodied in their verses by the bards, or were originally composed by them and survive in the folklore on account of their merit.

In Donegal several stories are told of Mánas Ó Dónaill in the course of which he is always referred to by his title of Ó Dónaill. Several of these stories have been collected and published by Henry Morris.

In a publication entitled Dánfhocail[313] there is a poem by Mánas, a satire on the friars of Dún na nGall.[314] I quote it here in full:

Is daoine córa na bráithre,

bídh siad do ghnáth saoitheamhail;

acht más don chrábhadh an doicheall,

atá na sagairt naomhtha.

Más ionmhuin leat na bráithre,

bí leó go sásta socair;

tabhair dhóibh gach ní iarraid,

is ná hiarr éinní ortha.

Cionnus sin, a Phápa?

cad do bheir na braithre ag marcuidheacht,

‘s gurab amhlaidh bhí San Proinsias,

dar mo choinsias, ag coisidheacht?

Más bráthair bocht an bráthair méith,

is maith a ghné ‘s a shursaing teann;

más le reimhe gheibh sé neamh,

is duine leamh an bráthair seang.

These few pieces alone would show us that there is another Ireland than The Hidden Ireland of Daniel Corkery. The great Ireland, the literary Ireland, might well be called the Ireland hidden from Daniel Corkery. But sure a Corkman would dispute the spirit, if not the letter, of the Bible with you. His interpretation of Genesis would be, not let there be light, but rather ‘let there be Cork and there was Cork.’[315]

THREASCAIR AN SAOL AGUS SHÉID AN GHAOTH MAR SMÁL[316]

Fada ó shin – dar leat na mílte bliain ó shin – ba bhreá an saol a bhí ann. Agus nach fada a mhaireas cuimhne duine ar laetha na hóige agus ar an tsaol aoibhinn a bhí ann. Folachán na gcruach, Cailleach na nAdharc, Cleas na Slise, ach, os cionn gach uile ní, cuartú neadrach.

Nuair a thigeadh an tEarrach agus a thoisíodh na héanacha a sheinm, thoisíodh an cuartú againne ar na neadracha. Tá cuimhne agam go fóill ar chuid de na háiteacha a mbíodh neadracha bliain i ndiaidh na bliana eile. Bhí fáras ag an ghealbhán i mbinn an sciobóil; bhí an clochrán ina chónaí faoi bhinn lic[317] i bPoll an tSean-Tí. Bhí an fhuiseog agus an riabhóg agus an bhuíóg ar na gaobhair fosta. Ach an ceann ba mhó a raibh ár gcroí istigh ann den iomlán, ba é an smaolach é. Bhí nead aige i mBinn an Chuilinn agus é féin agus a bhean agus a chlann ina gcónaí ann.

Is iomaí lá breá a choimheád mé an coileach smaolaigh nuair a thoisigh sé a shuirí an chéad uair. Sheasaíodh sé ar ardán bheag a bhí faoin teach s’againne agus thoisíodh sé a bhlandar leis an chirc. Bhí sé mar a bheadh leisc agus faitíos agus cotadh air ar feadh tamaill ar tús. Bhí an croí lag aige. Bhí eagla air go ndiúltófaí é. Ach, sa deireadh, fuair sé an anál leis. Agus, a leanbh na gcúram, na rudaí a dúirt sé léi! Shiúil sé thoir agus thiar! Bhí aithne aige ar mhórán d’éanlaith na coilleadh! Ach níor casadh aon ainnir riamh air a bhí leath inchurtha leis an chirc bhig bhrocaigh sin a bhí ar an tor lena thaoibh! Ní raibh mórán le rá aicise.

Bhí sí ag ligean uirthi féin nach raibh suim aici ina chuid cainte. Sa deireadh dúirt sí leis nach raibh rún ar bith pósta aici – go raibh sí in am go leor, go mb’fhearr léi fanach mar a bhí tamall eile. Chuir mo choileach bocht uaill bhrónach as féin nuair a chuala sé seo. Ansin dúirt sise leis go mb’fhuras dó céile a fháil ab fhearr dó ná í féin. D’iarr seisean uirthi gan tuilleadh bróin a chur air – nár bheag di a dhiúltú. Dúirt sise ansin go raibh sé tógtha le spéirchearc ar an Chaiseal agus le ceann ar an Mhachaire Loiscthe agus le ceann I bPort an Churaigh. Nuair a chuala sé seo, mhionnaigh sé go dubh is go bán nár chuir sé ceiliúr cleamhnais ar aon cheann eile riamh ach í féin, agus nach gcuirfeadh a fhad is a bheadh an lán mara aníos agus síos barra Ghaoth Dobhair. Labhair sise ansin go cineálta leis agus dúirt sí nach raibh a fhios aici, gur doiligh do chirc bhoicht smaolaigh a hintinn a shocrú ar rud den tseort. Gur mhairg a tháinig as blaosc na huibhe riamh; gurbh fhíor don té a dúirt nach raibh sa tsaol ach scéal amadáin, lán de ghlór gháifeach agus gan ciall leis… Ní raibh a fhios aici… Tháinig an ceiliúr seo go tobann uirthi… Fá cheann chupla lá!

Ba é an deireadh a bhí air gur ghlac sí é agus pósadh an bheirt acu. Bhí an coileach ag gabháil cheoil tráthnóna lae na bainise, agus dá gcluinfeá an port aigeantach a bhí aige! Bhí mé féin agus Dónall s’againne agus Dónall Frainc agus Clann Aoidh ag éisteacht leis ar feadh uaire.

Ach ní raibh an lánúin i bhfad i gceann a chéile go dteachaigh siad i gcomhairle fá ghnoithe tí. Bhí áit an tí le fáil acu saor ó chíos – laftán beag a bhí ar bharr Bhinn an Chuilinn. Ba ghairid gur thoisigh an tsaoirsíneacht ag an dís. Chruinnigh siad cré ghorm agus cipíní nó go dtearn siad na ballaí. Chuir siad urlár d’fhéar mhín ann agus brat urláir de chanach an tsléibhe. I gceann tamaill bhí an fáras acu ba deismire agus ba seascaire agus ba ghleoite dá bhfaca súil riamh.

Tháinig an gor ar an chirc ansin. Bheir sí a cuid uibheach agus luigh sí orthu. Bhí seisean ag obair chomh dlúsúil santach agus a thiocfadh le fear tí a raibh cúram céile air a bheith. Théadh sé amach ar maidin a chuartú bídh agus ba mhaith an sealgaire é, ba mhaith sin.

Sa deireadh, tháinig an chlann chucu. Trí cinn de scolamáin bheaga agus iad go dearg feannta, iad casta thart ar a chéile ag iarraidh teasa óna chéile. Bhíodh siad leo féin anois cuid mhaith den lá. Nó b’éigean don athair agus don mháthair a ghabháil a shaothrú a gcodach dá gclainn. Thiginn féin chun na neide corruair agus nínn fead bheag le mo liobra, de gheall ar iad a fheiceáil ag fosclú a mbéil.

Thoisigh cluimhreach a theacht orthu. Fá cheann tamaill d’fhás na heiteogaí orthu, agus thug a muintir amach iad gur fhoghlaim siad eiteogach dóibh. Mo dhearmad, beirt níonach agus mac amháin a bhí ar an teaghlach seo. As a chéile d’fhoghlaim siad imeacht leo fríd an spéir. Níorbh fhada go raibh na níonacha chomh mór agus lán ní b’aeraí ná an mháthair. Agus an stócach! Shílfeá nach raibh ar an tsaol ach é féin.

An tEarrach sin a bhí chugainn thoisigh an t-ógánach a ghabháil ar cuairt go Rinn na Mónadh, agus thit sé i ngrá le cearc smaolaigh ag taoibh theach Phádraig Chondaí. Ní raibh fágtha anois ach an bheirt níonach. Ach ní raibh siadsan i bhfad díomhaoin. Tháinig dhá scafaire as Mín Uí Bhaoill agus d’airdigh leo iad maidin Earraigh. Bhí an tseanlánúin leo féin ar ais – mar nach mbeadh aon duine clainne riamh acu.

Ach bhí teaghlach eile agus ceann eile acu. Agus tháinig siad uilig chun tsaoil sa neid a bhí i mBinn an Chuilinn. Is iomaí tráthnóna ciúin a chaith mé ag éisteacht le fear an tí ag gabháil cheoil. Agus b’aigesean féin a bhí an ailleog bhreá bhinn, chan ionann sin is na bréaga.

Chuaigh na blianta thart agus b’éigean domhsa an nead ar rugadh mé féin inti a thréigbheáil agus m’aghaidh a thabhairt amach ar an choigrígh. B’fhada ina dhiaidh sin go dtáinig mé ar ais go Ceann Dubhrann na nDumhchann Bán. An chéad áit a dtug mé cuair aitr, síos go Binn an Chuilinn. Bhí cnámha an tsoipín ansin go fóill, mar a tífeá cloche dúshraithe i mballóig tí. Ach cá raibh mo smaolach agus a chéile fáireach? Marbh! Cá háit ar éag siad? Cá huair? An gcluinfí guth an choiligh go deor deo arí? An raibh deireadh leis an cheiliúr sin ar feadh na síoraíochta?

D’amharc mé trasna na báighe. Bhí ballóg seantí thall os mo choinne, gan ann ach na cnámha, dálta shoipín an éin. An teach a raibh Séamas Mór ‘Ac Ailín ann lá den tsaol. An teach a dtug sé a bhean ann I ndiaidh a bpósta. An áit ar thóg siad a dteaghlach. An oíche udaí, tamall beag roimh an Inid, a chuaigh Séamas ‘Ac Ailín agus a chuid fear soir go Mín an Iolair agus a d’iarr siad Nóra Rua agus fuair í, ní bheadh gar duit féin ná domhsa a rá leis go raibh gach coiscéim dá raibh sé a tharraingtn á thabhairt chun na cille. Ach, ar ndóigh, mar sin is fearr é. Sin an bhuaidh is mó atá ag an óige. Níl a fhios acu ar maidin gur dual don oíche a theacht.

Dá dtigeadh liom smaolaigh na coilleadh a chruinniú le chéile, b’fhéidir go n-aithneochainn cuid acu ar a sinsir. Mar atá an scéal níl a dhath fágtha ach cnámha an tsoipín. Tá comhartha níos mó ná sin agam de chuid airneáil agus suirí Shéamais ‘Ic Ailín. Mac agus níon atá sna Rosaibh go fóill dh’ainneoin éag is imirce. Bun-sheanduine a bhéarfadh a athair in do cheann ar lorg chúl a chinn, agus seanmhaighdean bheag dheileoir a bhfuil trilsí ina gruaig mar a bhí ina máthair.

LANGUAGE NOTES[318]

‘The integral assimilation of the matter of a given language is just as difficult or just as easy as the integral assimilation of the matter of any other language. Some languages are said to be more difficult or more easy than others. As a concrete instance, Russian is said to be extremely difficult and Danish relatively easy for an English student. And yet a Russian child and a Danish child will learn their respective languages with the same or approximately the same ease. The deriving of a regular plural noun from singular is a remarkably simple operation in English and a remarkably difficult one in German, and yet the German child learns his native plural nouns with the same ease as the English child learns those of English… The obvious conclusion is that when we learn our native language whatever it may be, in learning to solve its problems we learn by heart the solutions of the problems. Reducing this statement to more precise terms, we may state as an incontrovertible fact that we treat the fundamental matter of our native language not as secondary but as primary matter.’ – The Scientific Teaching of Languages by Harold Palmer.

This important linguistic principle lies at the bottom of the commonly accepted idea that Irish is a difficult language. I have seen students visiting my native district, utterly amazed at the facility with which children of four years could use dependent and independent forms irregular verbs in Irish. To these students this was an all but impossible task, even after long years of hard study. Yet it came quite easy to the children of the Gaeltacht.

Why? In the first place, all languages are equally easy, or equally difficult if you like. That is, of course, ‘the integral assimilation of the matter of languages.’ The learning of units of speech, not the comparison of individual words with those of a language already learned. To adults a language is difficult in the degree that it differs from their mother tongue. In the second place, English is practically the language of Ireland. It is the native language of 99 per cent of those who are at present (said to be) learning Irish. That is the reason why Irish is so difficult. It differs from English in every conceivable respect. In grammatical construction, in idiom, and in its system of phonetics.

This linguistic principle explains why so many students take to the Munster dialect in preference to the Gaelic of Leath Choinn. The dialect of Munster is ever so much easier. That is to say, it is easier to understand it by a process of mental translation. And I hold that this is all the distance we have travelled so far in our Irish revival. Taking the difficulties one by one, we can easily see that they are all considerably lessened by selecting the dialect of Munster.

If we take the sounds first we shall find that not only has the Munster dialect lost all the double consonants, but also the broad and slender ones, and the only consonantal sounds that have remained are the medial ones, which correspond roughly to the English consonants. For instance, they pronounce the word tinn as an English speaker would pronounce the last syllable in Newcastle on Tyne. Then, again, they have lost all nasalisation of vowels. But they haven’t. To be correct, I believe there is one left. At least a Munster phonetician, writing in Fáinne an Lae some time ago, stated that Canon O’Leary heard a nasalized a after m somewhere in the vicinity of the Macgillycuddy’s Reeks. I suggested at the time that a strong search party be sent out to capture it and deposit it in a museum. But my suggestion was not acted upon, whether on account of the nature of the hiding-ground of the fugitive, or other causes, I know not.

Coming next to the grammar, another difficulty disappears. The irregular verb is gone. The relative form is in the same grave. And thus the numerous complex problems that arise out of a combination of both is easily disposed of.

And, finally, there is the idiom – the most unkindest cut of all. It is much easier, of course, to use a sentence corresponding to the language we already know than to understand and employ a construction that is foreign to us. The main reason why students of Munster Irish fail to understand the speakers of Leath Choinn is on account of the idiom.

It need hardly be said here that before we can be said to understand a language the pictures or ideas conveyed in it should ‘come across’ directly without the process of translation. As an example of what I mean, let me take a verse of an old Gaelic song, say, from ‘Séamus Mac Murchaidh’ or ‘Úrchnoc Chéin Mhic Cáinte’ and read it. I understand it. That is to say, in as far as my mind is in sympathy with the author. More or less, of course, in this degree. But what I wish to convey is that whatever ideas I get from my reading, I get them directly. Now let me take Bishop MacHale’s[319] ‘Creid mé dá n-Éagfadh’ and it has absolutely no meaning for me except in as far as I recall Moore’s ‘Believe Me If All Those Endearing Young Charms.’

If anyone wishes to test this let him read a page of ‘Official Irish’ for a native speaker who knows no English, or if it be objected that the matter is of too technical a nature, let him take a passage from one of the Gaelic school-books. Of course, it will again be said that a native speaker of Irish who knows no English is a person of no culture. And let that stand for the sake of argument, which reminds me of an experiment I often wished to see tried.

Suppose a child born in the real Gaeltacht and spoke nothing but Irish until it was, say, six years. At the age of six, suppose the child removed to Paris with its parents. Now let him get the equivalent of what we call a bilingual education until he leaves the university. He is now an educated man in the accepted sense of the term. He speaks Irish natively and is deeply versed in its literature. And now let him come to Dublin and attend the annual conference of the Gaelic League. Introduce him to the professors of Irish in our universities and to our school inspectors. I am almost sure he would not understand one word of their speech.

That is the secret of the popularity of the dialect of Munster. Reduced to the form of a syllogism, my contention may be stated thus:-

A language is easy (to translate) in the degree that it resembles the students’ native language.

The Munster dialect resembles English more than does the Gaelic of Connaught and Ulster.

The conclusion is obvious.

This is why students of Irish, even in the non-native speaking portions of Donegal, find it more easy to read Séadna than, say, Bishop O’Gallagher’s sermons. By the way, one is not free to criticise Canon O’Leary these times without running the risk of being misrepresented as anti-clerical. And rather than run that risk, I must be content with quoting Father O’Reilly[320] on the Canon. He can scarcely be accused of being an anti-cleric. Listen:

Already and for many a day writings to some of these imbecile theories have been forced on our schools and colleges by ‘Boards’ wholly ignorant of the language, to be taught by men and women who know the stuff for the rubbish it is, but who have got to teach it, nay, to try and show up results in it for dear life. We may fancy the daily mortification of such teacher; but the point is by no means that, but the impending and imminent wholesale corruption of the language from having such wretched stuff put into such a deadly efficient way of circulation and currency. Of all this incredible bunkum from the start, the great classic coryphaeus has been unfortunately Canon O’Leary. To say the crowd has followed him is only to say that something absurd has been started. And the Canon, being as dependent on these for acclaim as they on him for authority and sanction, never failed to greet any trash that came along and give it a send-off and a benison. And this is the man, with such declared defiant, intolerant disdain for the purities and properties of the language – this is the man trusted to translate the Bible! Of all books in the world, the Bible! And this again, wholly or mainly through the name he so successfully achieved on the strength of a few absurd and extravagant theories.[321]

CÉ A RINNE TEACH CHONAILL ÓIG?[322]

Tráthnóna deas samhraidh le luí gréine bhí mé ag gabháil amach fríd ghleanntán sléibhe i Rosaibh Thír Chonaill. Thall uaim chonaic mé seanduine ina sheasamh ag croisbhealach a bhí ann. Amannaí d’amharcadh sé bealach na láimhe deise. Ansin, thiontaíodh sé a cheann agus d’amharcadh sé an bealach eile.

Chuaigh mé a fhad leis. Bheannaigh mé dó. Chuir sé fáilte romham chun an bhaile. Cé a bhí ann ach Séamas Sheáinín. Ar ndóigh, bhí aithne ag an tsaol ar Shéamas, pótaire mór na Rosann. D’ól sé achan phingin a bhfuair sé riamh a lámh uirthi.

‘An bhfuil a fhios agat,’ ar seisean liom féin i ndiaidh tamall comhráidh, ‘cad é a raibh mé ag smaoineamh air sula dtáinig tú chun tosaigh?’

Ar ndóigh, dúirt mé féin nach raibh a fhios.

‘Tá,’ ar seisean, ‘bhí mé ag amharc ar an dá bhealach seo. Leathchéad bliain agus an t-am seo, bhí mise ‘mo sheasamh go díreach an áit a bhfuil mé anois, agus mé eadar dhá chomhairle. Cluinfidh tú. An bhfeiceann tú an seanteach udaí thuas? Sin an áit a raibh Maitiú Bán ina chónaí agus siopa beag earraí aige. Agus an tseanbhallóg udaí thíos. Sin an áit a raibh Conall Óg agus é ag díol poitín.

‘Ní raibh mise ach ‘mo ghasúr san am. Tugadh sé pingne domh agus cuireadh tigh Mhaitiú mé fá choinne tobaca. Nuair a tháinig mé go dtí an croisbhealach chonaic mé teach Mhicí Óig thíos uaim. Bhí scaifte daoine ar shiúl síos. Chuaigh an Píobaire Rua síos agus na píoba leis. Bhí cuma acu go raibh sult an tsaoil acu tigh Chonaill Óig.

Chuaigh mise mé féin síos. Cheannaigh mé naigín poitín agus d’ól é. Ba é sin an chéad mheisce a chuir mé díom. Is fada go mbeire sí ar an cheann dheireanach. Ní fhaca mé aon phingin ó shin nár chuir mé sa digh.’

‘Is duit a bhíthear ag déanamh an cheoil a chuala mé i dTóin an Bhaile,’ arsa mise.

Cuireadh siar tigh Mhaitiú mé

Fá choinne mo chuid tobaca bhig

Phassáil mé teach Mhaitiú agus

Chuaigh mé tigh Chonaill Óig.

Scairt mé ar mo naigín ann

Agus chaith mé siar go tapaidh é

‘Gus tháinig mé chun an bhaile

Ag feadalaigh is ag gabháil cheoil.

‘Is domh,’ ar seisean. ‘Ceist Néill a rinne an ramás sin. Agus, ar ndóigh, fuair sí le rá é.’

‘Ach is minic a bhí mé ag smaoineamh air. Go mb’fhéidir nach bhfuil duine ar bith gan a leannán féin. Cá bhfuil an té, nuair a bheas a shaol caite, nach bhféadfadh a rá gur cuireadh chun tsaoil é le a ghabháil tigh Mhaitiú? Agus nach dteachaigh tigh Chonaill Óig nuair a tháinig sé go dtí an croisbhealach.’

‘Agus anois, seo ceist a chuir mé orm féin go minic: cé a rinne teach Chonaill Óig? Cé a thug na mianta agus na claonta dúinn a bheir orainn ár n-aghaidh a thabhairt bealach thar bhealach eile?’

Dar le duine gur shimplí an cheist í seo. Cé a rinne teach Chonaill Óig? Ach chuir sí mise a mheabhrú go domhain fá mo chroí… Cuireadh mé féin tigh Mhaitiú nuair a cuireadh chun tsaoil seo mé. Chuaigh mé thart le teach Mhaitiú agus chuaigh mé tigh Chonaill Óig. Agus cé nach dteachaigh?... B’fhéidir nach mbeifí ina dhiaidh orainn cuairt a thabhairt ar theach Chonaill. Bhí Conall meallacach. Bhí bóthar breá isteach go dtí an doras aige. Níorbh ea sin do theach Mhaitiú é. Cad chuige go dtearnadh teach Mhaitiú thuas ansin ar bharr na mbeann agus ar fágadh bealach cúng aimhréiteach go dtí é? Cad chuige? Cad chuige?

PRIEST OF GLENDARAGH[323]

I do compare this world

To the skies on a spring morning,

For the heart of man has moods

Like sunshine and shadow.

- Old Rann

He was an old man when I made his acquaintance first, and lived alone in a little thatched cabin in the upper end of Glendaragh. We (that is, the children of the district) did not know why he was called ‘The Priest,’ for he was unlike a priest in many ways. He had a lean and hungry look, and he lived in a dingy cabin with only one pane of glass in the window in it.

There was something of a mystery surrounding his habits, his character, his life. He could read books which, for a man of his generation, was a rare accomplishment. He had scarcely any social intercourse with the neighbours, but kept to himself as much as he could. Often on summer evenings he would be seen leaning against a rock overlooking the inlet of Gweedore, and he looking thoughtfully down towards the Bar. It was thus he first attracted my attention, and awakened my childish curiosity to find out the secret of his strange life, for he seemed like a man that would be looking back into the past, as if the calm water of Gweedore reflected the days that were gone.

One Hallow Eve, said my mother to myself: ‘Take this meascán of butter and jug of milk and leave them up at the ‘priest.’ He is an object of pity on a night such as this for a drop whiter than water is not in the house at him. Go on now, like a good girl. Donal may go with you if loneliness is on you.’

It was a nice calm night, with a full moon rising clear off the peak of Errigal, as Donal and I started off for Glendaragh. As we went along the boreen that winds in and out along the edge of the lake we were awed by the silence of the glen and the black shadows that Benard was throwing across the smooth surface of Loughfada. Up there in that lonely glen, near the foot of the mountains, the ‘priest’ lived. As we turned a corner in the boreen, the lime-washed gable of his house appeared to us, pale in the moonlight. Soon we saw a dim light coming through the half-door and felt the smell of burning logs.

He was alone and sitting on a súgán in the ingle-nook mending an old pair of trousers.

‘Your mother is very kind to me,’ he said as I left the basket on the little table in the side of the cabin. ‘Draw in near the fire… Donal, put that dog away from between you and the heat of the fire… Bran! Do you hear me? Go away and lie down under the bed… Máire, come here like a good girl and thread this needle for me. Come closer to the light of the fire… That’s the way… May God keep you young, a leanbh. It would take me half an hour to do that. The years took away the sight of my eyes with them… as well as other things.’

He began to sew again and went on with the work in silence for a few minutes. Then he broke out into song. ‘I will make a quilt of my trousers that will last for ages and ages. I will wander through the world like a sheep that would stray from its fold. I will not cut this beard from off my face, but let it grow until it is seven miles in length. And if my spéirbhean does not take pity on me in my abandonment, I will die.’

His next song was equally sad, one of Cathal Buí’s heart-rending ranns, the theme of which was a spoiled priest. A young man ‘who had got the learning of a priest’ and allowed his eyes to be dazzled by the light that leads astray.

When he had sewed on the patch he put the garment from his and lit his pipe. Another period of silence. The dog was asleep. We could hear it snoring under the bed. The ‘priest’ continued to smoke and look into the fire.

‘Did any of you ever see pictures in the fire?’ he asked at last.

We said we hadn’t.

‘I see them often,’ said he. ‘Although I cannot see the eye of the needle, I can see the pictures in the fire. I can see them now… I can indeed.’ The rest in murmurs to himself. ‘I can see the hands of the artist between the logs. I can see his brush putting in feature after feature. I can see the picture complete… The two women!... They are fading again. They are gone… Gone. It’s only nonsense I’m talking, my dear children. Sit round till I tell you a few nice stories.’

And he did. Stories of Fionn and Oscar and Cuchulainn. We remained with him for two or three hours.

‘Why does he sing such sad songs?’ I asked after we came home. ‘He had a song about going into the desert and wandering like a strayed sheep.’

‘He had another,’ said Donal, ‘about a man who was going to become apriest and a woman wouldn’t let him, whatever reason she had for it.’

‘Poor Charlie,’ said Granny, ‘if he sings at all it will be hard for him to sing any but sad songs.’

‘He told us,’ said I, ‘about a hand he saw in the fire, holding a brush and painting pictures.’

‘I suppose,’ said my mother, ‘it was not God’s will that he should be a priest.’

‘You may be sure of that,’ said Granny. ‘No man ever became a priest unless it was in his destiny to be one. It was not in Charlie’s destiny. If it had been, no woman could have come between him and the altar.’

At this stage of the conversation my father looked at my mother, and then at my grandmother, and they understood that look. We children understood it too. We knew that my father did not want us to hear about the man who was going to be a priest, and how a woman came between him and the altar.

It was years afterwards before I heard the whole story. It was Nuala Bhán told it to me one winter’s night and a number of us knitting round a blazing fire of turf.

AN OÍCHE ARÉIR[324]

Fonn The Heather Glen

Thuas i lár an ghleanna

Tráthnóna beag aréir,

‘Gus an drúcht ‘na dheora geala

‘Na luí ar bharr an fhéir,

Sea casadh domhsa an ainnir

Ab áille gnúis is pearsa,

‘Sí ‘ sheol mo stuaim chun seachráin

Tráthnóna beag aréir.

Is, a Rí, nár lách ár n-ealaín,

Ag gabháil síos an gleann aréir,

Ag éaló fríd an chanach

Agus ciúnas ins a’ spéir.

Órú, a rún mo chléibh, nár mhilis

Ár súgradh croí is nár ghairid –

Is, a Rí na Glóire Gile,

Tabhair ar ais an oíche aréir.

Do chiabhfholt fáinneach, frasach,

Do mhailí bhán is do dhéad,

Do chaolchom álainn, maiseach,

Agus glórthaí caoin’ do bhéil!

Do bhrágha mar chluimh na heala,

Do shúil mar réalt na maidine –

Is, faraor gur dhual dúinn scaradh

Tráthnóna beag aréir.

Dá bhfaighinnse ‘rís cead pilleadh

Agus labhairt le stór mo chléibh,

Is dá bhfaighinnse buaidh ar chinniúint

Cár mhiste liom fán tsaol?

Shiúlfainn leat fríd chanach

Is fríd mhéilte ar chiumhas na mara,

Agus dúiche Dé dá gcaillinn

Go bpógfainnse do bhéal.

Is, a Rí, nár lách ár n-ealaín,

Ag gabháil síos an gleann aréir,

Ag éaló fríd an chanach

Agus ciúnas ins a’ spéir.

Órú, a rún mo chléibh, nár mhilis

Ár súgradh croí is nár ghairid –

Is, a Rí na Glóire Gile,

Tabhair ar ais an oíche aréir.

Aguisín le Scríbhinní 2

CONRADH NA GAEILGE SNA ROSA[325]

Dé Domhnaigh an hochtú[326] lá déag bhí teach pobail Anagaire lán suas mar ba ghnách nuair a thug an sagart amach go raibh Gaeilgeoir le cupla focal a rá leo agus gan deifre a bheith ar dhuine ar bith ag baint an bhaile amach. Tháinig amach agus sheas an t-iomlán léir, ó dhuine liath go leanbh, ar dhá thaobh an chabhsa agus iad uilig ag feitheamh go bhfeiceadh siad cérbh é an cainteoir a bhí ag gabháil a labhairt. Níorbh fhada dóibh mar seo go dtáinig an tAthair urramach Mac an tSaoir agus gur chuir in aithne dóibh Aodh Ó Dubhaigh, Timire Chúige Uladh.

Suas ar an ardán le hAodh agus, ar feadh cúig mbomaite, ní raibh le cluinstin ach bualadh bos ar mhéad agus a bhí de lúcháir ar na daoine an cogadh a bheith thart agus an saighdiúir a bheith sa bhaile slán, folláin agus buaidh na bruíne leis.

Dúirt sé leo go raibh sé seacht mbliana ó bhí sé i láthair ag cumann den tseort roimhe, gur mór an t-athrú a níos an spás sin ar áit ar bith – cuid ag teacht agus cuid ag imeacht le achan ghealaigh, ach chuir sé aoibhneas ar chroí an Timire amharc ar an scaifre d’fheara agus de mhná a bhí cruinnithe fá dtaobh de. Ní raibh amhras air ná chuir siad suim agus spéis ina dtír agus i dteangaidh a dtíre.

Thrácht sé ar cad é chomh riachtanach agus a bhí sé ag gach mac agus níon Éireannaigh a dteangaidh uasal, ársa féin a fhoghlaim. Ins an chéad chás bhí sí tairbheach ag an dream a bhí ag amharc amuigh fá choinne postaí. Ba bheag scrúdú poiblí nach raibh sí déanta éigeantach air. Throid siadsan go cruaidh ar a son. Bhí siad ag obair go bhfuair siad isteach san Ollscoil í. Anois, duine ar bith ag gabháil ansin, chaithfeadh sé a foghlaim, bíodh sé sásta nó míshásta. Ní raibh an dara suí sa bhuailidh ann; chaithfeadh mac an bhodaigh cromadh uirthi chomh maith le mac an bhacaigh. Mura mbeadh ann uilig ach sin, chonacthas dó gur mhór an truagh gan í a leitheadú agus a scabadh.

Bhí an teangaidh chóir a bheith marbh amach; bhí sí ag fáil bháis mar chaoirigh a bheadh in ampla Laetha na Riabhaí. Bhí sí ag imeacht mar a imíos an sneachta ón chnoc nuair a thig teas na gréine air, go dtí gur phreab beagán beag Gael ina seasamh agus gur sciob leo í ó bhéal na huaighe. B’éigean dóibh troid go fada, righin, dóchasach, agus chan gan trioblóid. Mura mbeadh an cíos déanta suas ag na daoine bochta le tabhairt don bhithiúnach ar a dtugtaí Tiarna Talún, ní raibh ann ach an doras a tharraingt amach ina ndiaidh agus imeacht ar an tseachrán i mbéal a gcinn. Ruaig na scriosadóirí, ruaig siad ár n-aithreachaí amach as na talta saibhre agus gan de thruaigh dóibh ach a rá leo a ghabháil ‘go hifreann nó go Connachta.’ Ní raibh le déanamh ag cuid mhóir ach imeacht as an tír. Eadar cogadh, gorta agus gach léirscrios eile dá raibh ag leanúint dóibh, b’éigean dóibh cúl a gcinn a thiontú lena máthair, Éirinn, agus imeacht timpeall na cruinne a shaothrú a mbeatha, rud a d’fhág cnámha go leor acu sínte i gcoirnéala fuara, uaigneacha ‘i bhfad óna ndaoine céile.’

Lean sé den scéal gur dhúirt sé go raibh na laetha dorcha, peannaideacha thart, ach faraor go raibh an teangaidh ar shiúl lena gcois i gcuid mhóir áiteach – go dteachaigh sí i nguais in éineacht le lucht a canta. Ach níor lig siad uilig uathu í. Coinníodh beo agus dea-bheo í fá chladaí na Rosann. Ins an am ba mhó a raibh géarleanúint uirthi, coinníodh sábháilte anseo í. Níor chuir sé beaguchtach ar bith ar mhuintir na Rosann an chontúirt a bheith i ngar dóibh. Ghreamaigh siad dá dteangaidh dhúchais ar feadh na gcéadtaí bliain de ghleo gháifeach, d’ár agus de racán – agus is iomaí sin a bhí acu ón lá a thug na hiarlaí cúl a gcinn le Loch Súilí go dtí an lá a cuireadh Conradh na Gaeilge ar bun i mBaile Átha Cliath. Sheasaigh Clanna Gael ar a son go dúthrachtach agus ba dochloíte a throid siad an cath. Ba mhinic a d’éirigh cuid dá gcuid saighdiúir lagbhríoch agus cailleadh ar an bhealach iad. Bhí cuid eile acu a d’éirigh fuar ins an chúis nuair nach raibh ag éirí leo. Ach threabhaigh na laochraí an t-iomaire a bhí rompu agus shábháil ár nGaeilig ar bhás gan tarrtháil. Tá siad anois go lán, láidir ag obair á cur ar bun ar fud na tíre ó Chorcaigh go Toraigh na dTonn.

Nuair atá saorsacht na tíre ar shéala a bheith againn, suas lenár dteangaidh. Thug Seán Ó Réamainn gealltanas go mbeadh caibidil ina thaoibh gan spás. Anois níorbh fhada go mbeadh gnoithe na tíre á shocrú ins an tír ag muintir na tíre. Bheadh Feis Teamhrach ar bun mar a bhí sa tsean-am. Ba mhaith leis an chainteoir na mná an Ghaeilig a chur roimh na páistí as an chliabhán. Ba mhaith leis an taos óg na damhsaí Gaelacha a chleachtadh, agus cos i bpoll a chur le damhsaí, le nósa, le béasa agus le teangaidh Chromail na Mallacht. Mholfadh sé do na cailíní óga gan fear ar bith a ghlacadh nach mbeadh Gaeilig aige. Bhí cainteoirí eile le a theacht ina dhiaidh agus ní raibh sé (Aodh) ag gabháil a rá níos mó. Bhí dóchas aige go mbeadh sé ina measc arís – beo slán a bheadh sé. Chríochnaigh sé suas le dán ag moladh na Gaeilge.

Labhair Pádraig Ó Baoill as Gaoth Dobhair ansin. D’iarr sé orthu déantús a dtíre – olann agus rud a chaitheamh agus gan ceannach ó fhear siopa ar bith gan Ghaeilig. Bhí lúcháir ar an Bhaoilleach go raibh fíorspiorad ins na Rosadóirí go fóill agus bhí dúil aige go mbeadh rath Dé ar an obair.

Ba ansin a labhair Pádraig Ó Gallchóir as Baile an Chladaigh, agus d’iarr orthu greamú den tsean-Ghaeilig agus í a chur in úsáid mar a bhí sí ag a seana agus ag a sinseara rompu. Níor thaitin sé leis tús Béarla a bheith ar fhocal ar bith. Ba é a mhiansan ‘casadh orm é’ a rá in áit ‘phassáil mé é.’ An teangaidh a labhair Fionn Mac Cumhaill, Oisín agus feara na Féinne, an teangaidh a bhí ag Pádraig, ag Bríd agus ag Colm Cille nuair a bhí siad ag teagasc an Chreidimh agus ag cur ar bun Soiscéal Dé, bhí sí maith go leor againne anois, agus bródúil ba chóir a bheith aisti is chan ag fáil drochmheasa uirthi. Bhí sé sásta i gceart leis an óráid a thug an Timire uaidh.

Ar a theacht anuas dó nocht fear ainm agus cinidh dó – Pádraig Ó Gallchóir eile as Droichead Chroithlí. Bhí eagla ar Phaidí Óg go raibh aicíd nó galar ag brú isteach agus ag slad na Gaeilge, go mór mór ins an taoibh thiar den pharóiste. Ba cheart dóibh an ruaig a chur ar an aicíd seo, na tithe a ní agus a ghlanadh suas, agus aicíd an Bhéarla a dhóghadh ar shiúl. Ní raibh féim orthu suim ar bith a chur sa Bhéarla; thiocfadh leo é a fhoghlaim am ar bith. Níorbh fhiú mórán uilig é le taoibh ár dteangaidh dhúchais féin. Chuir an Gallchóireach os comhair na buíne go raibh siad faoi oibleagáid throim d’Aodh Ó Dubhaigh agus iad a mbuíochas a ghabháil leis. hAontaíodh leis an rún sin.

Chuir Mac Uí Dhubhaigh craobh ar bun agus thóg sé duisín eadar fheara agus mhná mar choiste le hamharc os a cionn. Bhí sé sásta amach leis an lá agus leis an obair a chuaigh aige a dhéanamh leis an chraoibh. Bhí súil aige go mbeadh sé acu roimh i bhfad arís agus go mbeadh suáilce thobaca acu ar fhaire Sheáin Bhuí agus lá mór ar a thórramh. D’fhág sé slán acu agus d’imigh.

Scab an pobal agus thug siad go léir aghaidh ar an bhaile. Táthar ag meas nach raibh éinneach i láthair ach an té a raibh rún daingean aige gan an Ghaeilig – ár nOidhríocht Dhlisteanach – a ligean síos. D’fhág siad an cruinniú agus croí éadrom acu; d’fhág siad é leis an intinn nach rachadh bia ná deoch ar sochar dóibh, nach bhfaigheadh siad codladh fá shuaimhneas go mbeadh an ‘cailín gan phósadh is an chláirseach gan fuaim’ nó go mbaintí cúiteamh as an scriosadóir, go bhfaighfí lámh an uachtair air agus go mbeadh Éire arís ina hÉirinn na nGael.

AN CLEAMHNAS[327]

An Chéad Radharc

Cisteanach. Pádraig agus Máire ar dhá thaoibh na tineadh. Pádraig ag déanamh súgán ordóige agus Máire ag cardáil olla.

MÁIRE: Tá an t-am agat a ghabháil amach is stopa uisce a thabhairt chun tí. Caithfidh sé a bheith de chóir am luí.

PÁDRAIG: Ó, chan fhuil. Níl sé ach óg san oíche go fóill. Is gairid ó bhí mé amuigh agus bhí an tSeisreach agus gan lá smaointithe ag an ceathair dul os cionn a trí agus, i dtaca leis na cearrbhaigh agus le slat an Rí, níl siad ach os cionn an Ghrugáin go fóill.

MÁIRE: Caithfidh sé a bheith níos moille ná a deir tú nó tá sé ag titim síos go maith le tráigh. Ach go b’é nach fiú liomsa an leathshnáithe seo a fhágáil uaim, rachainn féin amach is ní bheinn ag iompraic leat.

PÁDRAIG: Maise, ní fiú domsa an súgán seo a fhágáil uaim anocht. Ba mhaith liom déanta é. Tá tortán féir thíos ansin ar an bhlár agus, dá séideadh an oíche, ní bheadh gas le fáil de faoi mhaidin.

MÁIRE: Ba leor duit dá mbeifeá ag súil le macasamhail oíche na dtor buí.

PÁDRAIG: Ar scor ar bith, níl sé chomh mall is atá tú ag sílstin. Caithfidh sé gur thit tú i do chodladh nó rud inteacht i dtús na hoíche agus anois síleann tú go bhfuil an meán oíche dearg ann – dálta na bpáistí ort.

MÁIRE: Maise, thit néal orm ansin anocht. B’fhéidir nach bhfuil sé chomh mall is atá mé a rá. Nuair a bhíos duine ar an uaigneas, samhlaíonn an t-am fada. Is iomaí oíche leathuaigneach a chuir muid isteach le cúig bliana ó d’imigh Micheál. Ach scéal i mbun scéil, níl a fhios agam an bhfeicfidh mé mo leanbh go deo.

PÁDRAIG: Tífidh, a chailleach. Is maith leis an baile roimhe. B’fhéidir nach mbeadh an fómhar bainte choíche go mbeadh sé isteach againn ar fud cláir is fuinneog. Is maith leo seo uilig an baile rompu le tarraingt air.

(Buailtear ag an doras.)

MÁIRE: Foscail siúd. A Dhia, cé atá ag teacht chugainn fán am seo d’oíche?

(Tig Micheál isteach, mála ina láimh.)

PÁDRAIG (ag breith greim láimhe air): Anois a bhí mé féin is do mháthair ag caint ort, í ag rá nach dtiocfá choíche. Tig achan rud lena iomrá ach an madadh rua is an marbhánach. Céad míle fáilte roimh mo mhac.

MÁIRE (ag éirí ina araicis): Arú, a leanbh mo chroí, is maith ansin thú (ag pógadh a láimhe). Buíochas do Dhia, a mhic, go bhfuil tú leis an phaidrín a rá os mo chionn an oíche a bheas mé marbh agus le mo mhaide a thógáil ón doras an lá deireanach. Suigh isteach anseo nó caithfidh tú a bheith tuirseach.

MICHEÁL (ag suí): Maise, tá mé go díreach cineál tuirseach.

MÁIRE: Agus níl tú saor ó ocras.

MICHEÁL: Níl coir orm, maise, cé go raibh mé in am amháin inniu a raibh. D’fhág mé Leitir Ceanainn tráthnóna ar chupla preáta agus bhí fear gortach ag teacht orm sula raibh mé ag Mín an Draighin. Shíl mé nach rachadh agam teach an tSlasaire a bhaint amach beo. Ní bhainfinn go b’é cupla croithleog coirce craoibhe a choigin mé ar an bhealach isteach.

MÁIRE: Chonaic Dia an aidimeal a raibh tú ann. Is mairg a raibh ocras ort agus a bhfuil de do dhaoine muinteartha ar dhá thaoibh an bhealaigh ó seo……..

PÁDRAIG: Arú, cad é a bhí Micheál ach ina thachrán ag imeacht dó. Ní bheadh aithne ar bith aige orthu sin anois ná acu air.

MÁIRE: Ní bheadh sé i bhfad ag ligean a aithne a fhad leo dá mbeadh dúil aige ann.

PÁDRAIG: Is cuma, tá sé ar láimh a charad anois. Ní bheidh tuirse ná ocras air i bhfad feasta. A Mháire, éirigh is tabhair leat beo i mbéal an mhaide bhriste go dtugaimid isteach uisce a chuirfeas síos an suipéar. Tá ocras cinnte ar mo leanbh.

MICHEÁL: Fanaidh. Ós mise is umhaile bhéarfaidh mé isteach an t-uisce daoibh.

PÁDRAIG: Cha dtugann. Rinneadh tobar úr ó d’imigh tú agus tá an bealach aimhréiteach. Tá go leor siúlta agat ó mhaidin. Déan do scríste ansin.

(Amach le Pádraig agus Máire fá choinne an uisce.)

BRAT

An Dara Radharc

(An chisteanach chéanna. Pádraig ar thaoibh den tinidh, Máire ar an taoibh eile agus Micheál i lár báire.)

MICHEÁL: Ní raibh mé anseo agaibh aon oíche Shamhna le cúig bliana. Nár chóir dom a ghabháil amach agus braon poitín a thabhairt ionsoraibh a thógfadh cian díbh. Ag Dia atá a fhios cé a bheas beo bliain ó anocht.

PÁDRAIG: Maise, fad saoil duit, a mhic, agus ó chuir Dia an dea-smaoineamh in do cheann, téigh síos chuig Muiris Mór agus bíodh íocshláinte aníos leat a fhliuchfas ár gcroí.

MICHEÁL (ag éirí): Cá mhéad a bheas liom, pionta an ea?

PÁDRAIG: Marbh fáisc ar do phionta scallta! Cha dtabharfainn iasacht mo ghoile is cha dtug riamh ar chineál ar bith nach bhfaighinn mo sháith de. Dá gcailltí choíche thú, a mhic, ná bí danartha. Bíodh aon chárta amháin leat go bhfaighimid sáibhirne le hól oíche Shamhna.

(Exit Micheál.)

MÁIRE: Cad é do bharúil atá faoin duilleoig aige, a Phádraig? Sin rud nach bhfaca mise é a dhéanamh riamh – ag tabhairt isteach uisce beatha. Tá sé ag meabhrú ar

MÁIRE:

MÁIRE:

MÁIRE:

MÁIRE:

MÁIRE:

CONRADH NA GAEILGE IN ANAGAIRE[328]

Dé Domhnaigh an haonú lá fichead den mhí, bhí cruinniú den Chonradh seo in Anagaire i ndiaidh am Aifrinn. Tháinig an Timire, Aodh Ó Dubhaigh, ar cuairt orthu. Is léir nár lig sé ar dearmad iad ó bhí sé ina measc tá gairid ó shin roimhe. Thug sé óráid uaidh agus, nuair a bhí sé réidh, d’iarr Niall Ó Dónaill air Fuadach Aodha Ruaidh[329] a thabhairt do na daoine. Bhí aoibhneas ar chuid de na seandaoine ag éisteacht leis ag caint. Níor chuala an mhórchuid acu fá Aodh Ruadh riamh. Tífeá an chuma ghruama a tháinig orthu nuair a smaoinigh siad ar an loing a bheith ag seoladh amach Loch Súilí, ach d’imigh an smúid díobh nuair a chuala siad go raibh a ‘bprionsa deas sa bhaile acu ag cur faobhair ar a lainn.’ Tháinig lucht an choiste le chéile ansin.

Toghadh Dónall Ó Baoill, O.S., Rann na Feirste, mar uachtarán; Pádraig Ó Gallchóir as Calhame mar leasuachtarán, agus Pádraig Ó Gallchóir as Croithlí mar chisteoir. Rinne siad amach teacht le chéile arís fá cheann coicíse eile. Tá siad ag déanamh réidh fá choinne an chraobh a chomhcheanglú leis an Ard-Fheis i mBaile Átha Cliath. Tá súil acu go rachaidh acu teachtaire a chur chun na príomhchathrach chuig an Oireachtas ins an tsamhradh.

Mhínigh Mac Uí Dhubhaigh na rialacha dóibh a bhaineas le coiste ceantair. Chuir sé os a gcomhair go raibh sé an-riachtanach beagán beag cailín a bheith acu air. Bhí corr-sheanduine a mheas nár chóir dadaí a thabhairt le déanamh do na mná leis an obair, ach bhuail an dream óg cos ar an méid sin. Thug an Timire ordú dóibh an t-iarann a bhualadh nuair ba te é agus nach mbeadh mórán bliantach go mbeadh obair na Gaeilge ag gabháil ar aghaidh in Anagaire chomh láidir le aon cheantar eile taobh istigh de chríocha Thír Chonaill.

TEACH NA FAIRE[330]

‘A bhfuil tú ‘do chodladh?’ arsa Mánas Mór maidin amháin ag fuinneoig an tí s’againne.

‘Níl,’ arsa m’athair, ‘cad é atá ar cois?’

‘Ó, tá,’ ar seisean, ‘Pádraig Ruadh atá ag saothrú an bháis; tar aníos i mbomaite.’

D’éirigh an fear eile chomh tiubh géar agus a bhí ina cheithre cnámha, theann air a chuid éadaigh agus níorbh fhada go raibh an bheirt – m’athair agus Mánas – thuas ag teach Phádraig Ruaidh. Chuaigh isteach. Bhí Pádraig ina luí sa leabaidh agus Máire Bheag, a bhean, ina seasamh ag an cholbha.

‘Cad é mar atá sé seo inniu?’ a deir m’athair.

‘Óch, tá sé go híseal,’ arsa Máire. ‘Faraor agus faraor géar tá an créatúr réidh linn. Chuir sé oíche chruaidh isteach aréir. Shíl mé nach rachadh sé chun na maidine choíche.’

‘Maise,’ arsa m’athair, ‘níl cuma chomh lag sin amach inniu air. Tá an tsúil beo aige go fóill.’

‘Tá eagla orm, a Fheilimí, gur biseach an bháis atá air,’ arsa Mánas. ‘Ach,’ ar seisean, ‘dá mbeadh a anam go measartha ar bith, ba mhaith dó ar shiúl ón leabaidh sin. Féadaim a rá nach bhfuil aon duine aige le hamharc ina dhiaidh feasta choíche. Ní beo ar fad a thig le’n cuid againn a dhéanamh; mar sin de tá súil agam go bhfuil áit níos fearr ag fanúint air.’

Dúirt duine eile gur sin an fhírinne agus go raibh sé aosta.

Níorbh fhada gur tugadh fá dear go raibh Pádraig ag síothló; lasadh péire coinneal agus cuireadh iad ar thábla le taoibh na leapa. Go díreach nuair a bhí sé ar a chuntas, isteach le Muiris Bhriain, ag baint de a bhearaid ag an doras.

‘Mo bhrón go deo,’ a deir sé, ‘is é an t-imeacht é. An fear ba mhodhúla a tháinig chun an bhaile ó chuaigh cónaí ann! Tógadh é féin agus mise ar dhá thaoibh na críche agus ní raibh aon fhocal searbh ná salach eadrainn riamh.’

‘Mar sin ní bheidh, is dóigh,’ arsa duine éigin eile.

‘Ní raibh, maise, agus ní bheadh dá mbímis beo go mbeimis dhá chéad bliain, rud nach mbíonn. Monuar, tá mo dhuine bocht ‘ár bhfágáil. Níl gar i gcaint. Abraimis an paidrín. Nuair a bheas sé ráite againn beidh sé in áit na fírinne,’ a deir Muiris.

Chuaigh a raibh istigh ar a nglúna is thoisigh an urnaí. Dúradh paidrín mór fada is hiarradh achainithe go leor. Ba é Muiris a bhí ag cur cinn air is is leis a thiocfadh. D’agair sé an tAthair Síoraí grásta a thabhairt don té a bhí sa smeach dheireanaigh, a ghlóir a mhéadú, a phianta a laghdú agus an casán a réiteach dó go ríocht nimhe. Chuir sé paidir ansin leis na daoine eile a bhí i láthair, ag iarraidh a sábháil ar bhás a fháil in aon pheacadh de na seacht bpeacaidh mharfacha. ‘Dea-bhás,’ a deir sé, ‘dea-lá chun na cille, uair na ngrásta ar uair ár mbáis agus breithiúnas fabhrach go gcuire Tú chugainn, a Thiarna.’

Chuir sé paidir le hanama Purgadóra is ceann eile le ‘é féin agus cá bith a bhí faoina chosa a sheoladh ar chasán a leasa, á seachnadh as casán a n-aimhleasa; lena sábháil ar an-oidheadh, ar an-bhás, ar an-chathú an diabhail, an tsaoil agus na cola; lena sábháil ar ghalar ghránna, ar dhrochaicídeacha an tséasúir; a dtabhairt saolach, slán ar muir is ar tír, gach áit a mbeadh siad; a dtabhairt as gan dubh, gan ghráin, gan bhris, gan chaill, gan náire shaolta.’

Chuir sin críoch ar a phaidrín.

Ní raibh ann ach go raibh sé ráite nuair a tharraing an fear a bhí sa leabaidh osna throm. Bhí an uair ann. Bhí radharc a shúl ag éirí lag. I gcupla bomaite eile tháinig crothaíocht an bháis ar a ghné: ní raibh sé ábalta labhairt. Ba ghearr go dtáinig an bás go fáilí is scar a anam lena cholainn. D’fhuaraigh a chosa, a chluasa is a lámha agus d’éirigh a aghaidh snoite, bán. Is cruaidh an croí nach mbainfeadh an bás deor as is leoga chaoin an mhuintir a bhí istigh a sáith nuair a smaoinigh siad go raibh Pádraig lá ar a sheanléim is go raibh an lá rompu féin a dtiocfadh orthu gabháil an bealach céanna is gan a fhios ag neach dá maireann cén uair nó cén áit.

‘Hut,’ arsa fear éigin fá dheireadh, ‘níl maith a bheith ag mairgnigh: ní beo arís a ní sibh é. Tá súil agam gur geal a lóistín ar maidin.’

Tugadh freagra aontaithe ar na focla seo is ní raibh de sin ach sin. Ansin cóiríodh an corp go deas, ordúil faoi chlár. D’éirigh Máire is thug míle buíochas do Dhia go raibh oiread dá bunadh le fáil is a chóirigh go deismir é, a dhéanfadh a fhaire go fiúntach, cliúiteach is a thógfadh ar ghuailleacha arda é an lá deireanach nó go sínfí san uaigh é. Chaoin sí go bog deorach, binn brónach ar feadh tamaill. Chaoin sí go raibh deireadh só aici ó d’éag a céile, nach mbeadh ann ní ba mhó ach gach lá ag baint a chodach féin aisti is gur ghairid go dtiocfadh a huair féin leis an imirce chéanna a dhéanamh. Cuireadh ciall inti anois is shuigh sí síos ag an tinidh.

Leagadh tábla i lár an urláir, cumhdaithe le píopaí agus tobaca. Gach fear dá dtigeadh chun tí, shíntí píopa dó. Ba é sin an tsáibhirne acusan; bheireadh siad orthu is bhíodh acu smailc cheart thobaca.

Bhí an tráthnóna ag teacht. Chuaigh an scéala amach go raibh Pádraig Ruadh marbh. An áit a raibh seanduine nó duine stuama, lig sé osna as féin, d’iarr sé trócaire dó; má bhí dadaí molta le déanamh air, rinne sé é is dúirt go rachadh tamall chun na faire. Nuair a chuala an dream óg an scéal níor chuir sé lá gruaime orthu. Dar leo go mba an áit acu é a tífeadh an buachaill an cailín agus an cailín an buachaill. Is beag smaoineamh a bhí acu go raibh an cúrsa céanna rompu féin, fada gairid go dtí é. Ní raibh ann ach: ‘chun na faire, chun na faire linn; beidh oíche mhór againn.’

Eadar an dá lá Samhna a bhí ann is tháinig an dorchadas go gasta. I dtrátha an sé a chlog bhí an teach lán ó chúl go doras. Fear ar bith a raibh airde do ghlúin ann fuair sé feadán de phíopa cailce líonta amach thar an tsúil le tobaca. Cuireadh thart pláta snaoisín ar na mná. Má bhí bean a chuir a méar ann, bhí beirt nár chuir, amach ón mhuintir a thug leo gráinnín le cur i mbéal na mbuachall, de gheall ar bhriseadh ar an oighreogaigh.

Chuaigh achan seort ar aghaidh go hiontach suaimhneach ar feadh tamaill, gur éirigh Tuathal Óg a dhéanamh chleasa. ‘Cailleach Loch Dearg’ ab ainm don chleas. Tháinig fear isteach is dallóg air. D’imigh sé leis is gach duine á bhualadh nó go bhfaigheadh sé an té a bhí ar iarraidh. Ansin chuireadh duine eile air an dallóg is mar sin.

‘Mhaige, ní bhfaighidh sibh cead an oiread sin calláin a dhéanamh,’ arsa Máire is í ina suí thuas ag an tinidh fána fallaing dheirg, ‘dá mbíodh an fear atá [ina luí] ina shuí. Och, och, b’íseal bhur nglór,’ a deir sí, ‘agus bíodh a fhios agaibh nach ligtear daoibh íochtar an tí a chur ar uachtar ar a leithéid de dhóigh.’

‘A bhean chroí,’ arsa Seán Néill, ‘má tá tusa buartha níl siadsan amhlaidh. Caithfidh an taos óg a ngreann beag féin a bheith acu. Bhí muid féin óg amaideach is leoga ar bheagán céille. Lig dóibh, níl siad ag déanamh a dhath as casán. Déanaidh bhur rogha greann a fhad is nach mbriseann sibh dadaí.’

Cuireadh thart romhan eile tobaca is ní raibh smid astu ar feadh tamaill. Bhí Micheál Óg marbh gan an greann a bheith ar bun arís.

‘Tá cleas agamsa,’ ar seisean. ‘Déanaimis é.’

Shuigh siad thart is thoisigh ‘Thart an Bhróg.’ Sin an áit a raibh an gleo ar feadh tamaill. D’éirigh an troiscneach agus an cambús. Bhí na seanmhná fán tinidh agus áthas an tsaoil orthu ag coimheád ar a gclainn ag teacht thart ar an urlár. Bhí an fear a bhí i lár, bhí sé á ghreadadh riamh go bhfuair sé an bhróg. Ansin chaithfeadh an té a bhfuarthas aige í éirí. Leanadh de sin go raibh siad tuirseach.

‘Suímis thart is déanaimis na ‘bosa teo’ arsa buachaill éigin.

Dhruid siad lena chéile agus thoisigh an cleas. Bhí duine i lár agus an chuid eile timpeall air is lámh achan duine ar ghlún an té a bhí i lár. An lámh ab íochtaraí tarraingíodh í is cuireadh í ar uachtar. Ceann eile ina dhiaidh sin is mar sin ag cuntas leo nó gur thit uimhir an ‘fiche’ ar dhuine acu. An chéad chailín a scairt amach ‘fiche’ fágadh dís bhuachaill óg os a coinne is chaithfeadh sí fear acu a phósadh (má b’fhíor). Tháinig cotadh uirthi. Cad é mar a dhéanfadh sí feoil is iasc díobh? Bhí aithne mhaith aici orthu araon! Fá dheireadh rinne sí leafóg gáire, d’amharc sí orthu is mar bhí comhrá beag eadar í féin is a fear bán, fuair an fear dubh an sac in áit na mbonn.

Tharlaigh gur ar fhear de na buachaillí a tháinig an ‘fiche’ ansin. Tugadh dhá ainnir dó le rogha a bhaint astu. Ba dhoiligh do dhuine ar bith idirdhealú a dhéanamh sa chás a bhí ann, bhí siad araon chomh deas aerach sin. Bhí bean acu ard is gan an bhean eile íseal. Bhí gruag orthu ní ba duibhe ná an sméar fhómhair. Ba dheirge a ngruaidhthe ná an chaor chaorthainn; ba ghile a gcraiceann ná sneachta na haon oíche. Ina gceann bhí súile solasmhara, gorma, glinne is iad ag tabhairt achan dealramh mar réalt na maidine in aimsir shiocáin. Má bhí bean acu claon níos scafánta, bhí sé ag an mhnaoi eile de thairbhe gnaoi. I méid, in áilleacht agus i bpearsain ban, ní fhacthas a mbualadh amach roimhe ná ina dhiaidh; is leoga, bhí a sháith eadar lámha ag an ógánach a raibh aige leis an bhean ba deise a ainmniú.

‘Seo, a Chonaill,’ arsa an chuid eile, ‘déan deifre.’

Ní raibh a fhios ag Conall cad é ba chóir a bheith déanta. Bhí na cailíní mar a d’iarrfadh a bhéal a bheith. Dá ndéanadh sé rogha de mhnaoi acu, b’fhéidir nach leis a rachadh sí is go raibh léim an dá bhruach caillte air. Déarfadh duine gur dheise Nóra, agus duine Máire.

‘Come,’ arsa Niall Eoin, ‘stadadh an díospóireacht. Dá mb’ionann ciall don duine, b’ionann dath don éadach. Déan deifre is cuir an scéal de thaoibh inteacht.’

Dúirt Conall go mbeadh Máire aige is maireadh ar an obair seo go raibh sé mall.

‘A fheara,’ arsa Domhnall Ruadh, ‘is mór an t-athrach a tháinig ar an tsaol ó bhí mise ‘mo stócach. An uair udaí b’fhada go bhfeicfeá buachaillí ag glagaireacht mar atá siad anocht. Is é an rud a bhíodh cleasaíocht dúinn féin againn is gan ann ach cé ba láidre. Bhíodh tarraingt an bhata againn is tógáil a chéile ‘marbh.’ An dream fear óg atá ar siúl anois is cuma leo ach ag comhrá is ag cogarnaigh le cailíní aeracha.’

I ndiaidh é na focla seo a rá chuaigh sé amach chun an bhaile agus d’fhág an teach acu féin.

Dúirt duine go raibh an ceart ag an fhear amach agus, mar gheall ar an tsean-am, go mbeadh acu cleasa lúth. Bhí na cailíní ag breathnú agus chan i gan fhios do na buachaillíú, rud a thug orthusan a ndícheall a dhéanamh féacháil cé ab fhearr i súile na bantrachta.

Seal dóibh mar seo nó gur dhúirt Seán Néill go raibh am paidrín ann.

‘Cá bhfuil Eoghan Ó Baoill?’ ar seisean, ‘go gcuire sé ceann ar an phaidrín.’

‘Tá mé anseo, ‘ arsa Eoghan, ‘agus anois fuair sibh cead cuideachtan ó tháinig an oíche go dtí seo. Is é a bhfuilthear a iarraidh oraibh coinneáil suaimhneach go mbeidh an paidrín ráite. Tá an oíche go maidin agaibh ach an leathuair bheag seo agus, anois, ná cluintear sibh mar a bheadh páistí maithe, modhúla ann.’

Chuaigh siad ar a nglúna agus thoisigh an urnaí. Bhí Eoghan maith ag guí agus thug na seandaoine éisteacht mhaith dó. Bhí cuid den dream óg fá cheann an tí a bhí ag éirí tuirseach ar na glúna ach ghuigh Eoghan leis. Nuair a bhí na cúig dheichniúr déag ráite chuir sé paidir is Áivé Máiria lena sábháil ar mhírún na comharsan, na leannáin pheacaidh is mó a bhí ag leanstan dóibh a scrios agus a dhíbirt uathu, agus iad a bheith níos fearr i gcuid is i ndaoine ins an bhliain a bhí chucu.’ Chuir sé ceann eile leis ‘an méid dá bhunadh a chuaigh ar shlua na marbh – le foscadh agus dídean a thabhairt dóibh i bhFlaithis Dé.’ D’ofráil sé paidir le ‘suaimhneas síoraí a thabhairt don anam a d’imigh as a measc, lena fhuascladh as péin agus fáras a thabhairt dó i measc na n-aingeal agus na naomh.’

Chuir sin críoch ar an phaidrín. Thug Eoghan buíochas dóibh uilig as an éisteacht mhaith a thug siad do bhriathra Dé.

Síos leis an phota agus rinneadh réidh an tae. Leagadh isteach tábla bídh. D’ith agus d’ól siad a sáith. Bhí an tae breá láidir agus má bhí duine a raibh codladh air, d’imigh sé de.

Nuair a bhí an bia caite cé a thig isteach ach Micheál an osáin (?). D’iarr siad air ‘Gadaíocht Inis Duáin’ a dhéanamh.[331]

Chóirigh cúig feara déag iad féin in éadaí bána fána gceann is rinneadh ‘Fianna Éireann’ díobh. Rinneadh cuid fear Inis Dubháin de chúig cloiginn déag eile. D’iarr siad an bhean: fuair í is shuigh thart. D’ól siad glincín agus d’éirigh an tamhach táisc is an maicín.

‘Caithfidh cuid agaibh gabháil chun an bhaile is gan an teach a bhriseadh,’ arsa Micheál. Tharraing sé air an rann mar a leanas:

Ceathrar Fionn Fian a thig chugainn ar tús,

Cé is mór a meidhir is a n-iomrá.

Cúigear dhubha de dhubh an áidh

De lucht dhearfa a chuaigh go Dubhán;

Dís ó Mhac Cumhaill Laighean

‘Gus fear ó mo dhubhán dreachréidh;

Triúr ó Fhionn cé is borb a ndreach

Is fear ó mo Dhubhán díbhirceach.

Ansin a shuíos Fionn na mbraoch bán

Fána dhís dhuibh ar a dheisláimh;

Dís eile ina aice sin de mhuintir Fhinn Almhain,

Triúr ó Dhubhán déirc;

Aonar Fionn ina dhiaidh sin

Fána dhá laoch dhubha ina dháil,

Dís ó Fhionn is fear ó Dhubhán.

Chuntais Micheál ansin iad is chuir amach an naoú fear go raibh an dream dubh amuigh is Fianna Éireann istigh. Dúirt siad uilig gur mhaith an cleas é sin.

‘Suighidh thart anois,’ arsa Seán Néill, ‘go raibh scéal againn ó Eoghan Ó Baoill.’

Bhí an teach ag éirí fuar is shuigh iomlán aníos fán tinidh. Hiarradh ar Eoghan a bheith ar obair. Dúirt sé nach raibh scéal ar bith aige ach an ceann a cluineadh go minic roimhe.

‘Ach,’ ar seisean, ‘ní dhéan sé dochar do scéal mhaith a inse dúbailte,’ agus thoisigh sé.[332] D’inis sé dóibh fán Amadán Mhór is fá Ghruagach Bhun an Óir nuair a tháinig siad as crích Lochlann na gCeal Caoin.

D’inis sé fosta fán am a dtáinig Arraigín Mór, an Fia is Macaoimh na nGéarlann go hÉirinn. ‘Mharbh Iolann[333] an triúr,’ ar seisean, ‘agus nuair a chuaigh scéala a n-íospairte go dtí an domhan thoir, dúirt deartháir eile dóibh gur thruagh a mbás gan éiric. Hiarradh air fanacht mar a bhí nó nach raibh sé ar an domhan cláir fear comhraic Iolainn in aon chás. Ní raibh maith ann. Ní chreidfeadh sé gur fhág a dheartháireacha calma Iolann beo ina ndiaidh gan creach easna ná mhocháin. Tháinig sé go hÉirinn is marbhadh ag Goll é chomh maith le fear.’

Thug an scéalaí leis iad ansin go hAlmhain Laighean mar a raibh Fionn Mac Cumhaill is na Fianna ina gcónaí sa tseanaimsir. D’inis sé cad é an dóigh a gcaitheadh siad a gcuid ama – seal ag seilg, seal ag imirt táipléise agus seal eile ag ceol agus spórt. Tharraing sé air ansin mar a chuaigh Fionn go tigh Chormaic Mhic Airt a dh’iarraidh Ghráinne, mar a fuair í, mar a thoisigh an t-ól, mar a thit iomlán ina gcodladh ach Diarmaid Donn is mar a d’éalaigh seisean léi faoi mhaidin.

Bhí sé ag rá nach dtáinig dadaí trasna ar na Fianna riamh ba mhó a chuir orthu ná an tArrachta.

‘Bhíodh siad i gcónaí,’ arsa an scéalaí, ‘ag seilg ag Beinn Éadain is bhí siad ag cailleadh a lán dena gcuid con is gan a fhios cad é a bhí ag teacht orthu. Tráthnóna amháin ghluais siad a sheilg fán tsliabh is tí siad an fear mór chucu. Ní raibh aon snáithe éadaigh air; ba ghaiste é ná an ghaoth Mhárta; b’fhaide ná colg a dhéad is bhí sé os méid gach fir. D’éirigh an troid eadar é féin is an Fhéinn ach bhí sé á leagan mar a bhí siad ag teacht chuige. Ní raibh maith buille de shleá ná de chlaíomh a thabhairt dó; ní dheargfadh airm air in aon áit ach amháin ball beag a bhí i gcúl a chluaise deise.

‘Sheas Fionn riamh ag coimheád na bruíne. Bhí Bran lena chois. Níor lig sé amach go fóill le cúram di. Bhí crúb nimhe ar Bhran is ar an chrúib bhí bróg airgid. Anois chonaic Fionn gur caillte a bhí siad ar scáth a raibh beo acu; bhain sé an bhróg de Bhran is lig a ceann léi. Bhí sé sa rann gur

Éirigh Bran go mbuaidh

Is gur chroith go cruaidh a ceann,

Is i bhfianaise na slua

Gur bhain den uath a cheann.

Thit trí chaoga de mhaithe na Féinne le cois thrí chéad con a thit sa ghleo. Bhíthear á gcur ar an tsliabh ar feadh trí lá. Cuireadh an tArrachta ansin, caitheadh scaob créafóige os a chionn is fágadh ina chodladh é leis féin ar an uaigneas.’

Thrácht an seanchaí ar mhórán de rudaí eile a bhain leis an Fhéinn. Bhí sé ag rá go raibh Goll ar charraig mara is é chomh lag le héan i mbarrach nuair a chonaic sé Fionn ar an chladach. D’iarr sé cuidiú ar Fhionn ach dúirt Fionn leis ó ba é féin a tharraing air, go dtiocfadh air olc is iaróg a íoc. Tháinig bean Ghoill – níon Chonaill - is d’iarr sí air na coirp a ithe is nach mbeadh anás ná ocras air go dtigeadh tarrtháil. Conall a chuir seo ina ceann mar bhí a fhios aige go gcuirfeadh sé suas dá comhairle is go bhfaigheadh sé bás leis an ampla.

B’fhíor é. Is é a dúirt sé léi:

‘A níon Chonaill is ní bréag,

mo mhallacht d’oide do mhúinte.

Comhairle mná ó thuaidh ná ó dheas,

ní thearnas riamh is ní dhéanfad.’

D’imigh an bhean. Tháinig Mac Smola ar Gholl is thit achan fhear acu le láimh an fhir eile.

Chuaigh an scéalaí ó shin chun na Craoibhe Ruaidhe is tharraing air Conchúr Mac Neasa, Conall Cearnach is Cú Chulainn. D’inis sé mar a chuaigh Cú Chulainn go hOileán Scathaí, mar a d’fhoghlaim sé cleas an ghae boilg, mar a phós sé níon Scathaí is mar a tháinig sé ar ais go hÉirinn.

‘D’éirigh an mac aníos ina stócach,’ ar seisean, ‘nó gur mheas a mháthair go raibh an t-am a chur go hÉirinn. Chuir. Casadh Conall air is cheangail an stócach é. Chuaigh duine fá dhéin Chú Chulainn is d’inis an scéal dó.

‘Is doiligh liomsa,’ arsa Cú Chulainn, ‘Conall a fheiceáil i gcruachás is is deacra ná sin liom gabháíl i ndeabhaidh lainne le fear a cheangalta.’

Mar sin féin chuaigh sé. Casadh an stócach dó. Ní raibh aithne acu ar a chéile is mharbh an t-athair an mac. Nuair a bhí an stócach ag teacht chun talaimh labhair sé:

‘Lig domh titim ar m’aghaidh nó deir siad liom gur tú m’athair, ar fhaitíos go ndéarfadh feara Fáil go mbeinn ag teitheadh as teagmháil.’

Bhuail buaireamh an Cú is ghoil sé tamall go cráite. Ba ghearr ina dhiaidh sin go dtáinig Clann Chailitíne air is gur mharbh é. Nuair a bhí Laogh ag ní na fola dá mháistir ins an loch tháinig dobharchú orthu. Bhí Cú Chulainn dall. D’iarr sé cloch. Fuair. Chaith sé í is mharbh sé an cú leis an urchar.

‘Nuair a bhí sin déanta aige luigh sé siar ar an fhéar ghlas ag rá: ‘Cú mo chéad éacht is cú m’éacht dheireanach.’ D’éag sé in áit na mbonn. Nuair a chuaigh an scéala amach go raibh sé marbh tháinig feara Uladh, thóg leo a chorp ar ghuailleacha arda is d’adhlaic é. Ag teacht chun an bhaile dóibh oíche an tórraimh, arsa fear leis an fhear eile:

‘D’éag an laoch is is cráite ár n-aigneadh maidin is tráthnóna;

Is fuar a leabaidh anocht sa chréafóig ar thulaigh loim nó ar mónaidh

Dá mbíodh Cú sin Chulainn linn mar thaca, níorbh eagal dúinne Méadhbha,

Is nuair nach maireann sé inár n-aice, táimid feasta i ngéibheann.’

Ag scéalaíocht ar an nós seo a chaith an Baollach an oíche. Fá dheireadh thoisigh sé ar úrscéal. Bhíthear ag feitheamh le cad é an deireadh a bheadh air. Ach tháinig éan isteach sa scéal is dá mbeadh ruball ar an éan[334] bheadh an scéal ní b’fhaide!

Ansin tharlaigh ar bainis é. Bhí oíche mhór ann. ‘Ag teacht chun an bhaile ar maidin dúinn,’ ar seisean, ‘chuaigh siadsan an t-áth is mise an clochar: báitheadh iadsan is tháinig mise.’

Thug a raibh istigh a mbuíochas don scéalaí is d’iarr siad achainí gan an fad sin de thinneas bliana a bheith air. B’fhada ó chuala siad a leithéid de sheanchas is chan ar olcas!

Húradh gur chóir cleas eile a chur ar siúl. Ba an cleas a bhí acu anois rann cainte a rá trí huaire is an té nach mbeadh cuimhne aige uirthi uilig, ball dá chuid éadaigh a bhaint de nó fáinne nó b’fhéidir sparán, is gan a thabhairt dó ar ais gan pionós.

Cuireadh an rann thart. Seo mar a bhí.

Lúrapóg larapóg, ladhra buí, buí an leoin, neoinín preabach, preabán súileach, súileach saic, saic na meille, corr na cille, dath ar lúib, lúb ar slait, buille beag ar bharr na slaite, siúd amach an phloic.[335]

Trí huaire a bhí sí ráite nuair a scairteadh ar bhuachaill óg lena haithris. Ní raibh a leath aige. Baineadh scaoilteog bháinín de a bhí air. Siúladh orthu uilig; ní raibh cuimhne ag aon duine acu ar an rann agus b’éigean dóibh ball éigin a thabhairt uathu.

Cuireadh fear ar a ghlúna i lár an urláir is dallóg air. Scairteadh amach gur seo ball maith le cailín óg is cuireadh ceist cad é an dóigh a raibh sí lena fhuascladh. Bhí aici le suí ar ghlún a leithéid seo de bhuachaill. Má b’fhíor di ní raibh sí sásta ach cad é a bhí le déanamh! Ní raibh athrach scéil ann – gabháil chun an bhaile gan an fhallaing sin nó an pionós a chur di. Bhí an buachaill ar nós chuma liom ach gan dadaí aige in éadan an ghriolsa. Is cuma cé acu, ní raibh ann ach é; chuaigh sí anonn is shuigh ar a ghlún cá bith uair a d’fhág sí é. Fuair sí a ball sa bhomaite.

B’éigean do chuid de na feara óga a insint cén cailín ba dóighiúla sa teach. Leanadh de sin go raibh a dtug gach duine uaidh aige ar ais.

Rinne siad ansin ‘trí ba na baintrí,’ ‘suí an táilliúra’ is mórán eile a bhfuil dearmad díobh déanta ag an dream óg a bhíos ag gabháil chuig faireacha anois.

‘An é sin scairt an choiligh a chluinim?’ arsa Seán.

‘Sea,’ arsa Micheál, ‘tá sé de chóir na maidine.’

Níor fhan duine ar thóin tí nach dteachaigh amach. Bhí néalta na hoíche ag scoilteadh ins an aird thoir agus dealramh beag lag solais le feiceáil. D’fhág siad slán is beannacht ag a chéile is bhain an baile amach briste brúite tuirseach sáirithe – ach sásta go leor – i ndiaidh oíche na faire.

Is iomaí athrú a tháinig ar an tsaol ó shin. Tá bunús a raibh ansin an oíche udaí, tá na créatúir leis na blianta ag iompar na bhfód. Bhí siad ar bheagán buartha an uair udaí; bhí siad lán de chroí is d’aigneadh. Ach, cé nach raibh mórán iomráidh ná b’fhéidir smaointithe acu ar an tsíoraíocht, tháinig an lá a mb’éigean dóibh a aidmheáil gur deireadh gach coirme a cáineadh agus deireadh gach sláinte osna.

CRÍOCH

LÁ AOIBHINN AR FHEIS[336] I NDÚN NA NGALL[337]

Maidin dheas a bhí ann Lá Fhéile Peadair is Póil. Bhí an ghrian ghlórmhar i ndiaidh nochtadh chugainn as cúl na gcnoc, agus tuile solais á caitheamh ar na bántaí glasa ar dhá thaoibh na hÉirne ó Bhéal Lice chun na farraige. Amuigh eadar thú agus Coillte Chaimlinn bhí scairt bhinn na cuaiche agus nótaí ceolmhara an smaolaigh le cluinstin go glinn, soiléir. Bhí an eala bhán go haerach ag snámh timpeall Inis Samhaoir. Ní raibh dadamh le suaimhneas na maidine a chur fríd a chéile ach léim an bhric ins an abhainn agus maim tholl an Easa Aoidh Ruaidh. Bhí an driúcht ina luí ar na blátha agus ar dhuilliúr na gcrann ina dheora dlútha, geala. Dar leat go raibh cnoc agus gleann, ardán agus machaire ag gáirí le lúcháir go raibh sliocht Chonaill le bheith aontaithe le chéile an lá sin, chun cúis tíre agus teanga a chur ar aghaidh.

Nuair a tháinig as an lá ghléas mé féin agus siúd ar shiúl mé go stad na traenach. Casadh scaifte eile orm ansin a bhí ag triall mo bhealach féin. Bhí obair agam áit a fháil bhí an oiread sin daoine ann. Fá dheireadh dúirt duine éigin – cailín sílim – gurbh fhairsing Dia sa chúnglach. Fuair mé féin áit, druideadh na doirse agus bhog linn. Amuigh is istigh ar uair go leith agus bhí muid ag bun an rása.

Amach agus anuas an baile mór linn. Ba ansin a casadh na slóite orainn. Bhí scaifte ag teacht anoir agus scaifte aniar. Is cuma cé acu, ní raibh aon aird a dtabharfá d’aghaidh nach raibh ó bheirt go dtí deichniúr le feiceáil ag déanamh ar an bhaile mhór.

Níorbh fhada gur foscladh na geaftaí agus thug iomlán aghaidh ar an pháirc. Chuaigh mé féin isteach mar dhuine go mbreathnaínn uaim. Bhí ???gcoirneál na páirce bhí scáthlán agus taobh leis an scáthlán bhí altóir. Comhgarach dó seo bhí ardán le haghaidh comórtas. Ar an taoibh amuigh den ardán bhí dornán suíochán fá choinne na muintire a bhí aosta nó lag ar dhóigh ar bith i gcoimpleasc; ach bhí an mhórchuid den bhuín ar a gcosa mar nárbh é an beagán a bhí ann ach an mórán.

A Dhia, a leithéid d’amharc is a bhí le feiceáil ón ardán, níl léamh ná scríobh ná inse béil air. Ní fhágfaidh sé mo shúile go dté ordóga an bháis orthu. Bhí an pháirc suas le míle ar achan dóigh; agus dá dtitfeadh biorán as an aer, is ar cheann duine a thitfeadh sé, bhí siad chomh pósta sin le chéile. Duine ar bith a chuir suim ins an lá bhí brat beag glas leis ar iompar agus ar an bhrat bhí na focal ‘Éire go Brách agus Gaeilig arís.’ Eadar sin agus hataí bhéarfá mionna go raibh an pháirc ina coillidh amháin brat is cleiteach agus iad ag croitheadh go beoga ins an ghaoith. A leithéid de shlua daoine ní léir liom go bhfaca mé ar bhuille mo dhá shúl ó rinne slat cóta domh. Bhí siad cruinnithe in éineacht, aosta agus óg, bocht agus saibhir. Bhí aoibh agus pléisiúr ar ghnúis gach duine. An té a bhí i mbuaireamh nó i dtrioblóid an tsaoil, fuair sé aigneadh agus nuamhisneach; rinne sé dearmad síos siar dá ábhar bróin; d’éirigh sé séanmhar sásta, gan ghruaim gan mhairg.

Tháinig an meán lae. Ba ansin a bhí an tAifreann le toiseacht. Buaileadh clog agus amach ar an altóir leis an an Easpag Ó Dónaill agus lena chuid cléireach. Chuamar uilig ar ár nglúna, ó dhuine liath go leanbh agus d’éist an tAifreann go cráifeach.

Nuair a cuireadh críoch ar an mhéid sin thoisigh an tEaspag a sheanmóir i nGaeilig. D’iarr sé ar a raibh ag éisteacht leis – d’iarr sé orthu Dia a ghráú os cionn gach uile ní agus, i ndiaidh Dé, a dtír agus a dteangaidh. Bhí lúcháir ar an Easpag, a dúirt sé, a bheith i láthair ag an chúigiú feis i dTír Chonaill. Bhí lúcháir fosta air a fheiceáil go raibh beo ins na daoine fíorspiorad Gaelach a gcuid aithreach. Ní raibh seisean ag gabháil a rá níos mó an iarraidh seo; ach bhí súil aige nach rachadh siad i gcill go mbeadh an Ghaeilig á canstan ar fhad agus ar leithead an chontae.

I measc bualadh bos tháinig an tEaspag anuas agus nochtadh chugainn ina áit an Sagart Ó Dónaill ó Chill Chartha. Ba eisean a bhí le hÓráid na Feise a thabhairt; agus níorbh olc a ghnaithe ina cheann ach oiread le sin. Is mór mo bhrón nár bhuaigh liom bunús na hóráide seo a choinneáil i gcuimhne. Faraor le gach cor is lúr a bhain an saol cleasach asam ó shin, d’éalaigh an chuid ba shlachtmhaire di as mo chuimhne cinn. Ar chaoi ar bith, ag seo síos cuid dár dhúirt an cainteoir i m’fhocla féin:

‘A Thiarna Easpaig, a chléir urramaigh agus a chairde go léir eadar fheara agus mhná, an lúcháir atá orm a bheith anseo inniu in bhur measc ag an chruinniú chéimiúil seo, ní féidir liom focla a fháil lena chur i míotar. Is í seo an cúigiú Feis Thír Chonaill. Bhí muid i gCaisleán na dTuath, i dTeileann, i gCill Mhic Réanáin agus thart na cóstaí. Ach i measc na n-áiteach sin uilig, níl aon bhall is fóirstiní fá choinne feise ná seo; ar an ábhar go bhfuil sé ar an bhall amháin is cliúití, is uaisle, is úimleoidí agus is stairidí ó Chorcaigh go Beinn Éadain agus ó shin go Ceann Mhálainne sa taoibh thuaidh.

‘Ní bréag ná áibhéal a rá gurb í ár gcontae an contae is fearr cáil ar fud na hÉireann. Amharcaimis siar fríd stair na tíre bomaite beag. Toisímis le Naomh Colm Cille. Ba í an Ghaeilig an chéad teangaidh a labhair sé. D’oibrigh sé go cruaidh ag scabadh an tsoiscéil sa bhaile agus i gcéin. Ní raibh an creideamh ach óg san am – go gearr i ndiaidh bháis Naomh Pádraig – agus bhí formhór shliocht na Míleadh ag claonadh chun págántachta nuair a thoisigh Colm Cille ar a réim. Níl aon chearn in Éirinn inniu nach bhfuilthear bródúil as an naomh onórach seo. Agus nár chóir dúinne a bheith níos bródúla nuair a chuimhnímid gur rugadh agus gur hoileadh é i sean-Dún na nGall.

‘Fágaimis inár ndiaidh é agus tigimis a fhad le hAodh Ruadh Ó Dónaill. Ní raibh Aodh ach ina mhullachán stócaigh mar atá a fhios ag an chuid is mó agaibh nuair a chreathnaigh bodaigh an Bhéarla roimhe. Thug siad leo é go fealltach agus chuir é isteach i bpríosún dhubh dhorcha agus cheangail a chnámha le slabhraí sleamhna cruadhach. Trí bliana a chaith sé sa phríosún nó go dteachaigh aige éaló Oíche Nollag Mór amháin. Tháinig sé chun an bhaile go hUltaibh, chruinnigh a shochraid in éineacht agus chuir múineadh ar a namhaid le hintleacht agus le láimh láidir. Is fada agus is cian ó mhair an laoch seo agus cé go gcodlaíonn a chnámha na mílte óna bhaile dúchais, ní dhéanfar dearmad inniu ná amárach go bhfaca sé solas an lae i sean-Dún na nGall.

‘An meall is mó ar deireadh. Amharcaidh ar na seanbhallaí liatha sin thíos. Is dorcha uaigneach a gcuma i ndiaidh an doineann a sheasamh leis na ciantaí. Má thig tú thart leo le coim na hoíche, níl dadaí le mothachtáil ach scread an chrotaigh nó glór na faoilinne. Bhí lá agus ní mar sin a bhí. Dearcaidh go maith ar an choirneál seo abhus. Sin an áit ar shuigh Micheál Ó Cléirigh agus a chuid bráithreach ceithre bliana móra, fada ag bailiú agus ag cur le chéile staire agus seanchais na tíre. Ní bheadh a fhios againn inniu cérbh iad na gaiscígh chróga a tháinig romhainn murab é na feara naofa seo. Agus nach mór an tógáil ciain agus dóláis dúinne nuair a chuirtear ceist orainn cén áit ar tógadh na daoine seo, cén áit ar bhain siad fúthu a fhad is a bhí siad ag scríobh, cén áit a bhfuil a gcnámha ag fanacht leis an aiséirí, go dtig linn a rá mar fhreagra gur ar ghrianán bheag, ghlas chois trágha i sean-Dún na nGall.

‘Níor ainmnigh mé ach beagán de na daoine céimiúla a bhí inár gcontae ins an tseantsaol. Go dtí an lá a bhfuil inniu [ann] táimid céim os cionn na gcontaetheach eile.

‘Ins na laetha dorcha, peannaideacha choinnigh muid beo ár nGaeilig uasal d’ainneoin racáin agus áir agus bruíne. Nuair a shocraigh an doineann agus tháinig an tsíocháin bhí an Ghaeilig beagnach scuabtha amach as an tír. Ní raibh focal le cluinstean thart sa chúigeadh agat go dtigtheá anuas fríd chuid garbhshliabh agus gleanntán shean-Dhún na nGall.

‘Iarraim oraibh gan ach Gaeilig a chanstan in bhur dtithe ó seo suas. Cuiridh romhaibh féin í a chosnadh ar gach baol agus contúirt. Seasaidh féin daingean le chéile agus ná tabhraidh suas an cath go n-éirí libh an bhuaidh a fháil. Bíodh an ‘cailín gan pósadh is an chláirseach gan fuaim’ go bhfaighthear lámh an uachtair ar an scriosadóir agus go mbeidh Éire arís ina hÉirinn na nGael.’ (Bualadh bos.)

Chuir seo deireadh leis an óráid agus thoisigh na comórtais. Scéalaíocht an chéad rud a bhí ar an chlár. Bhí cúpla seanfhear críon istigh air. Thug mé fá dear go raibh seanfhocla ina gcodladh ag an fhear a bhí ag trácht ar an uair a tháinig Céadach go hÉirinn agus ‘d’iompair sé a sciath agus a lann nó gur shuigh sé san inneach ab fhearr dóigh.’

Ba ina dhiaidh seo a tháinig na ceoltóirí amach. Ba bhinne liom ná an chuach ar an uaigneas cuid dá raibh ann. Chuala mé cuid mhór amhrán an tráthnóna céanna ach níor thaitin ceann ar bith liom chomh mór leis an cheann a bhain an duais .i. ‘Bhain seachrán sí domh i dtús na hoíche.’

Le cuntas a thabhairt ar gach comórtas ann féin, ní bheadh faill ná áit agam. Níl cleasaíocht dá dtig a ainmniú nach raibh ag gabháil an lá udaí. Bhí suas le leathscór píobairí ann. Bhí triúr acu chomh maith agus gur dhoiligh a rá cé a gheobhadh an duais.

Níorbh fhada go raibh iomlán thart. Thug an tEaspag a bheannacht dúinn agus thug gach duine aghaidh ar an bhaile. Bhí an ghrian an tráth seo á socrú féin síos i ndoimhneacht na mara. Bhí uisce ag méadú, clocha ag géarú agus éanacha beaga na coille craobhaí ag gabháil fá fhoscadh agus dhídean. I dtrátha am luí fuair mise mé féin i gcois Éirne ar ais.

SUMMER TIME AND SCHOOL ATTENDANCE[338]

To the editor of the Derry Journal:

Dear Sir,

While clock-rigging deserves only the highest praise as a factor in helping to crown with success, those who are out for the defence of small nationalities, it must be admitted that it exercises an unfavourable influence on the attendance of rural schools, to which many of the children have long distances to come. Of course, it is difficult to conceive an Act of Parliament that would please all classes of people, one favourable at once to small nations and small schools. But in these days, when the feelings and interests of minorities receive consideration – this mild, tolerant era, when justice-loving statesmen endeavour to satisfy the few as well as the many, this humane age in which – thanks to the advance of civilisation – coercion has become unthinkable, when a Bill cannot get through as long as one dissentient murmur is heard coming from any corner to oppose its passage – it will not be wondered at if one mentions the disadvantages which arise out of the Summer Time Act in its application to rural schools. First of all, there was no need last summer to compel teachers to adopt the new time. Its introduction into the school served no purpose for, in days gone by, when the clock was only required to keep pace with the sun, the school day began and ended in broad daylight. Then there could not have been any gain in view when adopting the new time. Again, experience has taught us that averages fall far below normal, and the decline cannot be traced to anything else but the fact that 8.30 was too early for many of the children to come to school. In the poorer country districts the older children are either hired or working at home during the summer; and for about four months the attendance is mainly made up of very young children who were not able to come out in the winter season. This year the little infants will be asked to leave their beds at seven o’clock. Of course, they will be told to imagine it is half-past eight. But at the same time they cannot be got to imagine they have slept enough, and consequently averages will fall very low. Now, without becoming in any way antagonistic to a measure which eminent statesmen believe to be necessary for bringing to a successful termination this just and holy war, it may be said that teachers should, this coming summer, be left the option of beginning the day’s work at half-past eleven and ending it at half-past four, thus changing their watches in conformity to the interests of the Allied Powers, and at the same time giving greater facilities for better school attendance.

James Green,

Meenamara, Dungloe, Co. Donegal.

March 13th, 1917.

FOR THE OLD TONGUE[339]

[From the Autobiography of a Teacher]

[The author wishes it to be understood that the names of persons and places introduced in this sketch are fictitious, although most of the incidents related have been suggested by facts.]

Chapter 1

I remember well when first I conceived the idea of keeping body and soul together by imparting knowledge to others. It was in the summer of 1910. Lewey O’Graffy,[340] Organiser for the Gaelic League, came to the church at Deerach before the congregation dispersed, and at the chapel yard delivered an impressive, inspiring address, making out a case for the resurrection of the Gaelic tongue in the parish of Lower Glasses.[341] His sonorous voice filled the air. It was borne across the placid waters of the bay to Calhame, and the tall cliffs echoed it back again towards the eloquent speaker and his spell-bound audience. It rose up the slope of Deerach Hill, entered the graveyard, and resounded among the crosses and tombstones, and seemed to call to the generations that slumbered beneath the grassy knolls that the hour was at hand when the tongue of the Gael would be restored to life. It was great! It was good! He was the lad could use his tongue! So many of us agreed.

‘Lae me in till I hear him well,’ said Jack Phady Woir, elbowing the people as he rushed in towards the speaker, all impetuosity and excitement. ‘That’s the kine o’ man was needed in the Glasses,’ continued Jack. ‘It is, be japers. That’s the lad lets them know that it’s pride bees makein’ the boys and girls be lettin’ on they have no Irish. Ara, maishe, the tree of your health wid ye,[342] stranger, but yer tellin’ them the truth.’

‘An’ well he’s paid for his bletherin’,’ answered Condy Eamoin, in a subdued voice and keeping his mouth looking down on the ground as if he was afraid his words might reach the ears of the orator. ‘Aye, he may talk and have a motor-car an’ a fine time, but that’s no good to us. We must leave home and cross the water, and our children must go the Lagan, and once we pass Muckish Gap, if we haven’t a splutterin’ of English we are lost. It’s aisy for him to be talkin’, but if he was on thramp in Scotland an’ had to ask work and mooch bread, would he do it in Irish? Or, if he did, what would happen him?’

‘Aru, can’t yez keep yer tongues to yerselves,’ said Briney Oge, ‘and let us hear what the gintleman is sayin’.’

And they did. They dropped the argument and turned their ears to the oration. The rest of the audience were silent. They stood with open eyes, gazing in silent wonder at the speaker, and listening to his speech. And really it was great. It was heart-stirring beyond description. It reverberated through every nook and corner in the Lower Glasses. It was the dawn of a new era of independence penetrating through the clouds of slavery, which for ages had wrapped the land in darkness. It was a mighty thunderpeal, suddenly bursting upon the slumbers of a torpid nation. It was the spirits of the illustrious dead sounding the bugle-note from the hilltops, summoning their degenerate descendants to battle. It was the war-cry of a nation who sees an invading army landing upon her shores. It was the slogan of a bunch of patriots, fighting against the oppressor with courage born of despair, marching to battle with their spears and banners, resolved in the name of Liberty to conquer or to die. Away with earthly comparisons! It was as if Michael the Archangel had swooped down from the heavens and sent a wild, weird blast of his mighty trumpet ringing through the land, calling on the Irish Language to come back from the grave.

The Organizer was all papers. They filled the inside and outside pockets of his coat. They stuffed his trousers pockets. He carried a sheaf in each hand and he was all work, work, work. He had a huge duty to discharge! He was as busy as a nailer. He took from his pockets a sheaf of papers, shuffled them through his fingers with the dexterity of a card-player, put them back again, went to another pocket. No! Not there. In another? Yes, here they were! And the pile of work that was before that man was enough to dishearten anybody, unless resolved to suffer martyrdom for the cause he advocated. Some of the documents which engaged his attention were big things entirely. They had come all the way down from big Dublin, and bore League’s coat-of-arms. One of these requested the presence of the Organizer in the capital to open the Ard-Fheis on the morrow. Some contained reports sent in by the secretaries of various branches. One was from Father Mick McGuigan asking O’Graffy to come at once to Glendarragh and assist in making preparations for the Aeríocht. One was from Pollowaddy, imploring him to come lightning speed and found a branch there. He had also a sheaf of telegrams. Some urgent things, surely? Yes, very urgent. He was wanted immediately at the banks of the Erne. He was called away to Belfast to adjudicate in an important linguistic competition. He should be in Newry before nightfall. He had to fly to Ardara to make arrangements for a consignment of home-spun tweeds. The camáns had been forwarded from the Athletic Stores. Potheen and blackthorns would be ready for the summer fair. In time, the ghost of the Irish language peeped up its head from the midst of the correspondence and shook its gory locks at the younger generation who had murdered it.

I came home electrified. I was a native of Ranaslow in the parish of Lower Glasses and here at least Irish was commonly spoken by young and old – much indeed to my disadvantage at one stage of my life. When I had to leave Ranaslow and go beyond the mountains for a living I felt awkward without a little spoken knowledge of English. But now I had knocked about a bit, and knew sufficient of the Béarla to bring me through life – to ask a policeman on his beat in a Scottish town the way to railway station, steamboat quay, or model; to ask for a job when I wanted one; to make myself understood in the baker’s shop when I had money to buy bread, and to mooch crumbs when my money was spent. This was the sum total of my English and it served my purpose. But for Irish! I could converse in the language with marvellous fluency. I could recite scores of lays and hundreds of stories about the wee red-haired man and his famous contemporaries. And, for idioms and proverbs, it was hard, they said, to beat me.

(To be continued)

Chapter 11[343]

Could it by any manner of means be possible that this knowledge which in the past had been only so much useless lumber, both at school and across the water, could it be possible, I asked myself, that it would now serve a useful purpose for me? I had heard about extern teachers, men who were earning an easy living by teaching the language in schools, the teachers of which did not hold certificates in Irish. And I became at once desirous to earn my living the same way. Shame on you, groans some sentimentalist. Was there no higher motive than bread and butter actuating you to become a Gaelic teacher? ‘No,’ is my candid answer. I was so accustomed to the bread without any butter that the prospect of adding a little grease to the loaf, for the sake of lubrication, was very alluring to me. And I was getting sick of the life I was leading – sick of the spade and the rake and the creel at home, and the pick and the shovel and the barrow abroad. Hence I entertained with pleasure the thought of bidding farewell to the hard life of the sweated toiler and entering into the great professional world.

The next question was: where was I to acquire the book-knowledge necessary to the securing of a Gaelic certificate? I did not know. And for a while at first no one I met could tell me. But when a fellow is determined, it is hard to deter him from his purpose. I kept asking and asking. And my persistant enquiries were at last rewarded by my obtaining a book which gave me the necessary information. There was, then, it said, a Gaelic College in Carrickaneely in full blast and the volume gave interesting and detailed information, historical, geographical, and otherwise, about this famous seat of learning and its surroundings.[344] It gave the whereabouts of Carrickaneely as being near the sea. Hence, favourable for bathing, boating and fishing. It was equally near the mountains. Hence, the place for shooters. Its scenery was matchless, this side of Switzerland. Therefore, material for painter’s pencil and poet’s pen. The air was healthy. An inducement to consumptive people. Best of professors, latest methods in the College, suitable for school-teachers; only two miles from Cranecashel Station, on the Leimitinny and Lagsarry Railway.

The book went on to explain how Carrickaneely received its name. It was not a random shot, it said, for our ancestors always had good reasons for giving a name to a place. Carrickaneely! Which means in English the Rock of the Dung. In a hollow close to this rock there had been a common grazing ground, where Balor of the Blows and his clansmen were accustomed to leave their steeds when the great Cyclops visited the Island of Mory. The horses, when night came, naturally nestled close to the rock for shelter. Hence, it was inevitable that there should be a dung-heap beside the rock always when the Formorians came back with their spoils, which fact earned for the district the name of Carrickaneely. It was a little ugly when you analysed it (I mean the word, not its origin) but people did not seem to mind.

Four thousand years make a great change, and this period intervened between the time when he of the Blows kept his steeds in this little glen, and the time of which I now write. Just imagine! Four thousand years! It was something to be proud of that the Gaelic tongue was so old. Empires and nations, kingdoms and principalities had passed away during that great space of time, and the language still survived. And it had been spoken by an unbroken line of generations down to the present day. Of course, Balor was gone. He was killed, said the author (who seemed familiar with the Four Masters), at Maghtuireadh, in some part of Ireland, near where the sun sets. The famous war horses had also passed away, and between the rains of winter and the winds of March, for four thousand years, all traces of the steeds have been removed, and all remembrance save what is perpetuated by the name of the locality.

Having got possession of all the information I wanted, I lost no time in going to Carrickaneely, and the sudden transfer from the interior of a navvy’s hut to the academic precincts of the College, and the equally sudden transformation from a clay-covered, moleskin-clad, hob-nailed navvy, to a student in College lecture-room, made me think for a while at first that it could not be reality, that it was all a dream out of which I should soon be rudely awakened by the noise of the nightshift men coming in, or by their oaths and curses as they cooked their breakfast at the hot plate. I was awe-struck with the spaciousness and architecture of the ‘college.’ For we estimate all things by comparison. A mouse is huge compared with a flea. It is almost microscopically small beside an elephant. Gulliver was a giant among the Lilliputians, yet a dwarf in the midst of the Brobdingnagians. And so on. And because of this law of contrast I, whose standard of a house of learning was the little thatched hovel called Ranaslow National School, thought Carrickaneely College was something magnificently gigantic, although it was merely a rude hall built by the local branch of the Antique Society of Irelanders in those credulous, ignorant times, when men paid subscriptions and did not bother asking themselves where was the money going to; when the rank and file of the organisation got their ideas in parcels from headquarters, and thought themselves blessed when they marched in procession wearing badges and carrying a banner, which bore the picture of their leader. But I am wandering, and was very near dipping my pen into politics. That would never do since I have not permission to dabble in politics. So I must get off this track lest I should commit myself. After all, I faithfully kept my blue book suspended by a string over the front of my rostrum, and I know its contents now.

(To be continued)

THE LANGUAGE PROBLEM[345]

Day after day we hear it said that a Tír gan Teanga is a Tír gan Anam, and that if Ireland is to preserve her existence as a nation, the Irish language must be saved – but no serious attempt is being made to save it. In the so-called Gaeltacht it is dying in spite of the bilingual schools, feiseanna, certificates, and the rest of it. In the Gaeltacht and non-native-speaking districts, the revival movement is practically all talk – endless talk, no work, none prepared to make the sacrifice which a sincere consideration of the language question involves. Any amount of people can be found to attend meetings, organise concerts, collect funds, write circulars, go through a noisy campaign of speech-making, bonfiring, band-playing and flag-waving, but scarcely one in a thousand will be found to steal silently away from the Feis or aeríocht, go home, take up his books, and do three hours a day at hard, earnest, disagreeable study for five years. Oh, no! In the devil’s name, don’t ask that of us! That would be too difficult. It would mean work. We are doing a lot for Ireland. We have been working for the language, in one way or another, this past ten years!

But what precisely is the net result of your ten years of this thing you call ‘working for the language?’ You have the same ‘’Bhfuil tú go maith?’ – no more, no less than you had in June, 1910. And yet you pretend to be anxious about the revival of the Gaelic tongue. It is only pretence; for if you were sincere you would retire to a quiet corner and ask yourself this question: ‘What exactly is my duty to the Irish language?’ The answer would soon come, and you would realise that your duty towards the language, if you do not know it, is simply to learn it for yourself. Of course, that is not by any means an easy task. To accomplish it, you must be prepared to live for Ireland, which is the next most difficult thing to dying for Ireland. Assuredly it is a hard thing to live for an ideal; and it is hard, very hard, to live for the Irish language. It imposes a severe mental and physical strain to do three hours of sincere work daily for five years. It is decidedly easier to do a bit of propaganda. That is why so many are engaged in flag selling, so few in conjugating the irregular verb.

The great bulk of those who call themselves revivalists are afraid of facing the study of Irish with any degree of sincerity. Some of them throw a sop to their conscience by wearing the Fáinne. Admittedly there are some members of the Fáinne worthy of their founder, but on the other hand there are numbers wearing it because it makes an appeal to the peacock vein in them. As a man becomes sometimes full of a religious idea, and invents some rite or symbol to help to give expression to that idea, and as the multitude very often cling to the emblem and ignore the idea which inspired it, so with the Fáinne. In far too many instances it is worn as an ornament, regardless of the ideals it was intended to symbolise. In these cases the ring is badly misplaced. It should be worn – but in the nose.

Again I repeat that they are few and far between who are prepared to make any kind of sacrifice for the language. Even those who tell you they ‘sacrifice’ their holidays by coming to Irish Colleges are, for the most part, lukewarm over the business. You must keep continually pampering them with céilithe, dances, picnics, and whatnot to make the place, as they say, attractive. Attractive! Yes, it would be too hard if you turned an Irish college into a place of study.

If it is a fact that we can have no nation without the language, the Irish nation is on the brink of a precipice and will soon topple over less we come to its rescue. At present the situation stands thus: in the Gaeltacht there is no real work being done to make Irish the language of the people. In the Gaeltacht it is dying, because English is the language of the bodach, and it seems a fundamental law of human nature that the bacach will copy the bodach. The Gaelic-speaking peasant in Donegal, for instance, associates the language of Ireland with poverty. The village curate, the village doctor, the schoolmaster, the shopkeeper, all speak English, and the Gael takes these as his standards of culture, with the sad result that in thirty years from now there will not be a native speaker in Donegal, unless something is done to check the decay of the language.

What I would suggest is to open as many Irish colleges in the Gaeltacht as possible. If the native speaker could be led to see that his language is appreciated by those on a higher scale, socially and intellectually, than the magnates of his native village, then he would pride himself in knowing it, and would teach it to his children. In other words, the language must become fashionable before the Gael takes an interest in it. A lot could be done in this way by people who can afford it. They could send some of their children to be fostered in the Gaeltacht, and thus let the doirneálach garbh, glas see the importance of his own language.

Scríbhinní Mháire in Ord a bhFoilsithe 1923 – 26

1923

Fáinne an Lae (15/12/1923, 11).

Litir Mháire

Sinn Féin (15.12.23, 8).

Scéalaíocht

Sinn Féin (22.12.23, 6).

Litir ó Mháire

1924

Sinn Féin (12.1.24, 6).

Gaeilig agus Náisiúntacht

Fáinne an Lae (19.1.24, 1).

Litir ó Mháire

Sinn Féin (26.1.24, 6)

Litir ó Mháire

Sinn Féin (9.2.24, 6)

Litir ó Mháire

Fáinne an Lae (1.3.24, 1)

Litir Mháire

Sinn Féin (1.3.24, 6; 8.3.24, 6; 15.3.24, 6).

Scríbhinní Phádraig Mhic Phiarais

Sinn Féin (19.4.24, 6)

Litir ó Mháire

Sinn Féin (10.5.24, 6)

Litir Mháire

Sinn Féin (17.5.24, 6)

Litir Mháire

Sinn Féin (5.7.24, 6)

Ar Leabaidh an Bháis

The Derry Journal (7.7.24, 7)

Ulster Irish

Sinn Féin (19.7.24, 6)

Litir Mháire

Sinn Féin (2.8.24, 6)

Litir ó Mháire

Fáinne an Lae (13.9.24, 5)

Culaith Gheimhridh

Sinn Féin (8.11.24, 3).

Litir ó Mháire

Fáinne an Lae (29.11.24, 5-6)

Litir ó Mháire

An tUltach Iml. 1, Uimh. 11 (Nodlaig, 1924) 4-5

Dálaigh Rann na Feirste

Fáinne an Lae (13.12.24, 5)

Domhnach Earraigh ar an Bháinsigh

1925

Sinn Féin (3.1.25, 3)

Donnchadh Ghráinne Duibhe

An tUltach Iml. 2, Uimh. 1 (Lá Fheil' Bríghde, 1925) 1

Lay On, MacDuff!

Fáinne an Lae (14.2.25, 5-6)

Litir ó Mháire

The Derry Journal (16.2.25, 7)

Ulster Books and Munster Reviewers

Fáinne an Lae (21.2.25, 5)

Fearg ar Mháire

An Sguab (Feabh. 1925, 276-7)

Oíche Fhéile Bríde i dTír Chonaill

[Seo sliocht as Caisleáin Óir agus tá an nóta seo a leanas ag eagarthóir An Sguab:

‘Molaimíd do gach aon Ghaedheal an leabhar do léigheamh. Séadna eile é, acht é níos Gaedhlaighe má’s féidir sin.’]

The Derry Journal (2.3.25, 3)

Caisleáin Óir and the Critics

Irish Independent (15.4.25, 4)

Oíche Thráigh Chorr

The Derry Journal (4.5.25, 8)

From a Teacher’s Diary

Fáinne an Lae (9.5.25, 5)

Aisling Dhónaill Duibh

[Seo leagan luath den scéal ‘Anam a Mháthara Móire’ sa chnuasach Cith is Dealán.]

Sinn Féin (9.5.25, 6)

Litir ó Mháire

The Derry Journal (11.5.25, 8)

From a Teacher’s Diary

Sinn Féin (16.5.25, 6, 23.5.25, 6 agus 30.5.25, 6)

Litir ó Mháire - The Ireland Hidden

Fáinne an Lae (16.5.25, 5-6)

An Druma Mór

The Derry Journal (18.5.25, 6)

The Old Flute Band

An Sguab (Bealtaine, 1925) 356-7

Seamróg na gCeithre nDuilleog

An tUltach (Bealtaine, 1925) 1-2

Aisling Mháire

The Derry Journal (1.6.25, 8)

From a Teacher’s Diary

Fáinne an Lae (6.6.25, 5, 8)

Faoin tSeanbhord Náisiúnta

The Derry Journal (8.6.25, 8)

From a Teacher’s Diary

Fáinne an Lae (20.6.25, 5, 8)

Gaeilig Farraige

The Derry Journal (22.6.25, 8)

The Accidents of Translation

Irish Independent (22.6.25, 4)

An Chiall a Bhíos le ‘Fada Ó Shin’

The Derry Journal (26.6.25, 7)

Irish Made Easy

Fáinne an Lae (27.6.25, 3)

Cianach Corrach

The Derry Journal (13.7.25, 8)

A Vision of Judgment

An Sguab (Iúil, 1925) 384-6

An Chéad Litir a Scríobh Mé

Fáinne an Lae (26.9.25, 2)

An Fáinne

Irish Independent (28.9.25, 6)

Tráthnóna ins na Rosa

An Phoblacht (9.10.25, 4)

Caisleáin Óir – Uimhir a Dó

The Derry Journal (16.10.25, 6)

The Contention of the Bards

An Phoblacht (16.10.25, 4, 5)

Imirce Chonaill Sheáin Mhóir

Fáinne an Lae (17.10.25, 2)

An Fáinne

An Phoblacht (30.10.25, 4)

Scríbhneoirí Móra Chúige Uladh

Fáinne an Lae (31.10.25, 5)

Litir ó Mháire

The Derry Journal (4.11.25, 6)

The Battle of the Dialects

An Phoblacht (13.11.25, 4)

Litir Ó Mháire

Fáinne an Lae (14.11.25, 2)

An Fáinne

Fáinne an Lae (14.11.25, 3)

Na Canúintí - Litir Ó Mháire

An tUltach (Samhain, 1925) 1-2.

Madaí Scadán agus Míola agus Rudaí Eile

The Derry Journal (2.12.25, 7)

Storm

An Phoblacht (4.12.25, 2, 4)

Oíche Shamhna

An tUltach (Nollaig, 1925, 3, 5)

Taibhseoireacht

Fáinne an Lae (Nollaig, 1925, 2)

An Ghaeilig in Áiteacha Poiblí

1926

An Phoblacht (7.5.26, 4 agus 14.5.26, 4)

Scríbhinní agus Seanchas

The Derry Journal (13.5.25, 6)

The Ireland Hidden: Ulster and Munster Poets Compared

The Derry Journal (25.5.25, 8)

From a Teacher’s Diary

Fáinne an Lae (20.2.26, 2)

An Fhoghraíocht

Fáinne an Lae (27.2.26, 2)

An Fhoghraíocht

From a Teacher’s Diary – The Disaster of the Yellow Ford

An Phoblacht (7.5.26, 4 agus 14.5.26, 4)

Scríbhinní agus Seanchas

An Phoblacht (21.5.26, 4)

Scríbhinní agus Seanchas

An Phoblacht (28.5.26, 5, 6)

From a Teacher’s Diary

An Phoblacht (4.6.26, 4,6)

An Druma Mór

Fáinne an Lae (5.6.1926, 5-6)

Foghraidheacht Ghaedhilge an Tuaiscirt

An Phoblacht (11.6.26, 4)

Scríbhinní agus Seanchas

An Phoblacht (11.6.26, 6)

Squeezing the Crow

The Derry Journal (14.6.26, 3)

Gaelic School-books

Irish Independent (18.6.26, 11)

Connacht & Munster Irish

An Phoblacht (18.6.26, 4)

Scríbhinní agus Seanchas

The Derry Journal (25.6.26, 4)

The Phonetics of Northern Irish

An Phoblacht (25.6.26, 4)

Scríbhinní agus Seanchas

Fáinne an Lae (26.6.26, 2)

Litreacha – Na Canúintí Arís

An tUltach (Meitheamh, 1926, 5, 8)

Simleoir Mhicheáil Anna Móire

An Phoblacht (2.7.26, 4)

Scríbhinní agus Seanchas

An Phoblacht (9.7.26, 4)

The Carrickmacross Feis

An Phoblacht (9.7.26, 4)

Fíon na Filíochta

An Phoblacht (16.7.26, 4)

Déithe Bréige

The Derry Journal (19.7.26, 3)

Language Notes

The Derry Journal (26.7.26, 2)

Mánas Ó Dónaill

Fáinne an Lae (Iúil, 1926, 5)

Threascair an Saol agus Shéid an Ghaoth mar Smál

The Derry Journal (23.8.26, 2)

Language Notes

Fáinne an Lae (Deireadh Fómhair, 1926, 1)

Cé a Rinne Teach Chonaill Óig?

An Phoblacht (29.10.26, 4, 5.11.26, 4 agus 12.11.26, 4)

Mar Gheall ar Mhnaoi

[Seo sliocht as an scéal ‘Sagart Éamoinn Sheáin Óig’ sa chnuasach Cith is Dealán a bhí á chlóbhualadh ag an am.]

The Derry Journal (8.11.26, 7)

Priest of Glendaragh

[Seo sliocht de leagan Béarla den scéal ‘Sagart Éamoinn Sheáin Óig’ sa chnuasach Cith is Dealán a bhí á chlóbhualadh ag an am.]

Fáinne an Lae (Samhain, 1926, 3)

Faoi na Fóide is Mé Sínte

[Seo sliocht as an scéal ‘Faoi na Fóide is Mé Sínte’ sa chnuasach Cith is Dealán a bhí á chlóbhualadh ag an am.]

An tUltach (Nollaig, 1926)

An Oíche Aréir

Aguisín le Scríbhinní 2

Conradh na Gaeilge sna Rosa

Conradh na Gaeilge in Anagaire

Teach na Faire

Lá Aoibhinn ar Fheis i nDún na nGall

Summer Time and School Attendance

For the Old Tongue

The Language Problem

-----------------------

[1] Fáinne an Lae (15/12/1923, 11). Seo Máire arís i mbun comhfhreagrais le Seán Mac Maoláin ('Bríd') i ndiaidh dó teacht amach as an phríosún. Féach, Nollaig Mac Congáil (eag.), Scríbhinní Mháire 2: Na Blianta Corracha (Coiscéim, 2003) le comhthéacs an chomhfhreagrais seo a thuigbheáil.

Máire an t-ainm cleite a bhí ag Séamus Ó Grianna sna blianta seo mura bhfuil a athrach ráite.

[2] Cuireadh tús le stailc mhór ocrais sa champa géibhinn ar 14 Deireadh Fómhair agus éiríodh aisti ar an 23 Samhain. Scaoileadh saor cuid mhór príosúnach go gearr ina dhiaidh sin. Seo a leanas cuntas faoi a foilsíodh ar ÉIRE THE IRISH NATION (10/11/1923, 6):

THE MEN WHO HUNGER-STRIKE FOR THE LIVING REPUBLIC

For Victory the I.R.A. ‘Can Suffer Most.’

‘Their Names Shall be Remembered for Ever.’

Newbridge, Donegal No.1 Brigade.

Donegal (22/10/1923)

1st Northern Division

(Tugtar liosta ainmneacha ansin, ina measc Joseph Greene, Anagry. Luaitear Hugh Greene, Anagry, fosta ach is deacair an téacs a léamh leis an ainm a chinntiú sa chás sin. Déarfainn nach raibh Máire ar stailc ocrais ó tharla go raibh an tsláinte go dona aige cheana.) Maidir le cúrsaí géibhinn i rith an Chogaidh Chathartha, féach: Frank Gallagher, Days of fear (London 1928), Peadar O’Donnell The Gates Flew Open (London 1932, As I Was Among the Captives: Joseph Campbell’s Prison Diary, 1922-1923 ed. by Eiléan Ní Chuilleanáin (CUP 2001) srl.

[3] Cuimhnigh gur foilsíodh Cruinneas Cainnte le Domhnall Ó Mathghamhna sa bhliain 1923 agus is é a bhí i gceist sa leabhar sin 500 abairt as leabhair an Athar Peadar.

[4] Féach, Máire, Rann na Feirste (An Press Náisiúnta, g.d.) 46.

[5] Tag.

[6] Óm’ Sceol ar Árd-Mhaigh Fáil le Seathrún Céitinn i gcló in Róis Ní Ógáin (eag.), Duanaire Gaedhilge Iml. 2 (Comhlucht Oideachais na hÉireann, g.d.) 94-5. Tá an leagan údarásach ag Pádraig de Brún, Breandán Ó Buachalla agus Tomás Ó Concheanainn (eag.) in Nua-Dhuanaire, Cuid 1 (Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath, 1975) 18.

[7] Sinn Féin (15/12/1923, 8). Seo Máire ag scríobh ar nuachtán atá ar aon fhocal le Máire ó thaobh na hidé-eolaíochta de agus ligeann Máire a racht amach ar fónamh. Díol spéise é gurbh iad na hUltaigh Cú Uladh agus Máire ach go háirithe a rinne ábhar Gaeilge a sholáthar don nuachtán Sinn Féin sna blianta sin. (Bhí aistriúchán Gaeilge faoin teideal ‘Bunailt na Saoirse’ ar Principles of Freedom (The Talbot Press, 1921) le Terence J. Mac Swiney, mar mhír rialta ar ar an nuachtán sna blianta sin fosta).

[8] Tá cuntas cuimsitheach ag an Dr. Noelle Higgins ar Gholl ina tráchtas neamhfhoilsithe 'Goll Mac Morna agus Clann Mhorna: a ról san Fhiannaíocht' (Ollscoil na hÉireann, Gaillimh, 2000).

[9] Sinn Féin (22/12/1923, 6).

[10] Mar a tharlaíonn sé, bhí geimhreadh gortach, ocrach ann an bhliain chéanna sin i gceantar na Rosann agus Ghaoth Dobhair. Bhí an scéal chomh dona sin gur tráchtadh air go minic sna nuachtáin logánta agus náisiúnta. Féach, mar shampla, na cuntais ar The Derry Journal i mí Eanáir, 1924, ó dhaoine éagsúla ag cur síos ar anró na ndaoine ansin agus chomh fada ó bhaile leis an Kerryman (23/2/1924, 2).

[11] Óm’ Sceol ar Árd-Mhaigh Fáil le Séathrún Céitinn. Tá an leagan údarásach ag Pádraig de Brún, Breandán Ó Buachalla agus Tomás Ó Concheanainn (eag.) in Nua-Dhuanaire, Cuid 1 (Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath, 1975) 18.

[12] As Óm’ Sceol ar Árd-Mhaigh Fáil le Seathrún Céitinn in Róis Ní Ógáin (eag.), Duanaire Gaedhilge Iml. 2 (Comhlucht Oideachais na hÉireannn, g.d.) 94-5.

[13] Tá leagan údarásach de ‘Éamann an Chnoic’ ag Pádraig de Brún, Breandán Ó Buachalla agus Tomás Ó Concheanainn (eag.) in Nua-Dhuanaire, Cuid 1 (Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath, 1975) 68-9.

[14] Tá leagan den dán seo Éamonn an Chnuic i gcló in Róis Ní Ógáin, (eag.) Duanaire Gaedhilge Iml. 1 (Comhlucht Oideachais na hÉireannn, g.d.) 61-3. Tá an leagan údarásach ag Pádraig de Brún, Breandán Ó Buachalla agus Tomás Ó Concheanainn (eag.) in Nua-Dhuanaire, Cuid 1 (Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath, 1975) 68-9.

[15] Tá leagan údarásach den dán seo ‘Seán Ó Duibhir an Ghleanna’ ag Pádraig de Brún, Breandán Ó Buachalla agus Tomás Ó Concheanainn (eag.) in Nua-Dhuanaire, Cuid 1 (Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath, 1975) 66-7.

[16] Tá leagan údarásach den dán seo ‘Róisín Dubh’ ag Pádraig de Brún, Breandán Ó Buachalla agus Tomás Ó Concheanainn (eag.) in Nua-Dhuanaire, Cuid 1 (Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath, 1975) 84.

[17] Sinn Féin (12/1/1924, 6).

[18] As an dán Óm’ Sceol ar Árd-Mhaigh Fáil.

[19] As 'Marbhna Airt Óig Uí Néill' in Énrí Ó Muirgheasa, Abhráin Airt Mhic Chubhthaigh agus Abhráin Eile / Art Mac Cooey's and Other Poems (Dundalgan Press, 1916). Chomh dócha lena athrach, seo an leabhar a bhí fána láimh ag Máire.

[20] As 'Ceo Draoidheachta' in Róis Ní Ógáin (eag.), Duanaire Gaedhilge Iml. 2 (Comhlucht Oideachais na hÉireannn, g.d.).

[21] Fáinne an Lae (19/1/1924, 1).

[22] Tháinig An tUltach ar an tsaol go hoifigiúil sa bhliain 1924.

[23] Coisde Mhodha na Raidhte, Béal Feirste, g.d.

[24] Sinn Féin (26/1/1924, 6).

[25] Go minic i gcás Mháire, faightear níos mó eolais agus sonraí faoina shaol taobh amuigh ná taobh istigh dá dhírbheathaisnéis. Mar shampla, níl aon trácht ar na sonraí a luaitear anseo in Saol Corrach.

[26] Sinn Féin (9/2/1924, 6).

[27] Tá leagan údarásach den dán seo ‘Róisín Dubh’ ag Pádraig de Brún, Breandán Ó Buachalla agus Tomás Ó Concheanainn (eag.) in Nua-Dhuanaire, Cuid 1 (Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath, 1975) 84.

[28] ‘Comhairle na Bardscolóige dá Mhac.’

[29] Féach, Brian Lalor (ed.), The Encyclopaedia of Ireland (Gill & Macmillan, 2003) 481.

[30] As dán le hAonghus Mac Daighre Ó Dálaigh.

[31] Tá cuntas iomlán faoi shaol agus faoi bhás an fhir seo in Pádraig Ó Baoighill, Óglach na Rosann: Niall Pluincéad Ó Baoighill (Coiscéim 1994). Is é Seosamh Mac Grianna a thug an óráid ag searmanas ceiliúrtha Néill ar 18/5/1924 agus tá a chuid cainte i gcló ar leathanaigh 336-9 den leabhar réamhráite.

[32] Fáinne an Lae (1/3/1924, 1).

[33] Seo tagairt do litir ó ‘Bhrighid’ ar 16/2/1924, 3. Maidir leis na mhionna seo, féach, Mary Harris, ‘The Catholic Church, minority rights, and the founding of the Northern Irish state’ in Dermot Keogh & Michael H. Haltzel (eds.), Northern Ireland and the Politics of Reconciliation (CUP, 1993) 62-83.

[34] 1901.

[35] Maidir leis an amhrán seo, féach, An tUltach Iml. 4. Uimh. 3 (Lá Fheil’ Muire ‘San Earrach, 1927) 3.

[36] Tag.

[37] Mí Eanáir, 1924 atá scríofa ar an chéad uimhir den chéad imleabhar de An tUltach ach tá fógra ar an Irish Independent (24/12/1923, 7) go bhfuil sé ar díol cheana.

[38] Cuimhnítear ar An Druma Mór le Seosamh Mac Grianna.

[39] Sinn Féin (1/3/1924, 6; 8/3/1924, 6; 15/3/1924, 6). Teist ar a mheas ar an Phiarsach an tsraith alt seo ag Máire faoi. Phléigh Séamus Ó Ceallaigh an tsraith alt seo ar 12/4/1924, 8.

[40] Féach ar a bhfuil le rá sna nótaí maidir le ‘An Freagra’ in Nollaig Mac Congáil (eag.), Filí agus Felons le Seosamh Mac Grianna (F.N.T., 1987) 215.

[41] 'Mise Éire' in Scríbhinní Phádraig Mhic Phiarais (Maunsel agus Roberts Teo., 1924) 211.

[42] 'A Éin Bhig' in Scríbhinní Phádraig Mhic Phiarais (Maunsel agus Roberts Teo., 1924) 203.

[43] 'Bean tSléibhe ag Caoineadh a Mic' in Scríbhinní Phádraig Mhic Phiarais (Maunsel agus Roberts Teo., 1924) 202.

[44] 'Cad Chuige Dhíbh Dom' Chiapadh?' in Scríbhinní Phádraig Mhic Phiarais (Maunsel agus Roberts Teo., 1924) 204.

[45] 'A Chinn Álainn' in Scríbhinní Phádraig Mhic Phiarais (Maunsel agus Roberts Teo., 1924) 206.

[46] 'Fornocht do Chonnac Thu' in Scríbhinní Phádraig Mhic Phiarais (Maunsel agus Roberts Teo., 1924) 212.

[47] Tag.

[48] Cuimhnítear ar a raibh le rá ag Seosamh Mac Grianna ar an téad seo. Féach, Proinsias Mac na Bheatha, Seosamh Mac Grianna agus Cúrsai Eile (Foilseacháin Náisiúnta Teoranta, 1970) 16-8.

[49] In alt leis faoin Athair Peadar ar An tUltach i mí na Bealtaine 1924 dúirt Seosamh: ‘Ní chuirfinn cuid oibre an tSagairt Uí Laoire i measc na litríochta. Níl a intleacht géar go leor, ná domhain go leor, agus níl an t-eolas ar an Art aige. Scríobh sé stialltracha móra fada de Ghaeilge bheacht, ach ní raibh mórán meáchain inti, ná mórán filíochta, ná mórán eolais fá nádúr dhaonna.’

[50] Sinn Féin (19.4.24, 6).

[51] 'Laoi an Amadáin Mhóir.' Féach, Pádraig Ó Baoighill & Mánus Ó Baoill, Amhráin Hiúdaí Fheilimí agus Laoithe Fiannaíochta as Rann na Feirste (Preas Uladh, 2001) 85-7.

[52] ‘Nó ‘tabhairt póige di’ idir lúibíní sa bhuntéacs.

[53] Sinn Féin (10.5.24, 6).

[54] Féach, Nollaig Mac Congáil, 'Oíche Thráigh Chorr' ar An tUltach Iml. 80, uimh. 9 (M. Fómh., 2003) 6-7.

[55] Sinn Féin (17.5.24, 6).

[56] Énrí Ó Muirgheasa (Brún agus Ó Nóláin, 1925).

[57] Sinn Féin (5.7.24, 6).

[58] As 'To a Louse: On Seeing One on a Lady's Bonnet at Church' in Carol McGuirk (ed.), Robert Burns: Selected Poems (Penguin Books, 1993) 85-6.

[59] The Derry Journal (7.7.24, 7). Seamus O’Grianna an t-ainm atá ag bun na haiste.

[60] Seo tagairt do scéal iontach truamhéalach a thit amach an geimhreadh roimhe sin ar an Torr, scéal a reiceadh ar fud na tíre. Bhí dhá theaghlach as Gaoth Dobhair i gceist. Seo a leanas an cuntas a bhí ar an Derry Journal (21.1.24, 3) bunaithe ar chuntas a foilsíodh ar an Irish Independent an tseachtain roimhe sin: ‘They [.i. the Gallagher family] resided in the Thorr district of Gweedore, and one has got to visit that place to have even the faintest notion of the wild and barren nature of the country thereabouts. Here, far up on the side of a bleak and dismal mountain side, lashed by all the fury of the Atlantic gales, lived a husband, wife and six children, the eldest of whom was 13 years of age. The district is, perhaps, the poorest, as it is certainly the wildest, in this area. The residence comprised a one-roomed hovel, which, like practically all the houses in the locality, performed all the functions of bedroom, living-room etc. The produce from their miserable little plot of potatoes is infinitesimal. The amount of turf they were able to save was small, and there was no work and no earnings to be had by the bread-winner. With eight mouths to fill, and eight bodies to keep warm, the potatoes and turf were, even with the most stringent economy, soon exhausted. There came the time when there was neither food nor fuel, and then began that terrible struggle with hunger and death.

The fight did not last long. The neighbours around did what they could, but their condition was little better. In a short time the mother collapsed, then some of the children and the father were stricken down. Within a week of Christmas the mother died, and on the evening she passed away there was neither fire nor food in the house. The father and children were in such a weak condition that they were unable to help even themselves, and on the day following the mother’s death they were removed in an ambulance to the County Home at Stranorlar, where they still remain. The family was not, I was informed, in receipt of any out-door relief.

I was brought to the scene of this terrible tragedy, and there saw the place as it was at the time the father and six children were removed. The very thought that eight human beings were obliged to live in the place I saw appalled me. It was a small, miserable, one-roomed house.

The walls were black and grimy, with big green patches of wet all around. In the front wall there was one small window. Alongside the fireplace and built into the back wall were a few old boards. These were covered with straw and a few dirty rags and old ragged clothes. This was the ‘bed’ and ‘bed-clothing’ of the father and mother, and it was here that both of them lay awaiting the coming of death. Only just a few paces away, at the gable, a few more boards were driven into the mud wall which divided the dwelling house from the stable. A few more rags and a handful of straw. This was the ‘bed’ and ‘bed-clothing’ of 6 boys and girls.

Under each ‘bed’ were heaps of clay in which was the last of the potato crop, a handful of puny little things the size of marbles. There was no turf, and the hearth was bare – not even ashes. The place was absolutely devoid of furniture. No table, no chairs, not even a box! There was a dresser on which there was a number of broken articles of crockery and a few plates. There were no cups or saucers, and a few pots and pans were on the floor. This comprised the entire contents of the house, and nothing, I was informed by the people around, had been removed. Adjoining the house and forming part of it, is a stable, in which a donkey and an old cow were housed. In a patch of land – the ‘holding’ they call it – were two little stacks of oats, food for the cow and the few fowl that are now the sole occupants of the place. These were the conditions under which the Gallagher family ‘lived.’

The other case, the Doogan case, is an equally sad one, and, indirectly, may be attributed to the existing conditions. In this instance Patrick Doogan, the father of a family of eight children, the youngest of whom is less than a year old, was drowned, the dead body being washed ashore at Manorcunningham, within five days of Christmas. He and his family lived about a hundred yards from the Gallaghers. He left home on November 11 for the purpose of seeing his two boys, whom he had ‘hired’ out to farmers, and to get their wages at the next ‘hiring’ which was to take place about that time. He saw one boy and, having got his money, was on his way to see the other. He lost his way on a dark and stormy night, and nothing more was heard of him until December 20 when his dead body was washed ashore some miles away.

I visited that house too and had that pitiful tale retold in all its poignant detail – told by that young widow in sobbing accents. She looked a tragic figure indeed. The stamp of poverty was everywhere, even in her young, pinched face. Poorly and scantily clad, she had neither boots nor stockings, and there was not even a sack to protect her feet from the cold flagstones of the floor. She had eight children, she told me, the eldest of whom was 13 years. The two eldest boys were ‘hired’ out to farmers, but their combined wages for the coming year and other help she had received had been spent in the search for and the burial of their father. The eldest boy at home was ‘away trying to gather a few sticks for the fire,’ four others were at school, and she carried her last-born in her arms. The latter, a delightfully winsome and pretty baby girl, totally happily innocent of the story of woe that was being recited, cooed and giggled and actually found enjoyment in the sport of chasing the tears that courses down her mother’s cheeks. The whole scene was one of such terrible tragedy that I should like to blot the image of it out of my mind.

The house was quite clean and tidy, if coldly bare of furniture. The beds, built into the sides of the wall, looked clean and were draped down the sides. A few wet sods of turf were making a gallant effort to burn on the hearth. The stamp of misery was on everything, and I saw no signs of food, though at any moment four shivering little children would be returning from school to their ‘dinner.’ The future for that unfortunate family is a terrible one, indeed, and, even at the moment, they were being kept alive by the charity of their equally poor neighbours.

Féach, fosta, ar eagarfhocal an Derry Journal (28/12/1923, 5) agus Sinn Féin (5/7/1924, 1). Tá cuntas air fosta mar eagarfhocal ag Muireadhach Méith in An tUltach (Mí na Feil’ Míchil, 1924, 4).

Ní raibh an t-ocras agus an t-ampla le fáil i nGaeltacht Thír Chonaill amháin sa tréimhse sin. Féach ar an chuntas seo a leanas ar ghéarchéim Chonamara a foilsíodh ar Éire (5/7/1924, 3):

‘I went with the doctor to call on a Mrs. John Cloherty. She and three of her children were sick… We took the temperatures of the three children: they were 103, 101.4 and 100.4 degrees respectively. One child had bronchial pneumonia, and two, influenza. There was no bed n the house, no food and no milk. The three sick children were huddled together on the floor, between the heat of the fire and the draught of the door. The youngest child appeared to be dying. There were also four other children about the house, but the father was away – looking for food. I passed into the little room adjoining the kitchen. When I put my hand on the door frame the whole structure collapsed. Inside the room were two wooden bed frames, with a little loose straw on them – not a blanket of any kind. The only other piece of furniture was a box, which had once contained meal, but was now empty. Mrs. Cloherty had just a double handful of flour left – enough to make one small cake.

In the village of Clynagh here, I visited the house of a Mrs. Coneely. Two of her children have died for want of food, the last one only six weeks ago. A third child is sick and a cripple, while the fourth appears likely to go the way of the first two. All we were able to do for this woman was to give her an order for some milk, provided through the Lady Dudley Fund.

Surely, it is a grave reflection on Irish men and women that the only help we could give this family was provided out of English charity.’

[61] Sinn Féin (19.7.24, 6).

[62] Seo tagairt don tubaiste mhór a tharla bliain roimhe sin sna Rosa agus ar thrácht Máire air roimhe seo. Féach ar an chuntas seo a leanas [Tá sínte fada curtha isteach agam sa téacs nó is cosúil nach raibh a leithéidí ag cló-inneall an nuachtáin]: ‘Tá’n fhírinne searbh, agus sí an fhírinne go bhfuair bean bás den ocras sa dúthaigh seo leith-bhliadhain ó shoin. Ní rabh focal ach Gaedhilg ag an seisear páistí a bhí aici. Bhí na páistí sin comh lag leis an ocras gurbh éigin iad a thabhairt san ambulance go Srath an Urláir. Táid annsin go fóill, agus tá’n ‘mhuinntir seo i mBaile-Átha-Cliath’ (an Rialtas) ag caitheamh a gcuid airgid ar chúrsaí Gaedhilge. Tá droch-shamhradh eile ann i mbliadhna, agus ní’l fhios ach ag Dia goidé mar bheas na daoine beo mura dtugtar turrtháil orthu. Gheobhaidh a leath bás – sin nó rachaidh said chuig an Oileán Úr…’- sliocht le ‘Cuala’ ar Éire (26.7.1924, 4).

[63] Tharla a leithéid sin nuair a bunaíodh na coláistí ullmhúcháin sa bhliain 1926. Féach, Valerie Jones, A Gaelic Experiment: The Preparatory System 1926 – 1961 and Coláiste Moibhí (Woodfield Press 2006).

[64] Tháinig An tUltach, iris Chomhaltas Uladh, ar an tsaol sa bhliain 1924.

[65] Tá an scéal 'Teacht Cheallaigh Mhóir' i gcló sa chnuasach Dochartach Dhuibhlionna agus Scéaltaí Eile (Curtha amach ag Cú Uladh, Baile Átha Cliath, g.d.).

[66] Féach, Diarmuid Breathnach agus Máire Ní Mhurchú, 1882-1982 Beathaisnéis a Dó (An Clóchomhar, 1990) 140-1.

[67] Sinn Féin (2.8.24, 6).

[68] Fáinne an Lae (13/9/1924, 5). Tá leagan den scéal béaloidis seo i gcló in Sraith na Craobhrua V, (Preas Dhún Dealgan, eagrán úr, g.d.) 80-6.

[69] Sinn Féin (8.11.24, 3).

[70] Féach, 'An Aisling Bhréige' sa chnuasach Cioth is Dealán (Dún Dealgan, 1926*).

[71] As 'Laoi an Arrachta.' Féach, Féach, Pádraig Ó Baoighill & Mánus Ó Baoill, Amhráin Hiúdaí Fheilimí agus Laoithe Fiannaíochta as Rann na Feirste (Preas Uladh, 2001) 79-80.

[72] Fáinne an Lae (29/11/1924, 5-6).

[73] Bhí aistí le hOscar i gcló ar Fáinne an Lae thart ar an am sin.

[74] Féach, Robert Welch (eag.), The Oxford Companion to Irish Literature (Clarendon Press, 1996) 210 sub Gallagher.

[75] As 'To a Louse: On Seeing One on a Lady's Bonnet at Church' in Carol McGuirk (ed.), Robert Burns: Selected Poems (Penguin Books, 1993) 85-6.

[76] An tUltach Iml. 1, Uimh. 11 (Nodlaig, 1924) 4-5. Seo an chéad alt ag Máire ar iris Chomhaltas Uladh a cuireadh amach an chéad uair i mí Eanáir, 1924. Bhí ábhar le Seosamh le léamh go rialta ar An tUltach chóir a bheith ón tús.

[77] Tá cuntas cuimsitheach ag Máire orthu ina leabhar Rann na Feirste (An Press Náisiúnta, g.d.).

Foilsíodh sraith alt le Seosamh Mac Grianna faoin teideal Filí Gan Iomrádh ar Fáinne an Lae ó 19 Meán Fómhair go dtí 7 Samhain, 1925. Foilsíodh iad i bhfoirm leabhráin sa bhliain 1926.

[78] Féach, Nollaig Mac Congáil (eag.), Scríbhinní Mháire 1: Castar na Daoine ar a Chéile (Coiscéim, 2002) 251 sub Abhrán Phádraic Shéamuis.

[79] Fáinne an Lae (13/12/1924, 5).

[80] Seo leid faoi stair An Druma Mór le Seosamh Mac Grianna.

[81] Féach, ‘An Yawl Mhór’ in Ióseph Ó Searcaigh (eag.), Ceoltaí agus Seanchas le Seaghán Bán Mac Grianna (Coiste Choláiste Bhríde, Rann na Feirste, 1976) 26-32 agus in Maeleachlainn Mac Cionaoith, Seanchas Rann na Feirste: Is Fann Guth an Éin a Labhras Leis Féin (Coiscéim, 2005) 27-9.

[82] Sinn Féin (3.1.25, 3).

[83] An tUltach Iml. 2, Uimh. 1 (Lá Fheil' Bríghde, 1925) 1.

[84] Fáinne an Lae (14/2/1925, 5-6).

[85] Mac Dara, ‘Standard na Gaedhilge’ in Fáinne an Lae (20/12/1924, 5).

[86] 'To the Rev. John m'Math' in Carol McGuirk (ed.), Robert Burns: Selected Poems (Penguin Books, 1993) 64-67.

[87] The Derry Journal (16.2.25, 7). Seamus O’Grianna an t-ainm atá luaite leis an aiste seo.

[88] Preas Dhún Dealgan, 1925.

[89] Sin an modus operandi a bhí ag Máire féin nuair a bhíodh teagasc na staire idir lámha aige. Níor réitigh an cur chuige sin leis na cigirí, áfach, mar a luadh in Saol Corrach.

[90] Dún Dealgan, 1924.

[91] Fáinne an Lae (21/2/1925, 5).

[92] The Derry Journal (2/3/1925, 3).

[93] ‘A Novel of the Rosses’ le Louis J. Walsh ar The Derry Journal (4/2/1925, 3). Bhí an léirmheas céanna cáinteach go maith. Gan trácht ar rud ar bith eile, ní raibh Máire rógheanúil ar Louis ar an ábhar nárbh ionann fealsúnacht pholaitiúil don bheirt agus ba mhór an méid sin sna blianta corracha sin. Maidir le cuntas faoi Louis, féach, Diarmuid Breathnach agus Máire Ní Mhurchú, 1882-1982 Beathaisnéis a Dó (An Clóchomhar, 1990) 24.

[94] Rinne sé léirmheas ar Caisleáin Óir a foilsíodh ar The Derry People and Donegal News (21.2.25, 5).

[95] Irish Independent (15.4.25, 4). Máire an t-ainm atá ag bun na haiste seo. Is annamh a cuireadh aon scríbhneoireacht le Máire i gcló ar an Independent. Scéala Éireann ab fhearr leis ar chúiseanna polaitiúla thar aon chúis eile, dar liom, ach cha dtáinig an nuachtán sin ar an tsaol go dtí 1931. Chuir mé an aiste seo chomh maith le tráchtaireacht i gcló ar An tUltach Iml. 80, uimh. 9 (M. Fómh., 2003) 6-7.

Tá alt ag Séamus Ó Mórdha faoin teideal ‘Oidhche an [sic!] Thráigh na gCorr Céad Bliadhan ó Shoin’ in An tUltach (Aibreán, 1945) 1-2. Luaitear san alt sin gur chuir W.H. Maxwell síos ar mharú na gcorr i gCo. Mhaigh Eo céad bliain ó shin ina leabhar Wild Sports of the West (Talbot Press, *1910), leabhar a d’aistrigh Seán Ó Ruadháin mar Sealgaireacht an Iarthair a foilsíodh sa bhliain 1933.

[96] D'aimsigh mé an t-eolas seo a leanas faoi chorra ar shuíomh idirlín: '…inhabits inshore waters, especially sandy bays and beaches, including the inter-tidal zone and estuaries; rarely offshore. Alternates between lying buried in the sandy substrate and swimming in schools in the water mass. Feeds on zooplankton and some large diatoms. They hibernate in winter and are buried in sand at depths of 20 - 50 cm.'

Tá seanchas a bhaineas leis na corra i dTeileann ag Seán Ó hEochaidh in ‘Seanchas Iascaireachta agus Farraige’ in Béaloideas Iml. XXXIII (1965) 40-1.

[97] The Derry Journal (4.5.25, 8). Foilsíodh an píosa seo fosta ar An Phoblacht (21.5.26, 5, 6). Is ionann iad focal ar fhocal.

[98] As ‘To the Sons of Burns’ le Wordsworth.

[99] As an dán ‘Gunga Din’ le Rudyard Kipling.

[100] Tá cuid mhaith d’eachtra na haiste seo le fáil i ngearrscéal le Máire, mar atá, ‘Mé Féin is Fear Mheiriceá’ in Fallaing Shíoda (An Gúm, 1956) 72-82. Scríobh sé leagan Béarla den scéal seo fosta, mar atá, ‘An American I Met’ atá le fáil in Nollaig Mac Congáil (eag.) The Lights of Heaven (Arlen House, 2006) 66-81.

[101] Fáinne an Lae (9/5/1925, 5). Seo leagan luath agus difriúil den scéal ‘Anam a Mháthara Móire’ in Cith is Dealán.

[102] Sinn Féin (9.5.25, 6).

[103] The Derry Journal (11/5/1925, 8). Bhí an litir seo a leanas ó ‘C.C.’ ar an Derry Journal ar 13/5/1925, 3:

‘Every reader of the Journal, I am sure, was delighted with Mr. Seamus O’Grianna’s notes ‘From a Teacher’s Diary’ in Monday’s issue. We all look forward to several further contributions from that priceless diary. I wonder if Mr. O’Grianna could be persuaded to give us a few extracts dealing with his sojourn in Rockfinn, and the exploits of ‘Wireless Willie, ‘the poet and inventor.’

Tá an aiste chéanna i gcló arís ar An Phoblacht (14/5/1926, 5). Tá cuid d’ábhar na haiste seo le fail sa chaibidil ‘Lá Oirirc an Átha Buí’ ina dhírbheathainséis Saol Corrach (Cló Mercier, 1981) 132-40 agus in Fáinne an Lae (Eanáir, 1929) .

[104] William Wordsworth, Ode on Intimations of Immortality.

[105] Féach, fonóta 184.

[106] As ‘Elegy Written in a Country Churchyard’ le Thomas Gray.

[107] Julius Caesar, Act 2, Scene 1.

[108] As ‘The Giaour’ le Lord Byron.

[109] The Derry Journal (13.5.25, 6). Seamus O’Grianna an t-ainm atá ag deireadh na haiste seo.

[110] ‘Fáilte don Éan.’ Tá cóip den dán seo i gcló ag Breandán Ó Buachalla in Nua-Dhuanaire, Cuid II (Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath, 1976) 16-7.

[111] Tímid Máire go minic ina chuid aistí ag tarraingt as drámaí Shakespeare mar a ní sé anseo le Julius Caesar.

[112] ‘Úr-Chnoc Chéin Mhic Cáinte.’ Tá cóip den dán seo i gcló ag Breandán Ó Buachalla in Nua-Dhuanaire, Cuid II (Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath, 1976) 37-8.

[113] As ‘Tis the Last Rose of Summer le Thomas Moore, duine eile a mbaineann Máire leas as dánta dá chuid ina chuid aistí.

[114] Féach, Robert Welch (eag.), The Oxford Companion to Irish Literature (Clarendon Press, 1996) 89 sub Cathleen Ní Houlihan.

[115] An leagan seo as Énrí Ó Muirgheasa, Amhráin Airt Mhic Chubhthaigh agus Amhráin Eile, Cuid a h-Aon (Preas Dhún Dealgan, 1926) 1.

[116] Tá cóip den dán seo i gcló ag Breandán Ó Buachalla in Nua-Dhuanaire, Cuid II (Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath, 1976) 47-8. Ní hionann amach is amach an dá leagan.

[117] Tá cóip den dán seo i gcló ag Breandán Ó Buachalla in Nua-Dhuanaire, Cuid II (Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath, 1976) 56-7.

[118] Tá stair an amhráin seo le fáil ag Máire in Rann na Feirste (An Press Náisiúnta, g.d.) 79-82. Féach, fosta, Nollaig Mac Congáil (eag.), Scríbhinní Mháire 1: Castar na Daoine ar a Chéile (Coiscéim, 2002) 251 sub Abhrán Phádraic Shéamuis.

[119] Foilsíodh Filí gan Iomrádh le Seosamh Mac Grianna sa bhliain 1926 ach foilsíodh an t-ábhar i bhfoirm sraithe roimhe sin ar Fáinne an Lae sa bhliain 1925. Féach, Nollaig Mac Congáil, Seosamh Mac Grianna / Iolann Fionn: Clár Saothair (Coiscéim, 1990) 69.

[120] ‘Epistle to J. Lapraik’ le Robert Burns.

[121] Sinn Féin (16.5.25, 6, 23.5.25, 6 agus 30.5.25, 6). Seo léacht ó Mháire ag cruinniú Fáinneach i mBaile Átha Cliath Seachtain na Cásca.

[122] Saothar cáiliúil le Daniel Corkery a foilsíodh sa bhliain 1924.

[123] Tá leagan den dán seo le fáil in Breandán Ó Buachalla, Nua-Dhuanaire II (Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath, 1976) 16-17.

[124] Úrchnoc Chéin Mhic Cáinte le Peadar Ó Doirnín. Tá an leagan seo tógtha ón leabhar ag Seán de Rís, Peadar Ó Doirnín: a Bheatha agus a Shaothar (Oifig an tSoláthair, 1969) 15-6. Tá leagan den dán seo le fáil in Breandán Ó Buachalla, Nua-Dhuanaire II (Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath, 1976) 41-2.

[125] Ceann amháin le Tadhg Ó Donnchadha sa bhliain 1920.

[126] Tá leagan den dán seo le fáil in Breandán Ó Buachalla, Nua-Dhuanaire II (Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath, 1976) 47-8.

[127] Seo véarsa as 'Inis Dhún Rámha' atá i gcló in Abair Amhrán (Comhaltas Uladh, g.d.) 85.

[128] 'Faoi na Fóide is Mé Sínte' an teideal atá ar ghearrscéal le Máire sa chnuasach Cith is Dealán.

[129] Tá stair an amhráin seo le fáil ag Máire in Rann na Feirste (An Press Náisiúnta, g.d.) 79-82. Féach, fosta, Nollaig Mac Congáil (eag.), Scríbhinní Mháire 1: Castar na Daoine ar a Chéile (Coiscéim, 2002) 251 sub Abhrán Phádraic Shéamuis. Tá leagan den dán seo le fáil in Breandán Ó Buachalla, Nua-Dhuanaire II (Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath, 1976) 67-8.

[130] Foilsíodh an tsraith alt 'Filí gan Iomrádh' le Seosamh Mac Grianna ar An tUltach idir mí Lúnasa 1925 agus Mí na Féile Bríde, 1926.

[131] Fáinne an Lae (16/5/1925, 5-6). Féach, fosta, ‘The Old Flute Band’ ar The Derry Journal (18/5/1925, 6) agus ‘An Druma Mór’ ar An Phoblacht (4/6/1926, 4, 6).Tá alt faoin teideal ‘Lá Fhéile Pádraig sna Rosa’ ag Tadhg Ó Rabhartaigh in Scéala Éireann (21.3.47, 2) agus alt eile faoin teideal chéanna arb ionann é agus sliocht as a leabhar Mian na Marbh in (Scéala Éireann 17.3.51, 2).

[132] The Derry Journal (18/5/1925, 6). Seamus O’Grianna an t-ainm atá ag bun na haiste seo. Féach, fosta, ‘An Druma Mór’ ar Fáinne an Lae (16/5/1925, 5-6). Cuimhnítear gur scríobhadh na hailt seo i bhfad sular scríobh Seosamh Mac Grianna An Druma Mór.

[133] Seanamhrán de chuid na hAlban.

[134] Tógadh an líne seo as Jail Journal le John Mitchel.

[135] D’aistrigh Seosamh Mac Grianna an t-amhrán sin ina dhiaidh sin agus foilsíodh é ar The Echo and South Leinster Advertiser, Enniscorthy (nó an Enniscorthy Echo mar ab fhearr aithne air) ar 2/1/1932, 10. Tá sé seo ar cheann d’amhráin thírghrácha cháiliúla na hÉireann agus ní hé seo an t-aon aistriú a rinneadh air. Foilsíodh leagan Gaeilge den amhrán le Seosamh Ó Gribhthín ‘Ceallaigh Ó Chill Áine’ ar 24/11/1928, 2. Rinne Seosamh tagairt don aistriúchán seo aige féin in aiste eile dá chuid: ‘An lá arna mhárach chuaigh mé suas de chois na Staighrí Dubha, fríd Chill Anna, agus mé ag smaoineamh ar an am ar chuir mé Gaeilge ar an amhrán…’ in Nollaig Mac Congáil (eag.), Filí agus Felons le Seosamh Mac Grianna (F.N.T., 1987) 67.

[136] Sin ainm eile atá ar an amhrán ‘Annie Laurie.’

[137] As ‘The Time of the Barmecides’ le J.C. Mangan.

[138] As ‘The Isles of Greece’ le Lord Byron.

[139] Is fiú an píosa seo a leanas a léamh as Frank Sweeney, The Murder of Conell Boyle, Co. Donegal, 1898 (Four Courts Press, 2002) 18-9:

But in the 1890s there was a gradual falling away from the traditional storytelling to hear the newspaper reading of national and international events. Conell Boyle and his dog were regular visitors to Antoin Shíle Duffy’s house in Annagry where those with some English went to hear Antoin read the Derry Journal. Antoin normally started his reading with the advertisements on the front page in order to settle his audience and give latecomers a chance to settle before he moved on to the main attractions of the Sudan, Dreyfus, or Obdurman which were the serial offerings in 1898 or the many exciting scandals and court cases from Ireland and abroad. The men sat attentively, puffing their pipes and spitting profusely while Antoin, in the guise of the new seanchaí, interpreted and delivered the information in his own style… The traditional world of storytelling about ghosts and so forth had conceded further ground to the newspapers.

Tá radharc den chineál chéanna tarraingthe ag Seosamh Mac Grianna in An Druma Mór (Oifig an tSoláthair, 1969) caib. 12.

[140] Tógadh an líne seo as The Rubaiyat of Omar Khayyam.

[141] An Sguab (Bealtaine, 1925) 356-7. Seo léirmheas ar an leabhar seo a scríobh an t-údar Conallach Brighid Ní Dhochartaigh.

[142] An tUltach (Bealtaine, 1925) 1-2.

[143] E.C. Quiggin, A Dialect of Donegal: Being the Speech of Meenawannia in the Parish of Glenties (C.U.P. 1906).

[144] Féach, an nóta seo a leanas a fuarthas ó Sheán Bán Mac Grianna: ‘Nuair a thigeadh tinneas beag áirithe ar dhuine ach gan é a bheith go holc, bhí sé creidte ag na seandaoine gur thit cleite an mhotháin ag an duine sin, agus seo an leigheas a bhíodh acu air: rinneadh an craiceann a nochtadh ag an áit a raibh an goile, chuirtí pingin ar an bhall lom agus orlach de choinneal ar an phingin. Lastaí an choinneal agus chuirtí gloine anuas uirthi sa dóigh go rachadh an choinneal as agus go dtarraingeodh an ghloine an fheoil isteach. Bhí sé creidte ansin go raibh cleite an mhotháin tógtha.’ Eolas ó Shinéad Ní Dhochartaigh, Liosta Focal as Gaeilge Thír Chonaill (tráchtas M.A. in Ollscoil na hÉireann, Gaillimh, 1970, 73).

[145] The Derry Journal (1.6.25, 8). Seamus O’Grianna an t-ainm atá ag bun na haiste seo.

[146] As The Rubaiyat of Omar Khayyam, Stanza LXXXVIII.

[147] Fáinne an Lae (6/6/1925, 5, 8). Tá ábhar na haiste seo bunaithe ar eachtraí a bhain le saol Mháire agus a bhfuil trácht fhada aige orthu ina dhírbheathaisnéis Saol Corrach (Cló Mercier, 1981) 132-40.

[148] The Derry Journal (8.6.25, 8). Seamus O’Grianna an t-ainm atá ag bun na haiste seo. Foilsíodh leagan den aiste seo ar An Phoblacht (28.5.26, 5, 6).

[149] Seo cúpla líne as dán a bhíodh le foghlaim acu sa tseanam ar an bhunscoil.

[150] As ‘Remember to Glories of Brian the Brave’ le Thomas Moore.

[151] As an amhrán ‘Clare’s Dragoons.’

[152] Sin an t-ainm a bhí ar leabhar beag a scríobh Mícheál Ó Maoláin, M.É. (Taisceadán Adhbhar Léighinn do Scoileannaibh Éireann, B.Á.C., g.d.) i sraith ‘Adhbhar Comhráidh le h-Aghaidh an Aosa Óig.’ Seo a leanas píosa as réamhfhocal an leabhair:

‘The most urgent requirement of the Irish Language at the present moment is the provision of suitable books for the elementary standards of our schools. With the publication of the ‘Adhbhar Comhráidh’ series of texts and the ‘Leabhairíní Comhráidh’ series of Readers much has been done to meet this requirement. Each text contains a well-known child’s story, told in such simple Irish, and illustrated so attractively, that the study of it becomes a source of joy and entertainment both for the teacher and the pupil; and appended to each story are numerous questions for conversation purposes, questions which will be increased a hundred-fold by the earnest teacher.’

[153] Bhí duine amháin ann ar a laghad, mar atá, duine darbh ainm ‘An tUltach,’ nár thaitin ráitis cháinte Mháire leis agus char leasc leis a bharúil a nochtadh san áit a bhfeicfeadh Máire í. Chuir sé an litir seo a leanas chuig eagarthóir an Derry Journal (17.6.25, 3):

‘In his leaf from that precious diary of his, in which he works off some old sore against an Inspector of Irish, who had probably the misfortune not to recognise the existence of that wonderful genius of which Séamus himself is so cock-sure, Mr. O’Grianna reveals himself as a member of that goodly company, made up of notables like Lord Glenavy and the Editor of Irish Times and of non-descripts like your correspondent ‘Anti-Humbug,’ who are out to prevent the Irish language ever attaining its rightful place in the life of the Irish nation.

To me and to many others, I think, the revelation was hardly necessary. Séamus has a wonderful knowledge of Irish; but he was reared and nurtured in the language, and had to make no sacrifice to acquire his proficiency. In fact, a man from Rannafast could no more escape knowing Irish than he could avoid breathing air. Having such a knowledge of the national speech he takes a certain pride in the fact in these days when the best people in Ireland have come to recognise its importance to the country. But one has got to read far in the writings of Mr. O’Grianna to see that ‘his spiritual home’ is far removed from the Rosses. The man is so obsessed with his admiration for English literature that he can see no worth in anything that does not conform to its standards. He breakfasts on Shakespeare, dines on Browning, makes his tea on Byron, and sups off Fitzgerald’s alleged translation of Omar Khayyam. He is hopelessly ‘modern’ and so completely has he swallowed all the canons of the English critics that, as An Breathnach pointed out recently in these columns, he has shown himself quite incapable of understanding the greatness of Séadna simply because the Munster priest did not slavishly follow the form of the English novel (as Séamus himself has done), but instead grafted his great story on a native folk form.

That being so, Séamus’s attack on the learners of Irish is not surprising. He tells us that he loves the national language, but if a man’s mother lies on a sick bed, he does not, if he really loves her, hurl contumely at hands, however rough, that seek to smoothe her pillow, or spurn rude gifts that are all the givers have to offer as the expression of their sympathy.

Nobody who knows what sacrifices an English-speaker in the old days, before Irish became fashionable and got an honoured place in our school programme, had to make in order to attain the knowledge of the language acquired by Mr. O’Grianna’s mythical inspector – the long vigils after toilsome days, the sacrifice of amusements, the expenditure of time and energy and money – could feel anything but admiration for a person who showed such devotion to his ‘Dark Rosaleen’ and it is only folairí (which on being translated into plain English means ‘cads’) like Mr. Bretherton of the Morning Post or Mr. Séamus O’Grianna of the Rosses that would seek to ridicule such men because they can never acquire the blas of a native speaker.

Obviously, if nobody is going to be allowed to speak Irish, except native speakers, lest the mistakes of the learners should hurt the delicate sensibilities of Mr. O’Grianna and his likes, or, mayhap, ‘freeze their vocal organs,’ then Irish can never become again the language of the country. Which, perhaps, Mr. O’Grianna wishes so that he can go on, with impunity, dosing us with his Shaw and Shakespeare.

Years ago at a country chapel in Tír Chonaill a Gaelic League meeting was held. A young man from one of the English-speaking counties addressed it. His pronunciation was appalling and he made as many mistakes in his use of the irregular verbs as the villain of your contributor’s story. The ‘Séamus O’Griannas’ in the crowd laughed and jeered; but there was one man there, to whom the language was as familiar and as ready as to Mr. O’Grianna, on whom it all made a very different impression. ‘That is an example for us all,’ he exclaimed, with the teardrops glistening in his eyes. ‘There is a sensitive young man going through the agonies of exposure to vulgar ridicule by reason of his love for our country and its language, and here are these people who are laughing, tramping their precious heritage under foot.’

Let poor Séamus ponder in all humility on these words! Ach, b’fhéidir nach ndéanfaidh sé aon mhaith (píosa doléite)… fíorghrá i gcroí an fhir eile ar an teangain.’

[154] Fáinne an Lae (20/6/1925, 5, 8).

[155] The Derry Journal (22.6.25, 8). Seamus O’Grianna an t-ainm atá ag bun na haiste seo. Breathnaigh fosta ar ‘An Chéad Litir a Scríobh Mé’ ar An Sguab (Iúil, 1925) 384-6.

[156] Nós coitianta a bhí ann fada ó shin, sa Ghaeltacht agus sa Ghalltacht, go n-iarrtaí ar pháistí scoile litreacha a chumadh ó tharla nach raibh na seandaoine ró-oilte ar an cheird sin. Seo a leanas cuntas ag Fearghal McGarry ina leabhar Eoin O’Duffy: a Self-Made Hero (OUP, 2005) 5 ar an obair chéanna a thiteadh ar O’Duffy ina óige: ‘He also wrote his neighbours’ letters to America: ‘the news was given in the following exact order: - weddings, christenings, deaths, the weather, the crops, the cattle, and then any special items such as the arrival of a new curate.’’

[157] As ‘Intimations of Immortality from Recollections of Early Childhood’ le W. Wordsworth.

[158] Irish Independent (22.6.25, 4).

[159] The Derry Journal (26.6.25, 7). Seamus O’Grianna an t-ainm atá ag bun na haiste

[160] Cuimhnítear go raibh Coimisiún na Gaeltachta i mbun oibre i nDún na nGall thart ar an am sin agus cuntas á thabhairt faoina gcuid oibre ar na nuachtáin logánta.

[161] Feis Thír Chonaill atá i gceist anseo. Tá mionchuntas ar an Fheis le fáil ar an Derry Journal ar 1/3/8/10.7.25.

[162] Fáinne an Lae (27/6/1925, 3). Tá leagan den amhrán seo foilsithe ag Liam Ó Conchubhair in Ceoltaí (Coláiste Bhríde, Rann na Feirste 1966) 10 agus ag Maeleachlainn Mac Cionaoith in Seanchas Rann na Feirste: Is Fann Guth an Éin a Labhras Leis Féin (Coiscéim, 2005) 85.

[163] The Derry Journal (13/7/1925, 8). Seamus O’Grianna an t-ainm atá ag bun na haiste seo.

[164] Is maith le Máire i gcónaí línte as dánta nó amhráin a chur isteach ina chuid aistí. Líne as amhrán Gearmáinise atá i gceist an iarraidh seo.

[165] Sic.

[166] Gaeilgeoir a raibh Gaeilge Rann na Feirste ar a thoil aige agus a bhí ina chara mhór ag Máire i rith a shaoil. Féach, Gearóidín Uí Laighléis, Seán Mac Maoláin agus Ceart na Gaeilge (Cois Life, 2003).

[167] Píosa as Othello le Shakespeare atá ag Máire an iarraidh seo.

[168] An Sguab (Iúil, 1925) 384-6. Máire an t-ainm atá ag bun na haiste.

[169] Thug scríobh agus léamh na litreacha Béarla a sáith do pháistí na Gaeltachta. Féach, Seosamh Mac Grianna, An Druma Mór (Oifig an tSoláthair, 1969) 40-1.

[170] Fáinne an Lae (26/9/1925, 2).

[171] Féach, Piaras Béaslaí, ‘Bunú an Fháinne’ ar Iris an Fháinne (Lá ‘le Pádraig, 1920) agus ‘How ‘An Fáinne’ Began Nearly Fifty Years Ago’ ar an Irish Independent (21/8/1963, 3). Tá mé buíoch de Phádraig Ó Siadhail as na tagairtí seo. Tá cuntas iomlán aige ar stair na heagraíochta sin ina leabhar An Béaslaíoch (Coiscéim, 2008).

[172] Amhrán jazz a chum Melville Gideon sa bhliain 1923.

[173] Ain’t Gonna Rain No More, amhrán traidisiúnta ó na Stáit ó c. 1923. Níl aon údar luaite leis, gan amhras.

[174] Irish Independent (28.9.25, 6). Máire an t-ainm atá ag bun na haiste seo.

[175] An Phoblacht (9.10.25, 4). Seo aiste mhagaidh áit a mbaintear leas magúil as an chaibidil cháiliúil 'James Gallagher' san úrscéal Caisleáin Óir. Rinne Myles na gCopalleen aithris mhagúil ar an chaibidil chéanna ar ball in An Béal Bocht.

Tháinig An Phoblacht ar an tsaol ar 20.6.25 i gcomharbacht ar Sinn Féin agus, gan amhras, foilsíodh neart aistí le Máire ansin.

[176] The Derry Journal (16.10.25, 6). Máire an t-ainm atá ag bun na haiste seo.

[177] Lorcán Ua Muireadhaigh, Amhráin Sheumais Mhic Chuarta (Preas Dhún Dealgan, 1925).

[178] Lgh. 30-1.

[179] 8.10.25, 5.

ONE DIALECT: AIM OF NEW COLLEGE OF IRISH

Scoil Ghaedhilge na h-Éireann, an Irish college whose object is to settle definitely the much-discussed dialect question was opened at 46 Parnell Sq., Dublin last night.

All dialects will be taught and Irish will be the only teaching medium used. Cormac Breathnach, O.S., who presided, said the intention was to merge all dialects into one and lay the foundation of a Gaelic literature. They should regard as a gem every Irish word, no matter to what dialect it belonged.

Dúirt sé i nGaeilge: ‘Tuigimis gur seoid gach focal den dteangain – seoid uasal Gaelach – is cuma cé acu i gCiarraí nó i gConamara nó ins na Rosa a bhíonn an tseoid sin i ngnáthúsáid; agus tuigimis fós má chailltear ceann des na seoda seo gur cailliúint agus cur siar agus dochar don dteangain an chailliúint sin.

Sin é creideamh lucht stiúrtha na scoile seo agus tá beartaithe acu an soiscéal sin do chraobhscaoileadh go forleathan is cumas cé leis go dtaitnfidh sé nó nach dtaitnfidh. Tá an creideamh sin chomh simplí, chomh soiléir, chomh inmholta sin go mba dhóigh le duine ná beadh call ar bithg le bheith ag luí air ná ag argoint fé. Ach ní mar sin atá.’

Speaking in Irish, Pádhraic Ó Domhnalláin, editor Fáinne an Lae, stated the school was established as a result of the demand by speakers and students from the different provinces who desired a more intimate knowledge of spoken and literary Irish.

That demand was in answer to those who said interest in the language qwas on the wane, especially as the majority of those who desired the school were National teachers.

Critics of the school’s programme – a programme that had already achieved remarkable results – had very little knowledge of its effective working… ‘Fionn Mac Cumhaill’ (Ulster) and Muiris Ó Catháin (Munster) agreed that it was time to end provincialism in the language movement and blend all the dialects into one vigorous dialect.

The college opens on Monday night.

[180] I dtaca le Keating’s Powder de, féach, ‘Mar a Tháinig an Céitinneach chun an Champa Géibhinn’ in Saol Corrach (Cló Mercier, 1981) 177-86.

[181] An Phoblacht (16.10.25, 4, 5).

[182] Féach, 'Oíche Thráigh Chorr' le Máire sa leabhar seo.

[183] Tá an scéal ‘Bean fá n-a leanbh is a’ t-athair i ndiaidh a Mhic’ le Máire i gcló in Thiar i dTír Chonaill (Faoi Chomhartha na dTrí gCoinneal, 1940) 1-12.

[184] Féach, Noel McGonagle, The imperative forms déana/deana. Éigse, Vol. 17: pt.2, (1977) 203-7.

[185] Seo rann as an amhrán Malaidh Ghleann Domhain atá i gcló ag Énrí Ó Muirgheasa in Dhá Chéad de Cheoltaibh Uladh (Oifig Díolta Foilseacháin Rialtais, 1934) 308-9. Tá mé buíoch de Lillis Ó Laoire as m’aird a dhíriú ar an tagairt seo.

[186] ‘In 1925 a commission was established to investigate two categories of district; Fíor-Ghaeltacht… and Breac-Ghaeltacht… The commission’s evidence indicated that there were Irish-speaking communities in twelve of the twenty-six counties of the Free State. Successive governments failed to implement most of the recommendations’ – Brian Lalor (ed.), The Encyclopaedia of Ireland (Gill & Macmillan, 2003) 424.

[187] Fáinne an Lae (17/10/1925, 2).

[188] An Phoblacht (30.10.25, 4).

[189] Scríobhnóirí Móra Chúige Uladh (Cú Uladh [agus] a chuid, 1925).

[190] Fáinne an Lae (31/10/1925, 5).

[191] Foilsíodh an litir seo leis ar Fáinne an Lae (24/10/1925, 8). Duine d'údair mhóra Bhéarla na hÉireann san aois seo caite a bhí i Seán Ó Faoláin. Féach, Robert Welch (eag.), The Oxford Companion to Irish Literature (Clarendon Press, 1996) 428-9.

[192] Peadar Ua Laoghaire, Muintir na Leabhar Gaedhilge, 1915.

[193] Íde Nic Néill agus Séamus Ó Searcaigh (Preas Dhún Dealgan, 1914*). Bhí scéal ag Máire sa leabhar sin.

[194] Thug. Féach, Fáinne an Lae (21.11.25, 8).

[195] Féach, Nollaig Mac Congáil, ‘Uimhreacha sa Chanúint: an haonú / an hochtú’ ar An tUltach (Samhain, 2004) 14-5.

[196] Seán de Rís (eag.), Peadar Ó Doirnín: A Bheatha agus a Shaothar (Oifig an tSoláthair, 1969) 15.

[197] 24.10.25, 5.

[198] An Phoblacht (13.11.25, 4).

[199] Tag.

[200] Cecile O’Rahilly, Tóruigheacht Gruaidhe Griansholus (I.T.S., 1924).

[201] Fáinne an Lae (14.11.25, 2).

[202] Féach, Diarmuid Breathnach agus Máire Ní Mhurchú, 1882-1982 Beathaisnéis a hAon (An Clóchomhar, 1986) 96.

[203] Fáinne an Lae (14.11.25, 3).

[204] 7.11.25, 3.

[205] Duine de na daoine a d’ionsaigh Máire an tseachtain roimhe sin. ’Coinneach’ an t-ainm pinn a bhí ag Liam Ó Rinn.

[206] Duine eile a d’ionsaigh é an tseachtain roimhe sin.

[207] Duine eile de na hionsaitheoirí.

[208] An tUltach (Samhain, 1925) 1-2.

[209] The Derry Journal (2.12.25, 7). Máire an t-ainm atá ag bun an léirmheasa seo.

[210] Peadar O’Donnell, Storm (Talbot Press, 1925).

[211] An Phoblacht (4.12.25, 2, 4).

[212] ‘Cathal Buí’ in Pádraig Ó Baoighill & Mánus Ó Baoill, Amhráin Hiúdaí Fheilimí agus Laoithe Fiannaíochta as Rann na Feirste (Preas Uladh, 2001) 22-4.

[213] Niall Pluincéad Ó Baoighill, cara mór le clann Mhic Grianna, atá i gceist anseo. Tá scéal a bheatha scríofa ag Pádraig Ó Baoighill in Óglach na Rosann: Niall Pluincéad Ó Baoighill (Coiscéim, 1994).

[214] An tUltach (Nollaig, 1925, 3, 5).

[215] Fáinne an Lae (Nollaig, 1925, 2). Seo freagra ar litir ó Choileán Chon Uladh ar Fáinne an Lae (Samhain, 1925, 8) áit a ndeirtear go bhfuil Máire ina bhall den eagraíocht ‘Pobal.’ Tá cuntas ar stair agus ar aidhmeanna na heagraíochta seo a bunaíodh i mí Dheireadh Fómhair, 1925, le fáil i réamhrá an leabhair seo. An cuspóir a bhí ag an eagraíocht, Éire shaor agus Éire Ghaelach, an cuspóir céanna a bhí ag an Phiarsach.

[216] Ar Fáinne an Lae (14.11.25, 2).

[217] The Derry Journal (25.5.25, 8). Foilsíodh an t-alt seo arís faoin teideal ‘Sulphur and Powder’ ar An Phoblacht (4.6.26, 5). Is ionann iad focal ar fhocal.

[218] Foilsíodh litir le Máire ar The Irish School Weekly (under the editorial control of the Irish National Teachers' Organization, Official Organ of the Association of Secondary Teachers, Ireland), 6.11.20, 281. Go bhfios dom, seo an t-aon phíosa le Máire a foilsíodh ar The Irish School Weekly. Foilsíodh an nóta seo a leanas ón eagarthóir ar 27.11.20, 360, agus glacaim leis gur Máire atá i gceist aige: 'If SOG will kindly send us his name and address, we shall be happy to publish his views on matters connected with Irish language teaching; but having regard to the limitations of our space, we would ask him not to write too voluminously.'

[219] As ‘To a Mouse’ le Robert Burns.

[220] Féach, ‘Mar a Tháinig an Céitinneach chun an Champa Géibhinn’ in Saol Corrach (Cló Mercier, 1981) 177-86.

[221] The Derry Journal (4.11.25, 6). ‘Máire’ an t-ainm atá ag bun na haiste seo.

[222] Cecile O’Rahilly, Toruigheacht Gruaidhe Griansholus (I.T.S., 1924).

[223] A Dialect of Donegal (Cambridge University Press, 1906).

[224] The Dialect of Torr Co. Donegal (Christiania, 1922).

[225] Fáinne an Lae (20.2.26, 2). Chuir S. Ó C. tús le sraith ‘An Fhoghraidheacht’ ar 9.1.26 a lean ar aghaidh go lár an Aibreáin. Ábhar a bhí san fhoghraíocht ar chuir lucht na hAthbheochana spéis mhór ann, a bhuíochas sin do thionchar na dteangeolaithe ón Eoraip.

[226] Tugann S. Ó C. freagra láithreach ar Mháire ag deireadh na litreach sin mar seo a leanas: ‘Ba cheart go bhféadfaidhe an cheist seo na bhfuaimeanna do phlé gan searbhas gan seirbhthean agus gan bheith drochmhúinte!...’ Olc á chur ag Máire ar dhaoine arís!

[227] Fáinne an Lae (27.2.26, 2). Tugann S. Ó C. freagra láithreach ar Mháire ag deireadh na litreach sin mar seo a leanas: ‘Má’s mian le Máire aon rud ar bith a bhaineann leis an bhfoghraidheacht a phlé, beidh áthas ormsa bheith ag lorg na fírinne i n-éinfheacht leis; ach deinimís an gnó go ciúin, cneasta, gan bladhman, gan buailim sgiath…’

[228] An Phoblacht (7.5.26, 4). Seans maith gurbh í an léacht sin an ceann ar foilsíodh achoimre di faoin teideal ‘Litridheacht’ ar an Irish Independent (9.4.26, 6):

‘One of the most interesting and instructive leactures heard in Árus an Fháinne for some time was delivered last night by Máire (Séamus Ó Grianna) on ‘Litridheacht na Gaedhilge.’

‘Rinne an léachtóir trácht ar an difear atá eadar teangacha, fuaimeanna, gramadach, cora cainte agus an difear aigne atá eadar dhá náisiún. Bhí an difear sin le feiceáil ins an litríocht. Chuir sé ceist an raibh litríocht againn.

Cuir i gcomórtas le teangacha eile a raibh nualitríocht iontu, ní raibh, deir sé. Go dtí an t-am ar stad ár litríocht ag fás bhí sí chomh maith le litríocht tír ar bith eile. Le seo a chruthú thug sé sampla as an fhilíocht agus dúirt go bhfaighfí an cruthú sin in Bards of the Gael and the Gall gan trácht ar an Ghaeilig í féin.

Ansin labhair sé ar na seanscéalta agus thaispeáin sé an difear a bhí eatarthu féin agus scéalta an lae inniu. Chuir sé an Piarsach i gcomórtas leis an Athair Peadar. Dúirt sé nár leor Gaeilig ó dhúchas le litríocht a chumadh agus ins an am chéanna nach mbeadh cruth Gaelach ar rud ar bith dá scríobhfaí mura mbeadh an Ghaeilig go maith ag an té a scríobh í. Chuir sé ceist cad é an seort modh scríofa a bheadh againn inniu in Éirinn mura dtigeadh meath ar an teangaidh mar a tháinig.

Ba doiligh a rá nach dtiocfadh an t-athrú céanna ar litríocht na Gaeilge a tháinig ar litríocht theangacha eile. Mheas sé go raibh saol an tseanchaí thart, go raibh an pobal cleachtaithe le leabharthaí agus go mbeadh sé riachtanach scéalta a scríobh ins an chruth a raibh siad cleachtaithe leo.

Bhí an Ghaeilig i gcontúirt agus bhí sé riachtanach í a dhéanamh chomh fóirsteanach do shaol na ndaoine agus ab fhéidir. Bhí go leor den tseanrud againn le dúshraith a dhéanamh di agus lenár gcur ar an eolas: ach caithfimid nualitríocht a chumadh más mian linn an Ghaeilig a mhairstin.

Go dtí seo féin ní raibh muid ach ag iarraidh an Ghaeilig a shábháil. Anois caithfimid dul céim eile ar aghaidh. Nuair a bheas sí á labhairt ag formhór na ndaoine, toiseochaidh daoine á scríobh go nádúrtha.

Is é an fáth go bhfuil cuid mhór den scríbhneoireacht Ghaeilge mínádúrtha anois go mbíonn na scríbhneoirí ag cuimhneamh ar an Ghaeilig in ionad cuimhneamh ar an scéal. Ar an ábhar sin is é an chéad riachtanas an teangaidh a shábháil agus tiocfaidh an litríocht ansin.’

[229] Tá leagan de scéal Chú Chulainn ó bhéalaithris Mháire le fáil ag Íde Nic Néill agus Séamus Ó Searcaigh in Cú na gCleas agus Sgéalta Eile (Dundalgan Press, 1914) 55-74.

Tá cuntas iomlán ar 'Scéal Chú Chulainn' ag Cathal Póirtéir in Micí Sheáin Néill, Scéalaí agus Scéalta (Coiscéim, 1993) 165-210.

[230] Seo an dara cuid den alt seo. An Phoblacht (14.5.26, 4).

[231] Laoi na Deirge. Tá cóip den dán seo i gcló ag Fionn Mac Cumhaill ar The Derry Journal (10.2.22, 6).

[232] An Phoblacht (21.5.26, 4).

[233] ‘Tiomna Ghuill’ a bhfuil leagan de le fáil in, Tadhg Ó Donnchadha, Filidheacht Fiannaigheachta (Cómhlucht Oideachais na hÉireann, g.d.)107-12. Faigh an leagan ceart????

[234] Eoin Mac Neill, Irish Texts Society, 1904, 23-4.

[235] An Phoblacht (28.5.26, 4). Is fiú a lua go raibh aiste faoin teideal ‘Fian-Litríocht’ ag Seosamh Mac Grianna i gcló ar Iris an Fháinne (Aibr. 1926) 19-21.

[236] Féach, Féach, Pádraig Ó Baoighill & Mánus Ó Baoill, Amhráin Hiúdaí Fheilimí agus Laoithe Fiannaíochta as Rann na Feirste (Preas Uladh, 2001) 79-80.

[237] Féach, Nollaig Mac Congáil (eag.), Scríbhinní Mháire 1: Castar na Daoine ar a Chéile (Coiscéim, 2002) 225-37.

[238] An Phoblacht (28.5.26, 5, 6). Foilsíodh leagan den aiste seo ar The Derry Journal (8.6.25, 8).

[239] As ‘The Song of O’Ruark, Prince of Breffni’ le Thomas Moore.

[240] An Phoblacht (14.5.26, 5). Tá cuid d’ábhar na haiste seo le fail sa chaibidil ‘Lá Oirirc an Átha Buí’ ina dhírbheathainséis Saol Corrach (Cló Mercier, 1981) 132-40 agus in Fáinne an Lae (Eanáir, 1929).. Check

[241] As ‘War Song: Remember the glories of Brien the brave’ le Thomas Moore.

[242] As ‘War Song: Remember the glories of Brien the brave’ le Thomas Moore.

[243] An Modh Díreach.

[244] An Phoblacht (4.6.26, 4,6). Foilsíodh aiste eile le Máire a raibh an teideal céanna uirthi ar Fáinne an Lae (16.5.25, 5-6).

[245] Fáinne an Lae (5.6.1926, 5-6). Tá léirmheas Béarla ag Máire ar an leabhar seo ar The Derry Journal (25.6.26, 4).

[246] Séamus Ó Searcaigh, Foghraidheacht Ghaedhilge an Tuaiscirt (Brún agus Ó Nualláin, 1926).

[247] E.C. Quiggin, A Dialect of Donegal (Cambridge University Press, 1906).

[248] Alf Sommerfelt, The Dialect of Torr, Co. Donegal (Christiania, 1922).

[249] Lch. 151.

[250] An Phoblacht (11.6.26, 4). Tá an aiste seo i gcló arís faoin teideal ‘Fíorfhilíocht’ ar An tUltach (Feabhra 1940) 5.

[251] Thomas F. O’Rahilly, Cló Ollsgoile Chorcaí & Côlucht Oideachais na hÉireann, 1926.

[252]Op. cit., lch. 25-6. Baineann Máire úsáid as na véarsaí seo ina chuid scéalta.

[253] Op. cit., 34.

[254] Op. cit., 32.

[255] An Phoblacht (11.6.26, 6).

[256] Denton J. Snider, Life of Froebel (Chicago: Sigma, 1900).

[257] As ‘The Raven’ le Edgar Allan Poe.

[258] The Derry Journal (14.6.26, 3). Máire an t-ainm atá leis an léirmheas seo.

[259] Brún agus Ó Nóláin, 1923.

[260] Comhlucht Oideachais na hÉireann, 1924. Tá cuntas cuimsitheach ar shaol agus ar shaothar an údair seo le fáil in Séamus Ó Cnáimhsí (eag.), Éigse 1988 (Coiscéim, 1988).

[261] Sraith Chomhaltas Uladh, Uimhir a hAon, Curtha amach ag Cú Uladh, g.d. Féach, fosta, Anraí Mac Giolla Chomhaill (eag.), Dochartach Duibhlionna agus Scéalta Eile, Saothar Sheosaimh Mhic Grianna, Cuid a hAon (Coiste Foilsitheoireachta Chomhaltas Uladh, 1976).

[262] Féach, Diarmuid Breathnach agus Máire Ní Mhurchú, 1882-1982 Beathaisnéis a Ceathair (An Clóchomhar, 1994) 147-9.

[263] Preas Dhún Dealgan, 1925.

[264] Foghraidheacht Ghaedhilge an Tuaiscirt (Brún agus Ó Nualláin, 1926).

[265] Níl ach na trí leabhair seo maíte ar Antoine. Tá cuntas ag Áilbhe Nic Giolla Bhrighde ar Antoine ina tráchtas M.A. Údair Ghaeilge as Dún na nGall: Clár Leabhar agus Nótaí Beathaisnéise (Ollscoil na hÉireann, Gaillimh, 1991).

[266] Irish Independent (18.6.26, 11).

[267] An Phoblacht (18.6.26, 4). Tá an aiste seo i gcló arís faoin teideal ‘Niall Mór Mac Muireadhaigh’ ar An tUltach (M. Fómh. 1940).

[268] Dánta Grádha, Thomas F. O’Rahilly (Cló Ollsgoile Chorcaí & Côlucht Oideachais na hÉireann, 1926) 51.

[269] Dánta Grádha, Thomas F. O’Rahilly (Cló Ollsgoile Chorcaí & Côlucht Oideachais na hÉireann, 1926) 61-2.

[270] Macbeth, Act 3, Scene 2.

[271] The Derry Journal (25.6.26, 4). Seamus O’Grianna an t-ainm atá ag bun an léirmheasa.

[272] E.C. Quiggin, A Dialect of Donegal: Being the Speech of Meenawannia in the Parish of Glenties (C.U.P. 1906).

[273] The Dialect of Torr Co. Donegal (Christiania, 1922).

[274] Séamus Ó Searcaigh, Foghraidheacht Ghaedhilge an Tuaiscirt (Brún agus Ó Nualláin, 1926).

[275] Macbeth, Act 3, Scene 1.

[276] An Phoblacht (25.6.26, 4).

[277] ‘Departure.’

[278] Dánta Grádha, xxiv-xxv.

[279] Macbeth, Act 4, Scene 3.

[280] As ‘In Drear-Nighted Decembe’ le John Keats.

[281] Dánta Grádha, Thomas F. O’Rahilly (Cló Ollsgoile Chorcaí & Côlucht Oideachais na hÉireann, 1926) 111.

[282] Fáinne an Lae (26.6.26, 2).

[283] Tag.

[284] An tUltach (Meitheamh, 1926) 5, 8.

[285] An Phoblacht (2.7.26, 4).

[286] ‘Mo Thruaighe Mar Táid Gaoidhil’ in Róis Ní Ógáin (eag.), Duanaire Gaedhilge Iml. 3 (Comhlucht Oideachais na hÉireann, g.d.) 23.

[287] Julius Caesar.

[288] ‘Mo Thruaighe Mar Táid Gaoidhil’ in Róis Ní Ógáin (eag.), Duanaire Gaedhilge Iml. 3 (Comhlucht Oideachais na hÉireann, g.d.) 23.

[289] ‘Mo Thruaighe Mar Táid Gaoidhil’ in Róis Ní Ógáin (eag.), Duanaire Gaedhilge Iml. 3 (Comhlucht Oideachais na hÉireann, g.d.) 25.

[290] ‘Dia Libh a Laochradh Gaoidheal’ in Róis Ní Ógáin (eag.), Duanaire Gaedhilge Iml. 3 (Comhlucht Oideachais na hÉireann, g.d.) 32.

[291] ‘Dia Libh a Laochradh Gaoidheal’ in Róis Ní Ógáin (eag.), Duanaire Gaedhilge Iml. 3 (Comhlucht Oideachais na hÉireann, g.d.) 32.

[292] An Phoblacht (9.7.26, 4). S. O’G. atá ag bun an phíosa seo agus glacaim leis gur Máire a scríobh é.

[293] Byron, Don Juan, III, 86.

[294] An Phoblacht (9.7.26, 4).

[295] Tagairt don tsaothar cháiliúil le Daniel Corkery The Hidden Ireland a foilsíodh sa bhliain 1924 agus a chuir na hUltaigh ar an daoraigh..

[296] Róis Ní Ógáin (eag.), Duanaire Gaedhilge Iml. 1 (Comhlucht Oideachais na hÉireann, g.d.) 65. . Tá an leagan údarásach ag Pádraig de Brún, Breandán Ó Buachalla agus Tomás Ó Concheanainn (eag.) in Nua-Dhuanaire, Cuid 1 (Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath, 1975) 84.

[297] Ní raibh Máire rógheal do lucht na hEaglaise de bharr a n-iompair i rith an Chogaidh Chathartha. Féach, Nollaig Mac Congáil, Máire – Clár Saothair (Coiscéim, 1990) 20.

[298] An Phoblacht (16.7.26, 4). Foilsíodh an aiste seo arís ar An tUltach (Deir. Fómh. 1940).

[299] Cuimhnigh gur foilsíodh sraith aistí ar na filí gan iomrá seo ag Seosamh Mac Grianna ar Fáinne an Lae ag deireadh na bliana roimhe sin. Féach, Nollaig Mac Congáil, Seosamh Mac Grianna / Iolann Fionn (Coiscéim, 1990) 69.

[300] Tomás Ó Rathile, Dánta Grádha (Cló Ollsgoile Chorcaí, 1926) 133-4.

[301] The Derry Journal (19.7.26, 3). Máire an t-ainm atá ag bun na haiste seo.

[302] As ‘The Isles of Greece’ le Lord Byron.

[303] Julius Caesar, Act 1, Scene 2.

[304] Cath Ruis na Rí for Bóinn (Brún agus Ó Nóláin, g.d.).

[305] The Derry Journal (26.7.26, 2). Máire an t-ainm atá crochta leis an aiste seo.

[306] A. O’Kelleher, (University of Illinois, 1918).

[307] Art Mac Bionaid (1793-1879), file agus scoláire Gaeilge as Ard Mhacha. Féach, Robert Welch (eag.), The Oxford Companion to Irish Literature (Clarendon Press, 1996) 326 sub Mac Bionaid.

[308] Macbeth, Act 5, Scene 5.

[309] Tomás Ó Rathile, Dánta Grádha (Cló Ollsgoile Chorcaí, 1926) 72.

[310] Tomás Ó Rathile, Dánta Grádha (Cló Ollsgoile Chorcaí, 1926) 74.

[311] To Chloris. [check)

[312] Ode to a Skylark.

[313] T.F. O’Rahilly, Dánfhocail: Irish Epigrams in Verse (Talbot Press, 1921).

[314] ‘An Chléir,’ 29.

[315] Is minic a chuir Máire fearg ar fónamh ar dhaoine i rith a shaoil leis na tuairimí maslacha, cáinteacha pearsanta a nocht sé ina chuid aistí agus litreacha. Mar an gcéanna sa chás seo. Thug fear a raibh ‘An tUltach’ mar ainm cleite air freagra nimhneach ar Mháire in aiste dar theideal ‘Canon O’Leary’s Place in Irish Literature: Máire’s Attack on a Great Churchman’ a foilsíodh ar an Derry Journal (30.7.26, 8). San aiste chéanna thug sé na físeacha do Mháire, rud ab airí air leis an fhírinne a dhéanamh. Mar seo a leanas a thosaigh sé: ‘Nobody takes Seamus O’Grianna (or Máire as he calls himself) very seriously. The man’s childish vanity and narrowness and incapacity to realise his own limitations are so obvious that they carry with them their own condemnation. But a large number of people take the Derry Journal very seriously, and I regard it as the best and most truly national and sanest Irish newspaper that I know. So when we find its columns used to make a reference to the patriot priest, who has been our greatest Irish writer in the last hundred years, in the terms ‘the inane drivel of a Peter O’Leary,’ it is time for true lovers of our country’s language to make a protest…’ Lean sé ar aghaidh le cur síos moltach ar shaothar liteartha Pheadair Uí Laoire sular thug sé aghaidh a chraois ar Mháire: ‘Máire is so intemperate in language and so violent in abuse of anybody and everybody, who was not born in Rann na Feirsde, that there is no escaping the question in this case – what are the critic’s credentials for his sweeping disparagement of the great Munster man?

‘O’Grianna has undoubtedly a great knowledge of Irish; but his own published works show that he has very moderate literary gifts, and he is not the man to appraise the place in literature either of ‘the vulgar rhymes of an Eoghan Ruadh O’Sullivan or the inane drivel of a Peter O’Leary.’

Caisleáin Óir is, in reality, only a tenth rate English novel written in Irish. Seamus O’Grianna evidently thought the book smart and modern; but as a matter of fact the art form he chose is already almost played out even in English. It is like the girls in Letterkenny or Carndonagh or Dungloe who daub themselves with paint and powder, believing themselves in the height of fashion, whereas in really good society paint and powder are already out of favour and looked upon as ‘bad form.’

Apart from that, the book contains a large amount of real drivel. For example, one whole chapter is, I think, devoted entirely to a game of cards described without either art or humour or dramatic power. The critic’s last book Micheál Ruadh reveals no very special gifts either that might serve as a credential to entitle its author to sit in the censor’s chair. It is the record of [a] series of detached incidents in the career of a doughty fighting man, told in splendid Irish, but with about as much art as a newspaper record of a prize fight. There is not a gleam of humour in the whole book; and when I glance through it I can only exclaim: ‘How Micheál Ruadh, now so drab and colourless, would have lived before our eyes had it fallen to Seán Bán Mac Meanman or an tAthair Peadar to recount his exploits! With what exquisite humour either of these great literary artists would have put a craiceann on any of these stories of his hero that O’ Grianna tells so prosily.’

‘It is not pleasant to have to say things like this; but your critic is so regardless of other people’s feelings and hurls contumely about him so unsparingly that it is really time, both for his own sake and the peace of mind of your readers, that he should be taught a much needed lesson in humility.

‘Let him learn his own limitations, try to understand and appreciate other folk’s good points, banish jealousy from his heart, have a kind thought for every man and woman who is trying to do his or her best for Ireland and Irish according to their lights, and say acts of humility every time the clock strikes. If he does all this Seamus O’Grianna will be a much happier man, and a much finer artist; and he may do some really good work yet.’

[316] Fáinne an Lae, Iúil, 1926, 5.

[317] Béillic san fhoclóir.

[318] The Derry Journal (23.8.26, 2). Máire an t-ainm atá leis an phíosa seo.

[319] A Selection of Moore’s Melodies, translated into the Irish language by John MacHale (J. Duffy, 1871).

[320] John Miles O’Reilly, The Native Speaker Examined Home: Two Stalking Fallacies Anatomized (Sealy, Bryers & Walker, 1909). Is iomaí uair a bhain Máire úsáid as an leabhar chéanna le tacú lena thuairimí féin.

[321] An dara heagrán, 88.

[322] Fáinne an Lae (Deireadh Fómhair, 1926) 1.

[323] The Derry Journal (8.11.26, 7). Máire an t-ainm atá ag bun an scéil seo. Seo a leanas nóta a cuireadh leis an scéal: ‘Tranlated from Máire’s latest book Cioth is Dealán, at present in course of publication by the Dundalgan Press.’ Tá ‘Continued’ scríofa ag an deireadh ach ní raibh aon chuid eile den scéal i gcló ar an Journal ina dhiaidh sin. Ní heol dom gur aistrigh sé an scéal ina dhiaidh sin. An scéal ‘Sagart Éamoinn Sheáin Óig’ atá i gceist anseo.

Maidir le leaganacha Béarla de scéalta Mháire agus a bharúil faoi leaganacha Béarla dá chuid scéalta a sholáthar, féach, Nollaig Mac Congáil (eag.), The Sea’s Revenge and Other Stories (Mercier Press, 2003) agus The Lights of Heaven (Arlen House, 2006). Féach, fosta, ar an aiste le Nollaig Mac Congáil, ‘Béarla Shéamuis Uí Ghrianna’ in Feasta, Iml. 55, Uimh. 6 (Meith. 2002) 21-3, agus Iml. 55, Uimh. 7 (Iúil) 21-4.

[324] An tUltach (Nollaig, 1926) . Tá an t-amhrán seo faoin teideal Sa Ghleann Aréir i gcló ar Fáinne an Lae (Samhain, 1928) 8 agus ar The Echo (29.6.29) 12.

[325] The Derry Journal (4.3.12, 2). Séamus Ó Grianna an t-ainm atá ag bun na haiste. Tá cuntas gearr as Béarla faoin teideal, ‚Gaelic League in the Rosses’ i gcló ar The Derry Journal (1.3.12, ).

[326] Féach, Nollaig Mac Congáil, ‘Nóta Teanga: an haonú / an hochtú’ ar An tUltach (Samhain, 2004) 14-5.

[327] Chreid mé i gcónaí nuair a bhain Máire duais Oireachtais sa roinn ‘Dráma Ilghníomh’ sa bhliain 1913 gurbh é an saothar Oíche Féile na Marbh a bhí i gceist. (Féach, Nollaig Mac Congáil (eag.), Scríbhinní Mháire 1: Castar na Daoine ar a Chéile (Coiscéim, 2002) 165 n. 1). Tá mé ar a athrach de bharúil anois. Bhí Anna Bale ag siortú fríd pháipéir agus cháipéisíocht Éamainn Uí Thuathail i gCnuasach Bhéaloideas Éireann, An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath, agus d’aimsigh sí cóipleabhar ina bhfuil nóta a scríobh Éamann a deir: ‘Séamus Ó Grianna do sgcríobh tuairim is an bhliain 1916. Séamus Ó Searcaigh a thug an leabhar seo dhomh.’ Tá mé faoi chomaoin mhór ag Anna as m’aird a dhíriú ar an tsaothar seo.

[328] The Derry Journal (26.4.12, 8). Séamus Ó Grianna an t-ainm atá ag bun na haiste.

[329] ‘Fuadach Aoidh Ruaidh ó Rath a Mhaolain, Feil Mhichil, 1587’ ar The Freeman’s Journal (31.10.00, 6). Féach, fosta, Lorcán Ó Searcaigh (eag.), Lá de na Laethaibh: Béaloideas le Micí Sheáin Néill Ó Baoill (Cló Oirghialla, 1983) 109-12 agus An Gaodhal Iml. 13 uimh. 3 (1898) 44-6.

[330] Foilsíodh an tsraith seo ar The Irish Weekly and Ulster Examiner ag toiseacht ar 14/9/1912 agus ag críochnú ar 23/11/12. Aon mhí dhéag ar fad a bhí sa tsraith.

[331] Seo scéal béaloidis a raibh an-dúil ag Máire ann agus chuir sé leagan de i gcló ar An Claidheamh Soluis. Féach, Nollaig Mac Congáil, Castar na Daoine ar a Chéile, Scríbhinní Mháire 1 (Coiscéim, 2002) 213-23.

[332] Liostaítear as seo amach na scéalta ba cháiliúla a bhí i mbéaloideas Rann na Feirste agus a bhí ar a theanga ag Máire agus ar mhinic é ag tarraingt astu ina chuid scríbhneoireachta.

[333] Iolann Fionn an t-ainm cleite a bhí ar Sheosamh Mac Grianna.

[334] Sin an teideal atá ar úrscéal nár chríochnaigh Seosamh Mac Grianna.

[335] Léitear an aiste ‘Rannta’ le Fionn Mac Cumhaill a foilsíodh ar Fáinne an Lae (24/2

/1923, 4).

[336] Cuireadh tús le Feis Thír Chonaill sa bhliain 1907. Tá cuntas ar stair na Feise ag Pádraig S. Ó Baoighill in Cardinal Patrick O’Donnell 1856-1927 (Foilseacháin Chró na mBothán, 2008) 260-277. Ócáid iontach tábhachtach a bhí inti ar feadh na mblianta ó thaobh na Gaeilge de agus rinneadh trácht mhór uirthi ar na nuachtáin logánta. Foilsíodh an cuntas seo a leanas ó Eoin Ó Searcaigh ar an Derrry Journal ar (2/4/1913, 2) faoi stair na Feise:

‘Ar na Gleanntaí atá Feis Tír Chonaill le bheith i mbliana. Seo an seachtú Feis a bheas acu i dTír Chonaill. Ba é sa bhliain 1907 a cuireadh an Fheis ar bun agus ba é i Leitir Ceanainn a tionóladh í an chéad bhliain. Bhí sí ar siúl ar feadh trí lá i Leitir Ceanainn an chéad bhliain ach ní bhíonn ann ach aon lá amháin anois. Ag Tobar an Dúin a bhí sí an dara bliain, agus i nGleann Cholm Cille a bhí sí an tríú bliain, agus ba é i gCaisleán na dTuath a tionóladh í an ceathrú bliain, agus bhí sí i mBaile Dhún na nGall arú anuraidh, agus bhí sí anuraidh i Ráth Maoláin. Chuala mé daoine a bhí uirthi na chéad bhlianta ag rá nach raibh eagar ná ordú feise uirthi; ach sílim go dtáinig feabhas mór uirthi ó shin agus go bhfuil eagar maith uirthi ar na blianta deireanacha acu seo thar mar a bhíodh.

Is cosúil go raibh titim amach inteacht ag lucht stiúrtha na feise seo le Conradh na Gaeilge tá cupla bliain ó shin, agus, dá bhrí sin, níl an fheis seo faoi stiúradh an Chonartha ar chor ar bith. Ní dhéanfadh sin mórán dochair murab é nach bhfuil cead ag duine ar bith a chuaigh riamh a dh’iomaíocht ar fheis dá leithéid a ghabháil isteach ar an Oireachtas.

Ach cá bith cáineadh a rinneadh ar Fheis Thír Chonaill is ceart cothrom na Féinne a thabhairt di. Is é mo mheas féin go dtearn an fheis maith mhór don Ghaeilig i dTír Chonaill agus gur chuir sí daoine a smaoineamh ar a dteangaidh agus a chur suime inti agus gur chuir sí lucht pinn a scríobh agus a chruinniú amhrán agus ábhar seanchais. Bhroslaigh sí an t-aos óg agus chuir a fhoghlaim a dteanga agus a chleachtadh a n-amhrán iad. Chruinnigh sí seanfhir agus seanmhná críona caite liatha agus chuir a dh’inse scéalta agus a chanadh amhrán iad. Ach is é an saothar is mó agus an rud is tairbhí atá déanta aici gur chruinnigh agus gur bhroslaigh sí beag agus mór, óg agus sean – cuid acu ó thaoibh sléibhe, cuid eile ó ghleann uaigneach, cuid eile ó oileán mara agus tuilleadh eile ó thaoibh trá – leis an teangaidh a chleachtadh agus le cur i gcéill dóibh nach bhfuil spiorad na tíre marbh go fóill in Éirinn agus nach mbíonn a fhad is atá focal Gaeilge á labhairt ar bhánta Fáil.’

Tá cuntas ag Andrew O’Doherty ar stair na Feise fosta ina alt ‘Donegal’s Fight for Gaelic’ ar Scéala Éireann (25-6/3/1932, 6). Tá grianghraf breá den dara Feis sa bhliain 1908 ar an Irish Independent ar 3/7/1908 áit a ndeirtear go raibh 12,000 i láthair ag an ócáid.

Bhí an cuntas spéisiúil seo a leanas ag Anna Liffey ina colún ‘I Listen and Learn’ a foilsíodh ar The Leader ar 28/6/1947, 11:

‘Miss Alice Milligan was awarded a prize of £10 for her essay on the importance of the revival of the language. On getting the money, she immediately wired her friend, Ethna Carbery, and suggested that they should hold a Feis in Glencolumbkill. She had the right idea, that it was in the heart of the Gaeltacht that the work was to be done. I have heard from many old Gaelic Leaguers of the difficulties that they encountered in the Irish-speaking districts, where the contempt for the language, and the desire that their children should not be hampered with their native tongue had infiltrated. With the imagination which she realized was the most important inducement to arouse enthusiasm, Alice Milligan worked earnestly to bring some colour into the districts, and the Feis, which I am told was the first in Ireland, was held. Then came the historical pageants, the revival of the old love of spectacular functions, which brought so much pleasure in all the towns. She told me herself of the great Feis in Belfast, and its success, which was followed by so many others. She gathered around her a fine group of men and women and directed the costumes and settings for these historical scenes herself, later travelling all over Ulster lecturing to great gatherings and stirring the people to a reverence for their native culture.’

[337] Foilsíodh an aiste seo le Séamus Ó Grianna ar The Irish Weekly and Ulster Examiner ar (14/12/1912, 8). Dúradh gur bhain an aiste seo an dara duais i gcomórtas aistí Gaeilge na Nollag. Eoin Ó Searcaigh a bhain an chéad duais. Níor liostaigh mé an aiste seo cheana i gclár saothair Mháire.

[338] The Derry Journal (19/31917, 4).

[339] The Derry Journal (20/7/1917, 3). Tá cuntas agam ar an alt seo san aiste ‘Ar Cuireadh Séamus Ó Grianna ina Thost?’ in Eoin Mac Cárthaigh agus Jürgen Uhlich (eag.), Féilscríbhinn do Chathal Ó Háinle (Cló Iar-Chonnacht, 2012) 237-250.

[340] Aodh Ó Dufaigh, is dócha, atá i gceist anseo. Chuaigh Aodh i mbun oibre mar thimire i nDún na nGall ag deireadh 1904. Féach, Donncha Ó Súilleabháin, Na Timirí i Ré Tosaigh an Chonartha 1893-1927 (Conradh na Gaeilge, 1990) 58-65.

[341] Lower Rosses atá i gceist.

[342] Aistriú ar: ‘Crann do shláinte leat.’

[343] The Derry Journal (25.7.17, 4).

[344] Rinne Máire freastal ar Choláiste Gaeilge Chloich Cheann Fhaolaidh sa bhliain 1910, rud a chuir cor mór ina chinniúint. Seo a leanas cuntas ar an chúrsa an bhliain sin a foilsíodh ar The Irish Weekly and Ulster Examiner (4.6.10, 1):

Cloughaneely College: Ideal Summer Resort for Studious Young Gaels

Nothing affords more convincing evidence of the vitality of the Irish language movement than the spirit of hearty, steadfast work that characterises its student workers in every part of Ireland. Ulster in this respect is no exception: indeed, for the untiring efforts of its sons in town and in country in the patriotic cause of the welfare of the olden tongue of the Gael it can point to its record as proudly and confidently as any of its sister provinces. In the reports of proceedings at branches and feiseanna, at concerts and seanchi (sic!), we see everywhere proofs of this splendid activity. Now all the winter labours are ended, and one would expect that the sunny days of the summertime, with the myriad attractions of outdoor sport and pastime and merry seaside places, would lure the Gael away from his studies. But not so. The summer only alters the centre of work. An enthusiastic exodus takes place from towns and cities to the new colleges in fine, healthy country districts. The arrival of the clár of the Árd-Sgoil Cholmcille, Cloughaneely, Co. Donegal, apprises us and the public that a start will be made there on July 5th this year. Two terms will be held of about six weeks each, the first extending from July 5 to August 13, and the second from August 16 to September 25. The Cloughaneely College has already made a name for itself by the surpassing character of its work: there is no need to laud it at this hour of the day.

The names of its principal and its teachers are a sufficient guarantee that nowhere could an Ulster student find more capable or thorough tuition that there. No doubt its classrooms will be crowded with ardent students this year as on previous occasions and the pretty booklet issued in Irish and English will give intending patrons all information as to texts, examinations, trains and lodging etc. In it we are reminded of the wonderful nature-beauties of the romantic district, and in Irish are told:

Dhá mhíle dheag amach uaid atá Oileán Thoraighe agus é ag tógáil a chinn os cionn na mara. Aoibhneas agus sogh agus pléisiúr suidhe ar thaoibh ardáin lá doineannta agus breathnughadh amach ar mhór-mhuir go feargach ag briseadh ina cubhar bhán ar thaoibh na mbeann ann. Suaimhneas intinne agus sothamhail cuirp amharc air agus an ghrian ag dul i bhfairge tráthnóna ciúin samhraidh. Is furus do’n té ar mian leis na hiongantais atá ann a fheiceáil agus na huamhacha a fhéachaint bád a fhagháil lá ciúin ar bith agus a ionnsuidhe. Acht an te ar fearr leis talamh bheith faoi n-a chois ‘ná mór-mhuir fanadh sé ar tír agus tugadh aghaidh ar Ghaoth Dobhair, ar an Eargal, ar na Rosaibh nó ar Chorrán Beinne. Téigheadh sé go Gleann Bheithe nó go Cró Nimhe agus mairfidh adharc na n-áit sin in a chionn go síntear faoi chlár é.

And then, more important than all, it is a district racy in the best manner of Irish tradition and speech. The native speaker is to be found in his greatest purity of idiom, and living contact with the spoken tongue is effectively and ubiquitously made from the very start. We envy a Gaelic student who can spend a delightful period of such study in such a place. And our envy is certainly increased a hundred fold when we read:

Cloughaneely brings together some of the best elements in Ulster. It is a new and delightful world among the mountains of Tir Chonaill, and in a district teeming with old world traditions and historic memories. It is a world where all are bound together by the common love of a common country and where one must forget the strife and the mistrust of the outside world and enjoy the comradeship and the good faith of the newer Ireland of the Gaedheal. The mist of the mountain and the voice of the sea are ever near, whilst to those who love the open moor the gates of wind-swept Gaoth Dobhair are at hand. But above all, and beyond all, the hearths and homes of Irish Donegal are open to the strangers who come to the Irish College, and by these hearths and in these homes they get an insight into the mind of the Gaedhealtacht.

Cloughaneely certainly has wondrous attractions for the Irish student, and we have no doubt they will crowd it to its utmost in its July and August sessions. – L.

[345] Old Ireland (26/6/1920, 331). Máire an t-ainm atá ag bun na litreach.

................
................

In order to avoid copyright disputes, this page is only a partial summary.

Google Online Preview   Download